Usturlab Nedir?

Ortaçağın bilgisayarına "usturlab" derlerdi

Müzelerde mutlaka rastlamış olmalısınız İrice bir cep saatini andırır Saatten farkı ince ama kat kat dairelerden meydana gelmesi ve dairelerin üzerinde garip çizimlerin yer almasıdır

Bu öyle bir alettir ki, akla gelen neredeyse her işe yarar Gök cisimlerinin bulundukları yerlerden geceyle gündüzün uzunluğuna, namaz saatlerinin belirlenmesinden dağların yüksekliğinin yahut kuyuların derinliğinin hesaplanmasında bile kullanılır, üstelik kağıtla kaleme de ihtiyaç bırakmaz

İsmi, "usturlab" dır Ortaçağ boyunca İslam dünyasının bilgisayarı olmuş, asırlarca kullanılmış, zamanla yerini yeni buluşlara bırakmış ve bilim tarihindeki makamına yan gelip oturmuştur Bugün müzelerde, geçmişin yüzyıllarca kullanılmış en gelişmiş aletlerinden biri olarak teşhir edilmektedir

Temeli, gök küresinin bir düzlem üzerine izdüşümü idi Bu izdüşümü çapı 10 ile 19,5 santim arasında değişen daire şeklindeki disklere çizilmiş; diskin üzerine yerleştirilen diğer dairelere güneşin, ayın ve yıldızların konumları işaretlenmişti

Kullanılması gerçi büyük maharet isterdi ama alışanlar için çocuk oyuncağıydı Kutup noktası merkez alınır, ana disk gök yarımküresi farzedilir, mesafe hesapları yahut yön bulma işlemleri diskten gerçeğe uyarlanırdı Hatta, gök cisimlerinin birbirine uzaklığı ve boyutları bile hep usturlabla hesaplandı

Usturlab gerçi ortaçağ İslam bilginlerinin geliştirdiği en önemli astronomi aracıydı ama, sadece İslam aleminde değil, bütün dünyada kullanıldı Endülüs yoluyla Avrupa'ya taşındı, batılı gezginlerin de başucu aleti oldu ve tarihi değiştiren keşifler onun sayesinde başarıldı

Kaynak: Ht tarih

Usturlab Bir astronomi aleti Astronomide çeşitli problemlerin grafik olarak gösterilmesi, yıldızların yükseklik açılarının ölçülmesi, enlem dairelerinin belirlenmesi, zaman ölçülmesi, burçlarla ilgili bilgilerin elde edilmesi vb işlerde kullanılır Kelime olarak Yunancadan gelmektedir






İlk olarak Apollinius (MÖ 240) ve Hipporchus (MÖ 150) tarafından keşfedildiği, Batlemyüs tarafından kullanıldığı ve Philloponos'un altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir Dokuzuncu yüzyılda Harran'daki büyük üniversitede Abbasi halifelerinin ilim ve kültüre verdikleri önem neticesinde usturlab hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir Bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde Bağdat'ta ve 833 senesinde Şam'da çalışan Ali ibn isa'ya aittir Başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse Abbasi devri astronomi alimlerinden Ebu İshak el-Fezari'dir İslam dünyasında ilk kullanan da kendisidir Bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler El-Biruni, Nasirüddin Tusi ve Habeşül Hasib'dir




Müslüman İspanya'da Magrib'de de usturlab hakkında çeşitli çalışmalar, yapılmış ve enlem derecelerine göre kullanılan levhalar halinde usturlablar yapılmıştır Her enlemde kullanılabilecek evrensel usturlab 11 yüzyılda Toledo'da Ali Ebu Halef tarafından yapılmıştır Bu usturlab Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve Safiha adıyla Ünlü olmuştur Hatta Kopernik Zerkali'den nakiller yapmıştır




El-Biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlablar da geliştirmişlerdir Bunlar Şamin ve Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır On ikinci yüzyılda Şerafeddin et-Tusi usturlaba uyanbir şekil vererek baston şeklinde bir usturlab geliştirmiştir




Stereometrik projeksiyonlu geleneksel usturlab 13 yüzyılda kadran-usturlab haline getirildi Kadran usturlablar 16 yüzyılda Osmanlılarda zaman ve yer tayininde kullanıldı Hatta usturlab ile ilgili Riyaz-ı Muhtar adlı eser Gazi Ahmed Muhtar Paşa tarafından 1886'da yazılmıştır Teleskopların gelişmesiyle usturlab önemini kaybetti




Geleneksel usturlabın temeli stereometrik projeksiyona dayanır Uzaydaki ve yerküresindeki bütün noktaların ekvator düzlemine paralel bir düzlemdeki izdüşümleri usturlab üzerine çizilir Usturlab; Lineer, düzlemsel =(doğrusal) ve küresel olmak üzere üç sınıfa ayrılır Lineer usturlabda gök cisimlerinin izdüşümü bir doğru üzerine işaretlenir Kürevi usturlabda ise izdişüm yapılmadan bir yarım küre üzerine işaretlenir Düzlemsel usturlabda ise gök cisimleri ekvatora paralel düzlemlere izdüşürülerek usturlabdaki levhalara işaretlenir Usturlab denince genel olarak düzlemsel usturlab anlaşılır





usturlab resimleri










alıntı