Eski Türklerde Albastı

Albastı, bütün Türk boylarında ortak olarak inanılan bir kötü ruhtur Yörelere ve tarihin akışına göre -birbirine benzer olmak üzere- şu sözcüklerle adlandırılmıştır: Abası, Al, Albas, Albastı, Albıs, Albız, Alkarası, Alkarısı, Almıs Doğum sırasında ve sonrasında gerek ana için, gerek çocuk için çok büyük bir tehlike olan Albastı ve bu ruhla ilgili inançlar Türkler'in çok eski devirlerinden günümüze dek gelen, halâ Anadolu ve Anadolu dışı Türkler arasında yaşayan önemli bir mitolojik unsurdur

Karakteristik bir Türk motifi olan Al, Albastı ruhu Orta ve Batı Türkleri'nde Albastı, Alkarısı; Osmanlı metinlerinde Albız; Uranha-Tuba Türkleri'nde Albıs; Altay Türkleri'nde Almıs; Saha (Yakut) Türkleri'nde Abası olarak bilinir Kam = Baksı = Şaman'lar, Albastı'yı genellikle keçi suretinde görürler Bu inançla ilgili olarak yapılan törenlerde Albastı, ana ve çocuktan uzaklaştırılmağa çalışılır Saptanmış böyle bir törende baksı bir yandan ilahi/afsun okur, öte yandan bir koyun ciğerini lohusanın ciğeri yerine Albastı'ya verir Çünkü Albastı lohusanın ciğerini alıp kaçar ve suya atar Ciğer suya düşerse lohusa ölür Saptanan bu baksı ilahisi/afsunu şöyledir:

Ey şeytanlar, şeytanlar,
Bu ciğeri alın,
Buna kanaat edin,
Bu kadını öldürmeyin,
Zarar dokundurmayın,

Koyun ciğeri size yetmez mi?
Bu koyun ciğerini ciğer saymıyor musunuz?
Öyle ise elime kılıç alırım,
Hesapsız ruhlarımla,
Size saldırırım

Lohusa kadınlara musallat olan Albastı hakkındaki inançlar ve Albastı'nın musallat olma şekli Kırgız, Kazak ve Anadolu Türkleri'nde bütün ayrıntılarıyla aynı biçimdedir (lohusanın ciğerlerini alıp götürmesi ve suya atması, ocaklı adamlardan korkması, tüfek sesinden kaçması, demirden ürkmesi vb) Kazak ve Kırgız Türkleri'nde keçi biçminde görünen bu kötü ruhun Urenha-Tuba Türkleri'nde keçi sesi ile bağırması, Anadolu Türkleri'nde kötü sesle bağırması gibi ayrıntıları da özdeştir

Bu ruh bütün Türkler'de dişidir; hoppa, hilekar ve yalancıdır
Urenha Türkleri'nin kam (şaman) dualarında anılan ve kayalarda bulunan 6 sarı Albastı, Kazak, Kırgız ve Başkurt Türkleri'nde Sarı Kız biçiminde olan ruh ve Anadolu Türkleri'nin Sarı Kızlar efsanesi arasında özdeşlik ilişkisi vardır

Erzurum ve Erzincan inançlarına göre Albastı, at yelesini örmekten zevk alır Yenisey Türkleri'nin bir kolu olan Kalar Türkleri'nin inançlarında da Kaya ve Dağ Ruhu'nun en sevdiği eğlence at yelesini örmektir Lohusanın Kara ya da Kara Bastı'dan korkusunu ve bu Kara'yı kovmak için Kara Bakşı çağrılmasını da Manas Destanı'nın devamı olan Yolay Kaan Destanı'nda görürüz:

Kara bakşı bar edi
Karabaskan katındın
Evliyası bar edi
Kara bakşı loğusaya gelen cinlere seslenerek:
Alıstan kelgen Al-bı deymen
Raktan kelgen can-bı deymen

der Burada geçen Al, Albastı'dan başka bir şey değildir

Sözün özü, Türk boylarınca Al, Albastı, Albas, Albız vb sözcüklerle adlandırılan kavram hakkında bütün Türk boylarında aynı inanmalar vardır Lohusalara musallat olan bu kötü ruh Çin Seddi'nden Akdeniz kıyılarına, Kuzey Buz Denizi'nden Hindistan'a dek yayılmış olan Türkler'in inançlarında yer alır Kuşkusuz bu inanç Türk kültürünün derinliklerinden kaynaklanmakta ve kökleri Eski Türkler'in Atlı Bozkır Kültürü'ne dayanmaktadır Dolayısıyla Albastı inancı, Türkler ve Türk kültürü için -tıpkı Bozkurt gibi- tipik ve ayırt edici bir kültürel motiftir Şimdi Albastı inancını Türk boylarına göre madde madde değerlendirelim:

KIRGIZ ve KAZAK TÜRKLERİ'NDE

Kırgız Türkleri ile Altaylılar'da doğum saatı yaklaştığında oba ya da oymak kadınları lohusanın evinde toplanırlar Deneyimli bir kadın ebe (ineci) görevi yapar Çadırın ortasına (ateş yakılan yerine) bir direk yerleştirilerek buna bir urgan bağlanır Bu urganın bir ucu duvara bağlanır ve lohusanın koltuk altından geçirilir Kadın çok acı çekmeğe başlarsa Albastı (Alkarısı) lohusaya musallat olmuş demektir Bunun üzerine Albastı'yı korkutmak üzere erkekler de toplanır ve "Hay! Huy!" diye bağırmağa başlarlar, tüfekle havaya ateş ederler Bu gürültü, kadın doğuruncaya ya da baygınlığı geçinceye değin sürer Kimi kez bir hoca ya da bir baksının işe karışması gerekir

Kazak ve Kırgız Türkleri'ne göre Albastı iki çeşittir: Kara Albastı ve Sarı Albastı Sarı Albastı'lar hoca ya da baksı'ların (şaman) okumasıyla kaçarlar Kara Albastı ise, kendisini görebilen ocaklı adamdan başka kimseden korkmaz Sarı Albastı, sarışın bir kadın biçimindedir; bazan keçi ya da tilki biçimlerine de girer Bu ruh lohusalara musallat olup ciğerlerini alır ve götürüp suya atar Baksılar ya da ocaklı adamlar Albastı'yı ciğeri yerine koymağa mecbur ederler Albastı'yı yakalayan baksı kopuzunu eline alıp birtakım afsunlar söyler Bundan sonra Albastı ciğeri yerine koyar ve lohusada yaşama geri döner Baksılar, Albastıyı genellikle keçi biçiminde görürler

Kara Albastı ya da öteki adıyla Kara, ciddî ve ağırbaşlı bir ruhtur Sarı Albastı ise hoppa, hilekar ve şarlatandır İnsanları çoğunlukla aldatarak ele geçirir Kimi kez insana dokunmayacağına söz verir ve uzak durur Ancak hep bir fırsat bekler ve kolayını bulduğunda da zararını verir

Albastı tüfek sesinden korkar Lohusa albastı olursa tüfek patlatılır Albastı demircilerden, demirden ve ocaklı adamlardan da korkar Kazaklar, lohusayı Albastı'dan korumak için çekiç ve bir demir parçası alıp "Demirci geldi! Demirci geldi!" diye bağırırlar Öyle kudretli demirciler ve ocaklı adamlar vardır ki bunların mendili, başlığı bile Albastı'yı korkutmağa yeter Bu inançların aynısı Anadolu Türkleri'nde de vardır

BAŞKURT TÜRKLERİ'NDE

Başkurtlar'ın Albastı ile ilgili inançları Kazak ve Kırgız Türkleri'nin inançlarının aynısıdır

KAZAN TÜRKLERİ'NDE

Kazan Türkleri'nin inançlarına göre de Albastı kötü bir ruhtur Boş evlerde, çöllerde bulunur Çeşitli biçimlerde görünür Yolcuların yolunu şaşırtır, uykuda basar

URENHA-TUBA TÜRKLERİ'NDE

Uluğ Kem ırmağının dolaylarında yaşayan şamanist Urenha-Tuba Türkleri'nde Albastı'ya Albas adı verilir Albas, hiç evlenmemiş bir kızdan türemiştir Albaslar kumsal yerlerde ve kayalarda bulunurlar, keçi gibi bağırırlar Kızlara musallat olup hasta ederler Güçlü kamlar ilahiler okuyarak albısları kovarlar Kam dualarında Sarı Kız olarak nitelendirilerler: Altı sarı albıslarım

ALTAY TÜRKLERİ'NDE

Altaylılar'ın inançlarına göre Almıs (Altaylılar Albastı'ya Almıs der), kötü bir ruhtur Kara Nemeler'in yani Kötü Ruhlar'ın başı olan Erlik 'in adamlarından ve hizmetkarlarındandır Altay Türkleri'nin Albastı inançları da genel olarak Kazak ve Kırgızlar'ınki gibidir