Riyazü's-Salihin - Aksırana Yerhamükellah Demek

Riyazü's-Salihin - Aksırana Yerhamükellah Demek
KSIRANA YERHAMÜKELLAH DEMEK AKSIRAN ELHAMDÜLİLLAH DEDİĞİNDE YERHAMÜKELLAH DEMENİN MÜSTEHAP, ALLAH’A HAMDETMEDİĞİNDE YERHAMÜKELLAH DEMENİN MEKRUH OLDUĞU AKSIRANA CEVAP VERMENİN AKSIRMANIN VE ESNEMENİN EDEPLERİ

Hadisler
880- عن أبي هريرة رضي الله عنه أن النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم : « إن الله يُحِبُّ الُعطاسَ وَيَكْرَهُ التَّثاُؤبَ ، فَإذَا عَطَس أحَدكُم وحمد الله تعالى كانَ حقَّا على كل مسلم سمعهُ أن يقول له يرحمك الله وأما التّثاوب فإنما هو من الشيطان ، فـإذا تثاءب أحدكم فليردُّهُ ما استطاع ، فإن أحدكم إذا تثاءب ضَحِكَ منه الشيطان » رواه البخاري
880Ebû Hüreyre radıyallahu anh’den rivayet edildiğine göre, Nebî sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:
“Şüphesiz aksıranı sever, fakat esneyeni sevmez Sizden biriniz aksırır ve Teâlâ’ya hamdederse, onun hamdini işiten her müslümanın yerhamükellah demesi üzerine bir vecîbedir Esnemeye gelince, o şeytandandır Sizden birinizin esnemesi geldiği zaman, onu gücü yettiği kadar engellemeye çalışsın Çünkü sizden biriniz esnediği zaman şeytan ona güler”
Buhârî, Edeb 125, 128; Bed’ü’l-halk 11 Ayrıca bk Tirmizî, Edeb 7

883 numaralı hadis ile birlikte açıklanacaktır
881- وعنه عن النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم : « إذا عطس أحدكم فليقل : الحمد لله ، وليقل له أخوه أو صاحبه : يرحمك الله ، فإذا قال له : يرحمك الله فليقل : يهديكم الله ويصلح بالكم » رواه البخاري
881 Ebû Hüreyre radıyallahu anh’den rivayet edildiğine göre, Nebî sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:
“Sizden biriniz aksırdığı zaman: Elhamdülillah desin Kardeşi veya arkadaşı da ona: Yerhamükellah desin Aksıran da: Yehdîkümullahu ve yuslihu bâleküm = sizi hidayette kılsın ve kalbinizi ıslah etsin, desin”
Buhârî, Edeb 126 Ayrıca bk Tirmizî, Edeb 3; İbni Mâce, Edeb 20

883 numaralı hadis ile birlikte açıklanacaktır
882- وعن أبي موسى رضي الله عنه قال : سمعت رسول الله صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم يقولُ « إذا عَطَس أحدُكُم فحمد الله فشمتوه ، فإنْ لم يحمد الله فلا تُشمتوه » رواه مسلم
882 Ebû Mûsa radıyallahu anh şöyle dedi:
Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem’i:
“Sizden biriniz aksırdığı zaman elhamdülillah derse, ona yerhamükellah deyiniz Şayet ’a hamdetmezse siz de yerhamükellah demeyiniz” buyururken işittim
Müslim, Zühd 54

Bir sonraki hadis ile birlikte açıklanacaktır
883- وعن أنس رضي الله عنه قال : عطس رجلان عند النبي صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم فشمت أحدهما ولم يشمت الآخر ، فقال الذي لم يشمته : عطس فُلانٌ فَشَمَّتهُ وَعطستُ فَلَم تُشَمتني ؟ فقال : « هذا حمد الله ، وإنَك لم تحمد الله » متفق عليه
883 Enes radıyallahu anh şöyle demiştir:
Nebî sallallahu aleyhi ve sellem’in yanında iki kişi aksırdı Efendimiz onlardan birine yerhamükellah dedi, diğerine ise söylemedi Kendisine yerhamükellah demediği kişi:
– Filân kişi aksırdı, ona yerhamükellah dedin; ben aksırdım, bana ise demedin, deyince Peygamberimiz:
– “O kişi elhamdülillah dedi, sen ise demedin” buyurdular
Buhârî, Edeb 127; Müslim, Zühd 53 Ayrıca bk Ebû Dâvûd, Edeb 94; Tirmizî, Edeb 4
Açıklamalar
Yukarıda geçen hadisler aynı konuyu açıklamakta oldukları için hepsini bir arada ele almayı uygun bulduk Çünkü her rivayet bir diğerinin tamamlayıcısı mahiyetindedir
Hadislerde geçen “teşmît”, aksırıp elhamdülillah diyene yerhamükellah demektir Bu sebeple tercümemizde hep bunu tercih ettik Hayır dua yerine de kullanılan bu kelimenin asıl anlamı düşmanların şamatasını gidermek demektir Aksıran kimse elhamdülillah demek suretiyle şeytanın şamatasını giderdiği için bu ad verilmiştir
Aksırma, beyin, burun ve boğazla alâkalı ise de vücudun bütün uzuvları ondan etkilenir ve sarsılır Esasen aksırık burun yollarında gelişir ve beyindeki reflekse bağlı olarak ağızdan ve burundan nefes boşalmasını sağlamak suretiyle, burun yollarındaki yabancı maddelerin temizlenmesine ve bütün vücudun zindeliğe kavuşmasına vesile olur Bu sebeple sağlık belirtisi olarak kabul edilir Sağlık ise en büyük nimettir Her nimete hamd ve şükür gerekir İşte bu sebeple aksırma nimetine karşı da ’a hamdedilir Fakat aksırmanın üçten fazla olanının nezle hastalığının alâmeti olduğunu Efendimiz haber vermişlerdir (Tirmizî, Edeb 5)
Aksıran kimse elhamdülillah veya elhamdülillahi alâ külli hâl diyerek ’a dua eder Bunun yerine Fatiha sûresi okumak veya kelime-i şehâdet getirmek gibi davranışların sünnete uymadığını ve mekruh sayıldığını bilmemiz gerekir Biraz sonra gelecek hadiste de göreceğimiz gibi aksıranın ağzını eliyle veya mendille kapatması da sünnete uygun bir davranıştır Aksırınca elhamdülillah diyen kimseye yerhamükellah diye mukabelede bulunmanın meşruluğu hususunda ümmetin icmaı vardır Bu bir görev olup İslâm’ın önemli muâşeret kâidelerinden sayılır Zâhirîler ile Mâlikî mezhebinden bazı imamlar elhamdülillah diyeni işiten herkesin ona mukâbelede bulunmasını vâcip saymışlardır Hatta Kâdî İyâz, İmam Mâlik’in teşmîtin farz olduğu yönündeki görüşünün daha yaygın olduğunu söylemiştir Fakat ulemânın çoğunluğunun mezhebine göre teşmît farz ve vâcip olmayıp, sünnet ve menduptur Elhamdülillah diyene yerhamükellah diye mukabelede bulunana, aksıran kimse yehdîkümullah veya yehdîkümullah ve yuslihu bâleküm diye karşılık verir İkincisinin Ehl-i kitaptan olanlara verilecek cevap olduğu da söylenmiştir Çünkü Peygamberimiz böyle yaparlarmış Biraz sonra gelecek hadislerden biri buna açıklık getirmektedir Aksıranın, kendisine yerhamükellah diyene, yağfirullahü lenâ ve leküm diye karşılık verebileceği de nakledilmiştir (Ebû Dâvûd, Edeb 90)

Aksırdığında hamdetmeyene karşılık verilmez Bunu Peygamber Efendimiz’in yukarıdaki hadislerinden ve bunlar dışındaki çeşitli sahih rivayetlerden öğrenmekteyiz Ayrıca namazda ve hutbe okunurken aksıran kimseye de mukabelede bulunulmaz Nezle gibi çok aksırtan bir hastalığa tutulmuş kimseye de her aksırışında mukabele edilmesi gerekmez Bizim toplumumuzda çok kere karşılaştığımız aksırana “çok yaşa” demenin ve bunun karşılığında “sen de gör” gibi karşılık vermenin sünnetle ve İslâmî muâşeretle bir alâkası yoktur
Esnemek ise bir sıhhat alâmeti olmayıp, bunun şeytandan olduğunun söylenmesi, insanın gaflet ve tenbelliğinin belirtisi olduğu içindir Çünkü gaflet müslümana yakışmayan bir haldir Esnemenin sebebi çok yiyip içmek, karnı tıka basa doldurmak ve bunların etkisiyle hareket kabiliyetinin azalması, uyku ve şehvet halinin öne geçmesidir Bunların her biri, şeytanın hoşlandığı şeylerdir Onun içindir ki, şeytan esneyene güler, çünkü onu esir almış ve kişi dünyalık arzularına mağlup olmuştur Bu sebeple esnemek hoş karşılanmamış, mümkün mertebe önüne geçilmesi tavsiye edilmiştir Her şeye rağmen engellenemediği durumlarda da, esnerken ağzı el ile kapatmak gerekir
Hadislerden Öğrendiklerimiz
1 Aksırmak bir nimet olup, sağlığın ve sıhhatin alâmetidir
2 Her nimete hamdetmek ve şükretmek gerektiğinden aksıran da ’a hamdeder
3 Aksırınca elhamdülillah diyene yerhamükellah demek sünnettir
4 Aksırdığında elhamdülillah demeyene, yerhamükellah diye karşılık verilmez Bunun sebebi, bir görevi ve sünneti terkedene durumunu hatırlatmak ve onu bunları yapmaya teşviktir
5 Aksıran, kendisine yerhamükellah diye dua edene, yehdîkümullah ve yüslihu bâleküm şeklinde karşılık verir
6 Esnemek gafletin, tenbellik ve şehvete mağlûbiyetin eseridir
7 Esnemenin şeytandan oluşu ve esneyene şeytanın gülmesi, onun arzusuna uyulduğu içindir
8 Esnemeyi önlemeye gayret etmek gerekir
884- وعن أبي هريرة رضي الله عنه قال : كان رسول الله صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم إذَا عَطَسَ وَضَعَ يَدَهُ أوْ ثَوبَهُ عَلى فيهِ وَخَفَضَ أوْ غَضَّ بَها صَوْتَهُشك الراوي رواه أبو داود،والترمذي وقال حديث حسن صحيح
884 Ebû Hüreyre radıyallahu anh şöyle dedi:
Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem aksırdıkları zaman elini veya mendilini ağzına tutar, böylelikle sesini azaltmaya –veya ağzını yummaya- çalışırdı
Ebû Dâvûd, Edeb 90; Tirmizî, Edeb 6

Açıklamalar
Biraz önce ifade edildiği gibi aksırma insanın burun kanallarının ve genzinin birtakım maddelerden temizlenmesine bir vesiledir Bu sebeple, aksırırken şiddetli nefesle ağız veya burundan birtakım şeylerin çıkması muhtemeldir İşte Efendimiz’in ağzını yummaya çalışmasının, eliyle veya mendille kapatmasının sebebi budur Ayrıca ağız mümkün mertebe yumulunca sesin de azalacağı tabiîdir Özellikle başkalarıyla bir arada iken bunlara riayet edilmesi çok önemlidir Fakat her hâl ü kârda aksırırken ağzımızı elimizle veya bir mendille kapatmamız sünnete uygun bir davranıştır Peygamber Efendimiz’in ağzını bazı kere elleriyle, bazan da bir mendille kapattığı çeşitli rivayetlerden anlaşılmaktadır Aksırırken sesin çok yüksek olması başkalarını rahatsız ettiği kadar, kişinin kendi vücut azâlarına da zarar verebilir
Hadisten Öğrendiklerimiz
1 Aksıranın eliyle veya bir mendille ağzını kapatması sünnetle belirlenen edebe uygundur
2 Aksıran sesini kısmaya ve ağzını yummaya özen göstermelidir
3 Yüksek sesle aksırmak, cemiyet içinde başkalarını rahatsız edeceği gibi, aksıran için de zararlı olabilir
885- وعن أبي موسى رضي الله عنه قال: « كان الْيَهُودُ يَتَعَاطسُونَ عْندَ رسول الله صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم يَرْجُونَ أنْ يَقولَ لهْم يَرْحَمُكُم الله ، فيقولُ : يَهدْيكمُ الله ويُصلحُ بالكم » رواه أبو داود، والترمذي وقال حديث حسن صحيح
885 Ebû Mûsâ radıyallahu anh şöyle dedi:
Yahudiler, kendilerine yerhamükümullah diyeceğini ümit ederek, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem’in yanında yapmacıktan aksırırlardı Peygamber Efendimiz de onlara:
“Yehdîkümüllah ve yüslıhu bâleküm = size hidayet versin ve hâlinizi ıslah etsin” buyururdu
Ebû Dâvûd, Edeb 93; Tirmizî, Edeb 3

Açıklamalar
Yahudiler Peygamberimizin duasını almak için yapmacıktan aksırırlardı Onların böyle davranmalarının sebebi, zâhirde hasetleri ve inatlarından dolayı Efendimiz’in peygamberliğini inkâr etmelerine rağmen içlerinden onun hak peygamber olduğunu bildikleri için duasının bereketine nâil olmak istemeleriydi Efendimiz de kendisinin üstün fazileti, onların da huzurda bulunmalarının haram kılınmaması ve orada oturmalarının bir mükâfatı olmak üzere, onların hidâyete ermeleri ve Cenâb-ı Hakk’ın kalplerini İslâm’a çevirip hallerini ıslah etmesi için ’a dua ederdi Resûl-i Ekrem Efendimiz bütün âlemlere rahmet olarak gönderildiği için, her çeşit inanç sahibine, hatta öncelikle kitap ehli olanlara İslâm’ı tebliğ etmekle mükellefti Tebliğ yapan kimsenin insanların bir kısmından uzak durması veya onları muhatap almaması söz konusu olamaz Bu sebeple Efendimiz, hem yahudi ve hıristiyanlara hem de müşriklere İslâm’ı tebliğ etmiş, onların meclislerine gittiği gibi fert olarak da kendileriyle hayatının sonuna kadar ilgilenmiştir İslâmî tebliğ görevini üstlenenlerin de bu davranışlardan alacağı dersler ve ibretler vardır
Hadisten Öğrendiklerimiz
1 Müslüman olmayanlara rahmet temennisinde bulunulmaz
2 İslâm’ı tebliğ maksadıyla gayri müslimlerin meclisine katılmakta ve onlarla konuşmakta bir sakınca yoktur
3 Gayri müslimlere ’tan hidâyet dilemek, içinde bulundukları küfür halinden kurtulmaları ve kalblerinin ıslahı için dua etmek câizdir
4 Yahudi ve hıristiyanlar Peygamberimiz’in risâlet ve nübüvvetini içlerinden biliyor, fakat kibir ve hasetleri onların dilleriyle ikrarına engel oluyordu
886- وعن أبي سعيد الخدري رضي الله عنه قال : قال رسول الله صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم : إذَا تَثاءَبَ أحَدُكُمْ فَلْيُمسكْ بَيده على فيه فإنَّ الشيطان يدْخل» رواه مسلم
886 Ebû Saîd el-Hudrî radıyallahu anh’den rivayet edildiğine göre, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:
“Sizden biriniz esnediği zaman eliyle ağzını tutsun Çünkü şeytan onun ağzına girer”
Müslim, Zühd 57-58 Ayrıca bk Ebû Dâvud, Edeb 89

Açıklamalar
Esnemenin mahiyetini ve sebeplerini yukarıda kısaca açıklamıştık Esnemek bizim geleneğimizde hiç hoş karşılanmayan hallerden biridir Özellikle bir mecliste esnemek orada bulunanlara karşı saygısızlık olarak telâkki edilir Yeme içmede ölçüyü kaçırmayanlar, düzenli bir hayat sürenler ve uyanık bir şuura sahip olanlar bu hastalıktan kendilerini kurtarabilirler Fakat bütün tedbirlere rağmen esneme haline mani olamayanlar bulunabilir İşte o zaman da insanın eliyle ağzını kapatması gerekir Bu hem çirkin bir görünümü önler, hem de manevî cihetten şeytanın kendine gülmesine veya ağzından içeri girmesine engel olur Çünkü şeytan esneyen insanın suratını çirkinleştirmeye ve ağzından içeri girmeye gayret eder Ayrıca bu konudaki hadislerde esnerken “hah hah” şeklinde sesler çıkarmanın da câiz olmadığını görmekteyiz Çünkü bunlar, şeytanın hoşlandığı ve onu güldüren hallerdir (Ebû Dâvud, Edeb 89) Esneme hali, insanın diri ve canlı bir halde bulunmasını engellediği gibi, huzuru kalple ibadet yapmasını, düşünmesini ve dinlediğini anlamasını da önler Böyle bir durum kendilerine galebe edenler çoğunlukla gaflet ehli olanlardır Bundan kurtulmak da kişinin kendi elindedir
Hadisten Öğrendiklerimiz
1 İslâm, her davranışımızla ilgili bir edep kuralı belirlemiştir Onlara uymak insana maddî ve mânevî faydalar sağlar
2 Esnemek şeytanın hoşlandığı hallerden biridir Şeytanı memnun edecek hallerden uzak durmak gerekir
3 Esneme anında el ile ağzı kapatmak sünnettir Bu davranış insanlar karşısında çirkin bir görünüme düşmeyi önler
4 İnsan, şeytanın sevineceği her davranıştan uzak durma gayreti içinde olmalıdır