Türkiyede Yerleşme Şekilleri Hakkında Bilgi

Türkiye’de Yerleşme ve Yerleşme Şekilleri
yeni türkiyede yerleşme şekilleri
Türkiyede Yerleşim Özellikleri
Türkiyede Yerleşme Tipleri

Ülkemizin bulunduğu topraklar dünyada ilk yerleşmelerin kurulduğu sahalar arasında yer almaktadır Çeşitli mağaralardan elde edilen kalıntılara göre Anadolu’nun yaklaşık 400000 yıldan beri yerleşim alanı olarak kullanıldığı anlaşılmıştır İlk yerleşmeler avcılık ve toplayıcılıkla geçinen insanların kaya sığınaklarını (mağaraları) barınak olarak kullanmalarıyla başlar

Ülkemizde ilk köy tipi yerleşmelerin ortaya çıkışı yaklaşık 10000 yıl öncesine dayanmaktadır Bu yerleşmelerin başlıcaları Hacılar (Burdur), Suberde (Suğla Gölü yakını), Çatal-höyük (Konya-Çumra), llıpınar (İznik Gölü çevresi), Can Hasan (Karaman) ile Çayönü’dür (Diyarbakır)
Ülkemizde iklim şartları, su kaynakları ve toprak özelliklerinin yerleşmeye elverişli olması nedeniyle Anadolu toprakları çeşitli kültür ve medeniyetlerin kurulmasına beşiklik etmiştir

Türkiye’de Yerleşme Şekilleri

Zaman içinde artan nüfus miktarı ve diğer gelişmelere bağlı olarak yerleşme birimleri büyümüş, gelişmiş ve yayılmıştır
Bu yerleşmelerin nüfus miktarı, fonksiyonları, yaşam tarzları, idari statüleri ve kültürel düzeyleri farklıdır Bu farklı özelliklerden yola çıkarak ülkemizdeki yerleşmeleri kır ve kent yerleşmeleri şeklinde gruplayabiliriz

Kır Yerleşmeleri
Kır yerleşmeleri insanların genelde geçimini tarım ve hayvancılıktan sağladığı nüfus miktarı az olan yerleşmelerdir
Ülkemizde kır yerleşmeleri; köy yerleşmeleri ve köy altı yerleşmeleri olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır

Köy Yerleşmeleri
Köy yerleşmeleri Türkiye idari bölünüş sistemi içindeki en küçük birimdir Köy ekonomik yapısı tarım ve hayvancılığa dayanan sürekli kır yerleşmeleridir Kuruluş yeri itibariyle köyler, genellikle akarsu boylarında, dağ yamaçlarında, vadi içlerinde, ovalarda ve deniz kıyılarında bulunurlar Köyleri ekonomik fonksiyonlarına göre incelediğimiz zaman, genellikle verimli tarım alanlarının yakınında kurulan köylerde halkın tarımla uğraştığı yüksek dağlık alanlarda ise hayvancılığın ön plana çıktığı, orman yakınında kurulan köylerde ise halkın orman ürünleriyle ilgili işlerde çalıştığı görülmektedir Yine deniz ve göl kenarındaki köylerde halk balıkçılıkla uğraştığı bazı köylerde ise madenlerde çalıştığı görülür


Ülkemizde köyler yerleşme dokularına göre toplu ve dağınık yerleşmeler şeklinde iki gruba ayrılır Bu durum üzerinde yeryüzü şekilleri, su temini ve tarım alanları gibi faktörler etkili olmaktadır

Toplu yerleşme tipinde evler birbirine yakın olarak bir merkezde toplanmıştır Ova ve platolarda yer alan köyler genellikle toplu yerleşme şeklindedir Bu tür yerleşmeler iç Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Marmara ve Ege bölgelerinde yaygındır

Dağınık yerleşme tipinde ise evler tek yada bir kaç ev şeklinde arazi üzerinde dağılmıştır Arazinin engebeli olduğu, tarım alanlarının küçük ve parçalı olduğu yerlerde dağınık yerleşmeler yaygındır Bu tür yerleşmeler daha çok Karadeniz Bölgesi‘nde görülür

Köy Altı Yerleşmeleri
Köyden küçük, idari ve ekonomik olarak köye bağlı olan köy altı yerleşmeleri bazı kişilerin çeşitli nedenlerle köylerden ayrılarak küçük birimler halinde oluşturdukları yerleşmelerdir Bu tür yerleşmelerin ortaya çıkmasında, kalabalık ailelerden koparak bağımsız yaşama isteği, aileler arasında çıkan anlaşmazlıklar, tarla arazilerinin yetersiz ve birbirinden uzak olması ve hayvanlar için otlak ve barınak temini gibi faktörler etkili olmuştur Çoğunlukla ilkbahar ve yaz mevsiminde geçici olarak kullanılan köy altı yerleşmelerinden bazıları zamanla sürekli yerleşmelere dönüşebilmektedir

Başlıca köy altı yerleşmeleri şunlardır:

Mahalle
Bir köyün sınırları içerisinde birden fazla sürekli yerleşme varsa bunların herbiri mahalle olarak adlandırılır Mahalleler bir köyden ayrılmış fakat idari fonksiyonu olmayan köye bağlı yerleşmelerdir Batı Karadeniz, Akdeniz, Marmara ve Batı Anadolu’da yaygındır

Yayla
Ülkemizde köy altı yerleşmelerinin en yaygın olanıdır Ülkemizde yazların genelde az yağışlı geçmesi nedeniyle otlar kurur, insanlar da hayvan sürülerini yazın yeşil otlakların ve suyun olduğu serin yaylalara götürürler Son yıllarda ülkemizde yaylacılık faaliyeti değişmeye başlamıştır Kuzey Anadolu dağlarının denize bakan yamaçları, Toroslar ve Ege dağları üzerindeki yaylalar turizme açılmış ve buralarda turizm faaliyetleri yaygınlaşmıştır

Divan
Birbirlerinden uzakta kurulan evlerden oluşan yerleşmelerdir Bu evler bir araya gelerek mahalleleri oluşturur Her divan birkaç ev ve hayvanlar için kümes, ahır ve ağıllardan oluşur Kuzey Anadolu bu yerleşmelerin yaygın olduğu yerlerdendir

Mezra
Bir ya da birkaç evden oluşan tarım ve hayvancılık yapılan küçük yerleşme tipidir Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygındır Mezraların bir çoğu geçici yerleşme olarak kurulmuş ancak gelişerek bir çoğu günümüzde sürekli yerleşmeye dönüşmüştür

Kom
Hayvan yetiştirmek için köylerden uzakta kurulan bir ev ve ahırdan oluşan yerleşme tipidir Doğu Anadolu’da bu tip yerleşmelere sık rastlanır

Ağıl
Küçükbaş hayvanlar için yapılmış etrafı çitler ve duvarlarla çevrilmiş üstü açık yerleşme tipidir Küçükbaş hayvancılığın yapıldığı Güneydoğu, İç ve Doğu Anadolu’da yaygındır

Oba
Daha çok göçebe hayatı yaşayan insanlar tarafından kurulan ve hayvan yetiştirilen geçici yerleşmelerdir Akdeniz, Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi yaygın olduğu yerlerdir

Çiftlik
Köy ve şehir yerleşmelerin uzağında kurulmuş bir veya birkaç ev ile geniş tarım arazilerinden oluşan yerleşmelerdir Çiftliklerin bazılarında tarımsal faaliyetlerle birlikte hayvancılıkta yapılmaktadır Batı Anadolu, Akdeniz, Trakya ve İç Anadolu’da çiftliklere sıkça rastlanır

Dam
Genelde hayvancılık yapılan bazılarında ise küçük çapta ekim ve dikim yapılan geçici yerleşmelerdir Ege Bölgesi, Gökçeada ve Bozcaada’da yaygındır
Kırsal kesimde konut yapımında kullanılan malzemeler, doğal çevre ve iklim ile çok yakından ilişkilidir Kurak iklim bölgelerinde kerpiç evler, yağışlı ve ormanlık alanlarda ahşap evler yaygındır

Ülkemizde;

Taş meskenler; Akdeniz, Ege ve Doğu Anadolu bölgelerinde,
Ahşap meskenler; Karadeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde,
Kerpiç meskenler; iç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır

Şehirlerin Sınıflandırılması
Coğrafi açıdan şehirler nüfuslarına ve fonksiyonlarına göre sınıflandırılır

1) Nüfuslarına Göre Şehirler
Şehirler barındırdıkları insan sayısına göre küçük (nüfusu 10000 ile 25000 arasında), orta (nüfusu 25000 ile 100000 arasında) ve büyük şehir (nüfusu 100000 den fazla) olarak sınıflandırılır

2) Fonksiyonlarına Göre Şehirler
Şehirlerin fonksiyonlarına göre sınıflandırılmasında ekonomik, idari, kültürel ve askeri özellikler dikkate alınır Hemen her şehrin kuruluş ve gelişmesinde bu fonksiyonlardan bir ya da bir kaçı etkilidir Genellikle şehirlerin gelişmesinde bir fonksiyon ön plana çıkar Bazı şehirlerde ise birden çok fonksiyon etkilidir İstanbul, İzmir, Bursa, Adana, Ankara gibi

Tarım Şehirleri
Ülkemizdeki küçük şehirlerin önemli bir kısmında ve orta büyüklükteki şehirlerin bir kısmında insanlar geçimini daha çok tarım ve hayvancılıktan sağlar Tarım alanlarının merkezinde kurulan bu şehirlerin bir kısmında tarıma dayalı sanayi kolları da bulunur Bu şehirler çevredeki küçük yerleşmelerin ihtiyaçlarının karşılandığı ticaret merkezi durumundadır Bu şehirlerin gelişmesi çevrelerindeki tarım alanlarının genişliğine, sulama, gübreleme, makineleşme ve ulaşım imkanlarına bağlıdır Bu şehirlere Rize, Erbaa, Niksar, İnegöl, Akşehir, Turgutlu, Aksaray, Karaman, Niğde, İğdır, Bayburt, Ağrı, Muş örnek olarak gösterilebilir

Ticaret ve Liman Şehirleri
Ticaret, şehirlerin gelişip büyümesinde etkili olan önemli fonksiyonlardan biridir
İç kesimlerle kara ve demiryolu bağlantısı nedeniyle geniş bir hinterlanda sahip liman şehirleri sanayininde gelişmesiyle birlikte ticaret mallarının alınıp satıldığı ve depolandığı önemli ticaret merkezlerine dönüşmüşlerdir İstanbul, İzmir ve Mersin gibi

Sanayi Şehirleri
Bu şehirlerde yaşayan halkın önemli bir kısmı geçimini sanayi kuruluşlarından sağlamaktadır İstanbul, İzmit, Bursa, Karabük, Karadeniz Ereğlisi, Kırıkkale ve İskenderun önemli sanayi şehirlerinden bazılarıdır Bu şehirlerde sanayinin gelişmesiyle birlikte ticaret, bankacılık, ulaşım ve diğer sektörler de gelişmiştir Sanayinin gelişmesinde iklim şartları, ulaşım, hammadde kaynaklarına yakınlık ve enerji teminin kolay olması etkili olmuştur

Turizm Şehirleri
Çeşitli doğal güzellikler ve tarihi zenginliklere sahip şehirlerimiz birer turizm merkezi durumundadır Antalya, Bodrum, Marmaris, Çeşme, Ürgüp ve İstanbul bu merkezlerin başında gelir Bu şehirlerde turizmin gelişmesine bağlı olarak ticaret, ulaşım ve haberleşme gibi hizmetlerde gelişme gösterir Ayrıca işlek yollar üzerinde ve kavşak noktalarında yer alan Eskişehir, Afyonkarahisar, Konya, Ankara ve İstanbul gibi şehirlerin gelişmesinde ulaşım faaliyetleride etkili olmuştur

İdari Fonksiyonlarına Göre Şehirler
Yerleşim birimlerinin bazılarının gelişmesinde il merkezi ve başkent olmaları önemli derecede etkili olmuştur Bir ilde valilikle birlikte devlet işlerinin görüldüğü çeşitli müdürlüklerin bulunması ve buralarda çok sayıda insanın çalışması o yerleşim biriminin gelişmesine katkı sağlar Örneğin Hakkari, Kars, Bayburt, Ardahan gibi Geçmişte başkent olan Bursa, Edirne, Konya ve istanbul’un gelişmesinde başkent olmalarının etkisi büyüktür Yine Ankara’nın büyüyüp gelişmesinde başkent olmasının rolü büyüktür

Askeri Şehirler
Sarıkamış, Gölcük, Erzurum, Kırkağaç gibi bazı şehirlerimizde askeri birliklerin varlığı şehirlerin ekonomik hayatına önemli bir canlılık katmaktadır

Kır ve şehir yerleşmelerinin başlıca özellikleri;
- Kır yerleşmelerinde nüfus az şehir yerleşmelerinde fazladır
- Kır yerleşmelerinin bazıları geçici yerleşmelerdir, şehirlerin tamamı sürekli yerleşmelerdir
- Altyapı ve üst yapı hizmetleri şehirlerde kırsal yerleşmelere göre gelişmiştir
- Eğitim, sağlık gibi hizmetler şehirlerde daha fazla gelişmiştir
- Kırsal kesimde yaşayanlar genelde tarım ve hayvancılıkla uğraşırken şehirlerde yaşayanların önemli bir bölümü sanayi ve hizmetler sektöründe çalışır
- Şehirlerde çok katlı meskenler yaygındır ve iş alanları ile konut alanları az çok birbirinden ayrılmıştır
- Kırsal kesimde iklim ve doğal çevrenin etkisiyle ahşap, kerpiç ve taş meskenler yaygın iken şehirlerde çok katlı betonarme yapılar yaygındır