Azerbaycan Yahudileri

Azerbaycan Yahudileri Hakkında - Azerbaycan Yahudileri Tarihi - Azerbaycan Yahudisi Kime Denir

Azerbaycan Yahudileri (Cuhuri: çuhuro / жугьуро / ז'אוּהאוּרו; Yidiş: אידם; Azerice: cuhudlar, yəhudilər; Rusça: евреи) Azerbaycan'da yaşayan Yahudilere denir

Dağılım


Tarihsel olarak Azerbaycan Yahudileri Cuhuro, Aşkenazi ve Gurjim gibi bulundukları alt gruplarca tarif edilirler Azerbaycan bir süre Kırımçaklar, Kürt Yahudileri ve Buhara Yahudilerine ve İbrani kökenli olmayan Subbotnik ve Ger Yahudilerine de ev sahipliği yapmaktaydı 2002 kayıtlarına göre Azerbaycan'daki Yahudi nüfusu 8900 kişidir ve bunların 5500'ünü Dağ Yahudileri oluşturmaktadır Birkaç bin kişide karışık evliliklerden gelmiştir Yahudiler genelde Bakü, Sumgayıt, Kuba, Oğuz Rayonu ve Kırmızı Kasaba'da yaşamaktadır Kırmızı Kasaba, dünyada, Dağ Yahudilerinin çoğunluğu oluşturduğu tek yerleşim birimidir Şamahı Rayonunda 1920'den beri Yahudi varlığından söz edilemez

Tarihçe


Azerbaycan'daki Yahudilerin tarihi, içinde Lezgi, Sahur, Azeri ve Udi halklarını barındıran tarih öncesi Albanya Krallığı'na kadar uzanır 1990'daki Arkeolojik çalışmalarda Bakü civarında 7yy'a ait bir Yahudi yerleşim birimine ve Guba'nın 25 km güneydoğusunda eski bir sinagoga rastlanmıştır


Bakü'deki ilk dini bina 1862'de kurulup bu bina 1896'da sinagoga çevrildi 19yy'ın sonlarında birkaç sinagog daha inşa edildi İlk korolu sinagog 1910'da yine Bakü'de hizmete girdi


19yy'ın sonlarında Rus İmparatorluğu altındaki Bakü Siyonizm hareketinin merkezlerinden biri oldu Hovevei Zion 1891'de kuruldu ve bunu 1899'daki ilk siyonist örgüt takip etti Bu hareket, hayatı kısa süren Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nde güçlüydü ve 1919'da Yahudi Halk Üniversitesi açıldı; düzenli aralıklarla Yidiş, İbranice, Cuhuri ve Rusça basımlar yapılıp okullar, lokaller, hayır kuruluşları ve kültür kurumları açıldı


Sovyetleşme sürecinde tüm siyonist activiteler ve İbranice kaynaklar yasaklandı 1920'lerin başlarında birkaç yüz Dağ Yahudi ailesi Azerbaycan ve Dağıstan'dan ayrılıp Filistin'de Tel Aviv'e yerleşti Bir sonraki göç dalgası, Yahudilerin İsrail'e göç yasağının kaldırılmasıyla 1970'lerde gerçekleşti Azerbaycan Yahudilerinin en kalabalık olduğu 1970'lerde ülkede 41,288 Yahudi vardı ve bunların 3000'i 1972 ve 1978 yılları arasında İsrail'e göç etti


Azerbaycanlı göçmen Yahudilerinin çoğu Tel Aviv ve Hayfa'ya yerleşti Dağ Yahudilerinin New York ve Toronto'da hatırı sayılır büyüklükte cemaatleri vardır


Avrupa'nın en büyük sinagogu 9 Mart 2003'te Bakü'de açıldı Ayrıca 2003'ten beri hizmet veren bir de Yahudi okulu bulunmaktadır Bugün Bakü'de hizmet veren üç, Kuba'da iki ve Oğuz Rayonunda bir sinagog bulunmaktadır

Dağ Yahudileri


Dağ Yahudilerinin kökeni ve Kafkasya'ya yerleşmeleriyle ilgili çeşitli teoriler ortaya atılmıştır Bu teorilerden en kabul göreni Dağ Yahudilerinin Orta Çağın başlarında İran'dan ya da İslami fetihler sebebiyle Bizans İmparatorluğu'ndan geldiğidir Kura nehrinin sol yakasında Albanya'ya yerleşen Yahudiler kuzeylerindeki Kıpçak Hazar Kağanlığıyla temasa geçti Bu Yahudi cemaatleri sebebiyle Hazarlar Yahudiliği devlet dini olarak seçmiştir


Bunun takip eden yüzyıllar boyunca Dağ Yahudileri kuzeye doğru hareket etmiş Oğuz Türklerinin bölgeye yerleşmesine yol açmıştır Nüfuslarındaki artış İran'dan gelen Yahudilerle desteklendi Orta Çağın sonunda Gilan Yahudileri Oğuz'a yerleşti Bu çağda Dağ Yahudileri Akdeniz Yahudileriyle ekonomik ve kültürel bağ kurdular Sovyetleşme sürecine kadar tarımcılık ve kumaş ticaretini meslek edindiler Bazı aileler poligamistti 1730'da, Safevi Devleti'nden ayrılan Kuba Hanı Huseyn Ali'nin çıkardığı karanameyle Yahudiler mülk sahibi olmaya hak kazandı


1926 Sovyet nüfus sayımına göre toplam Yahudi nüfusunun çeyreğini oluşturan 7500 Dağ Yahudisi vardı Sovyetler Birliği'nin son dönemlerindeki Dağ Yahudilerinin nüfusu tam olarak bilinmektedir çünkü bu Yahudiler Sovyetlerin antisemitik tavırları sebebiyle kendilerini Tat olarak tanıttılar Araştırmacılar, Tat halkıyla Dağ Yahudilerinin aynı kökten geldiği teorilerine şiddetle karşı çıkarlar


Dağ Yahudileri bugün Azerbaycan'daki Yahudi diyasporasını domine etmektedir Tat dilinin beligin bir lehçesi olan ve Cuhuri denen bir dil konuşmaktadırlar, bu dile Yahudi Tatçası da denir Nüfusun çoğunluğu birden fazla dil bilmektedir; Cuhuri'nin yanı sıra Azerice ve/veya Rusça da bilmektedirler

Aşkenaz Yahudileri


İlk Aşkenaz Yahudileri Bakü'ye 1811'de geldi fakat Azerbaycan'a toplu göçler 1870'lere kadar başlamadı İstikrarlı göçler sayesinde 1910'da Aşkenaz Yahudilerinin nüfusu Dağ Yahudilerininkini geçti Daha çok petrol zengini Bakü'ye yerleştiler Rus İmparatorluğu'nun önde gelen petrol şirketi Hazar-Karadeniz Şirketi Alman Yahudisi Rothschild ailesi tarafından kuruldu Aşkenazlar 1940'ların sonlarına kadar Azerbaycan'a göç etmeye devam ettiler, bunların çoğunu IIDünya Savaşı'nda evlerinden çıkarılan Rus, Ukrayna ve Beyaz Rusyalı mülteci Yahudiler oluşturdu


Aşkenazlar Azerbaycan politikasında aktif rol aldılar Kiev kökenli DrYevsei Gindes Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Sağlık Bakanlığına getirildi Ayrıca 26 Bakü Sovyeti hükümet başkanından 6'sı Aşkenaz Yahudisiydi 1912'de kayıtlı avukat ve doktorların üçte biri Aşkenazdı


1972 sonrası İsrail'e yapılan göçlerden Yahudiliğin bu alt grubu da nasibini aldı Nüfuslarındaki azalmayla 1990'ların ortalarında Yahudi nüfusunun çoğunluğunu tekrar Dağ Yahudileri oluşturmaya başladı


Çar ve Sovyet dönemindeki Azerbaycandaki çoğu göçmen gibi Aşkenazların dilleride Ruslaştı Aşkenazların çoğu Rusçayı bilmekle beraber bazıları Azerice de biliyordu Yidiş dilini bilenlerin sayısı bilinmemektedir

Diğer Yahudi alt gruplar


Çarlık döneminden önce yerel Yahudi cemaatlerinin Gürcü Yahudilerle bir bağı olup olmadığı bilinmemektedir fakat 1910'larda Gürcü Yahudilerinin Bakü'deki varlığı ve kendilerine ait bir eğitim merkezi olduğu bilinmektedir Bugün birkaç yüz Gürcü Yahudisi Azerbaycan'da yaşamaktadır


1827'de Yahudi Aramicesi konuşan Kürt Yahudilerinden bazıları Azerbaycan'a yerleşti 1919-1939 arası Bakü'de Kürt Yahudilerinin bir sinagogu bulunmaktaydı Sovyetleşmeden sonra Stalinist Sovyet hükümetince pek hoş karşılanmayan Kürt Yahudileri 1951'de Kafkasya'dan çıkarıldı


Dünyada sadece 2500 kişi olan Kırımçaklardan 1989'da 41 tanesi Azerbaycan'da yaşamaktaydı Buhara Yahudilerinin nüfusu ise 88'di

Gerler ve Subbotnikler


Gerler ve Subbotnikler Rusya'nın değişik yerlerinde 1820'lerde Yahudiliğe geçmiş etnik gruplardır 1839-1841'de Çar hükümeti bu kişileri bugün Azerbaycan'ın bulunduğu Güney Kafkasya'ya sürdü Buraya vardıklarında eski adı Astrahan-Bazar olan Celilabad'ın en büyük yerleşim birimlerinden Privolnoye'ye yerleştiler Burası sonraları Rusya'nın en büyük Yahudi-Rus yerleşim birimlerinden biri oldu Sovyet döneminin sonlarına doğru Ger ve Subbotnik halkın Azerbaycan'daki nüfusu 5000'di 1997'de ise sadece 200 kişi kaldı ve bunların çoğu Rusya'ya göç etmeyi planladığından ülkedeki bu cemaat yok olmak üzeredir

Cemaat yaşamı


1960'ların başında Azerbaycan Yahudi cemaatinde kültürel canlanma tekrar başladı Samizdatlar basılmaya başlandı 1987'de Bakü ve Sumgayıt'ta birçok kültürel ve Siyonist örgütler tekrar kuruldu ve Sovyetler Birliğinde ilk yasal İbranice dersleri Bakü'de öğretilmeye başlandı


Musevi dilleri öğretimi 1930 ve 40'larda Kremlin tarafından kaldırılıp Yidiş ve Cuhuri dil eğitimi Rusça'yla değiştirildi Sovyetler Birliği'nin çöküşünün ardından 1994'de dini eğitim veren bir yeşiva ve 1999'da Or Avner Habad Gündüz Okulu açıldı 1994'te bir devlet üniversitesinde İbranice eğitimi başlayıp iki lisede de seçmeli ders olarak sunuldu Yahudi çalışmalarına adanan Or Avner Habad Merkezi ise 31 Mayıs 2007'de Bakü'de açıldı Bu merkez gündüz okulu, yuva, yurt, bilim departmanı ve kütüphane vs servisleri sunmak amacıyla kuruldu


2007 itibariyle Bakü'de Aşkenazlara, Cuhurolara ve Gurjimlere hizmet eden üç adet sinagog bulunmaktadır Cuhuroların sinagogu Kafkasların en büyüğüdür Kuba'nın yakınlarındaki Kırmızı Kasaba'da iki, Oğuz'da da bir sinagog bulunmaktadır Privolnoe'deki Gerlere ait sinagog 1990'lardaki dış göçlerle azalan nüfus sebebiyle muhtemelen aktif halde değildir


2005'te Yahudi asıllı Yevda Abramov Azerbaycan Millî Meclisi'nde vekillik yapmaktadır

Azerbaycan'da antisemitizm


ABD Demokrasi, İnsan Hakları ve İşçilik Bürosu'nun 5 Ocak 2005'te sunduğu Küresel Anti-Semitizm raporuna göre ülkede Yahudilere karşı önyargı ve ayırımcılık olaylarının ender görüldüğü, münferit antisemitik hareketlere hükümetin anında el attığı belirtilmiştir Aynı raporda hükümetin Yahudilere karşı yapılan saldırılara göz yummadığı ve bu saldırıları hoş görmediği dile getirilmiştir