Sosyolojide Toplumsal İşbölümü - Emile Durkheim...

Toplumsal işbölümü çalışması Durkheim'ın sosyolojik çalışmaları arasında önemli bir yere sahiptir Doktora tezi olan bu çalışmada temel olarak şu sorular sorgulanmaktadır: Bireylerden oluşan topluluk nasıl bir toplum oluşturmaktadır? Toplumsal varlığın koşulu olan fikir birliği (konsensüs) nasıl gerçekleşmektedir? Durkheim toplumların evrimini, birey toplum ilişkisini ve toplumdaki fikir birliğini (konsensüs) işbölümü olgusu temelinde açıklamaktadır Örneğin, toplumdaki işbölümü geliştikçe birey daha fazla bağımsızlaşmakta ve özerklik kazanmaktadır Ancak bireyin özerkliği ve bağımsızlığı artıkça toplumla olan bağları da güçlenmektedir Bireyin toplumla olan bağları işbölümü olgusu temelinde açıklanmaktadır Yani Durkheim işbölümüne bağlı olarak gelişen toplumsal dayanışma olgusunu analiz etmektedir Çünkü onun için toplumsal düzen ve dayanışma bir toplumun işleyebilmesi için oldukça önemlidir Toplumdaki düzen ve dayanışmanın kaynağı ise işbölümü ve uzmanlaşmadır

Durkheim'e göre işbölümü, "Farklı ama bir bütün içindeki faaliyetleri yerine getiren kişi ya da grupları koordine etmeyi sağlayan, istikrarlı bir düzenlemeyi anlatır" Tanımdan da anlaşılacağı gibi işbölümü bir toplum içinde düzenlemeyi ve istikrarı sağlayan bir işleve sahiptir Ona göre, işbölümünün gerçek işlevi "iki ya da daha fazla insan arasındaki bir dayanışma duygusu yaratmaktır" Onun için, toplumdaki işbölümü görevler veya sorumluluklarda belli ölçüde uzmanlaşmayı gerektirdiği için maddi nitelikte bir toplumsal olgudur Durkheim toplumsal evrimi işbölümü olgusu temelinde açıklamaktadır

Toplumların evrimsel süreci içinde işbölümüne bağlı olarak gelişen ideal tipte iki tür toplumsal yapıdan söz etmektedir: Birincisi mekanik dayanışmacı, ikincisi ise organik dayanışmacı toplum tipidir, işbölümünde meydana gelen değişimler toplumsal yapıda oldukça kapsamlı değişikliklere ve sonuçlara neden olmaktadır Ortaya çıkan bu sonuçlar aslında mekanik ve organik dayanışma arasındaki farklılıkları ifade etmektedir

Durkheim'a göre mekanik dayanışma benzeşmeye dayalı, işbölümünün oldukça sınırlı olduğu ve farklılaşmanın olmadığı daha çok sanayi öncesi toplumlarda görülmektedir, insanlar, maddi toplumsal bir olgu olarak işbölümünün gelişmediği geleneksel toplumlarda daha çok genel konumlarda yer alır

Yani geleneksel bir toplumda kişinin elinden her işin gelmesi gerekir Örneğin, geleneksel toplumda annelik veya ev kadınlığı modern toplumla karşılaştırıldığında çok daha az uzmanlaşmış bir işleve sahiptir Cinsiyete dayalı işbölümü çerçevesinde avcılık yapan erkek (baba) ile haneyi yöneten kadının (anne) uzmanlaşmış işlevi (anne) modern toplumdaki kadar farklılaşmamıştır ve pratik olarak bu toplumlar kendilerine yetebilmektedir

Mekanik dayanışmanın olduğu toplumda bireyler birbirlerinden çok farklılaşmamışlardır Bu topluluğun bireyleri aynı duyguları hissettikleri, aynı değerlere sahip oldukları ve aynı kutsal inancı paylaştıkları için birbirlerine benzemektedirler Bireyler farklılaşmadığı için de bu tipteki toplumsal yapılar kendi içinde tutarlıdırlar (Aron, 2006, s 296) insanları birbirine bağlayan şey, tümünün benzer etkinliklerde bulunması ve benzer sorumluluklara sahip olmalarıdır Bundan dolayı, mekanik dayanışmaya bağlı toplumlarda bireysel eylem kendiliğinden kolektif kimliğe bürünmektedir Bu toplumlarda genellikle kolektif (ortak) bilinç egemendir Durkheim'e göre, kolektif bilinç bir toplumda yaşayan bireylerin ortak inanç ve duygularına tekabül eder Bu kavram toplumun ahlaki bir temelde kavranmasını sağlamaktadır Mekanik dayanışmaya bağlı toplumlarda kolektif bilinç tüm toplumu ve bu toplum içinde yer alan bütün üyeleri kapsamaktadır Bu kolektif bilincin içeriği önemli ölçüde dinsel karakterdedir ve dinsel fikirler bütün toplumu kuşatmıştır Toplumda oluşan ortak bilinci tehdit eden bir davranış toplum tarafından cezalandınlmaktadır

işbölümü farklı ama bir bütün içindeki faaliyetleri yerine getiren kişi ya da grupları koordine etmeyi sağlayan, istikrarlı bir düzenlemeyi ifade eder işbölümünün gerçek işlevi ise iki ya da daha fazla insan arasındaki bir dayanışma duygusunu yaratmaktır

Mekanik dayanışma benzeşmeye dayalı, işbölümünün oldukça sınırlı olduğu ve farklılaşmanın olmadığı toplumlar için kullanılmaktadır Organik dayanışma ise farklılaşmaya dayalı, işbölümünün ve toplumsal farklılaşmanın yoğun olduğu toplumlar için kullanılmaktadır

Kolektif bilinç; bir toplumda oluşan ortak inanç ve duygulardır

Durkheim'e göre, mekanik dayanışmaya dayalı toplumlarda cezalandırıcı hukuk olarak tanımladığı yaptırımlar uygulanmaktadır toplumun ortak/genel ahlak sistemine karşı suç olduğu düşünülen davranış şiddetle cezalandırılmaktadır Örneğin, Tanrıya veya tanrılara karşı yapılan bir saygısızlık ve suç kişinin dilinin kesilmesi ile cezalandırılır Toplum üyeleri ahlak sistemine kuvvetle bağlı oldukları için, bu ahlak sistemine karşı işlenen suç da ağır cezayla cezalandırılmaktadır

Mekanik dayanışmaya dayalı toplumlarda cezalandırıcı hukukun düzenlenmesi büyük oranda kitlelerin elindedir

Organik dayanışma Durkheim tarafından farklılaşmaya dayalı, işbölümünün ve toplumsal farklılaşmanın yoğun olduğu toplumlar için kullanılmıştır Durkheim'e göre, organik dayanışma kavramı farklı parçalar arasındaki ilişkilerin birleştiği, farklılaşmış ve uzmanlaşmış işlevlerden oluşan bir sistemi ifade etmektedir Birey kendisini oluşturan parçalara bağlı olduğu için topluma bağlıdır Organik dayanışma modern toplumlarda görülmektedir Bu toplumların sanayisi gelişmiştir ve nüfus oranını da oldukça yüksektir Mekanik dayanışmada görülen toplumsal benzerlik aracılığıyla sağlanan dayanışmanın yerini, organik dayanışmada farklılaşmayla sağlanan dayanışma almıştır Bu toplumlarda bireyler artık benzer değildirler Bireyler farklılaştığı ve birbirlerine benzemediği için toplumda konsensüs oluşmaktadır

Organik dayanışmanın temel özelliği gelişmiş işbölümü dür Organik dayanışmanın görüldüğü modern toplumlarda yaşayan bireyler, mekanik dayanışmanın belirgin olduğu geleneksel toplumlardan farklı olarak; uzmanlaşmanın yoğun olduğu yerleri işgal ederler, işbölümüne bağlı olarak uzmanlaşmanın gelişmesi bireylerin sınırlı görev ve sorumluluklara sahip olmasına neden olmaktadır Örneğin, organik dayanışmacı toplumlarda yani modern toplumlarda kadınların anne ve ev kadını olarak yaptıkları işler toplumun diğer kurumları tarafından üstlenilebilmektedir Okul öncesi anaokulları çocukların bakım ve eğitim işlerini yerine getirmektedir Bu toplumlarda ev hizmetleri ve emek tasarrufu sağlayan çamaşır, bulaşık makinesi, mikro-dalga fırınlar, yemek servisleri gibi araçlar gelişmiştir

Organik dayanışmalı toplumlarda birliği sağlayan insanlar arasındaki farklılıklardır ve insanlar farklı görev ve sorumluluklara sahiptir Modern toplumda insanlar daha çok sınırlı sayıda görevler yüklendiklerinden yaşamlarını devam ettirmek için toplumda diğer insanlara muhtaçtırlar Yani, insanlar modern dünyada yaşamlarını sürdürmek için kendi yaptıklarının dışında başka türlü hizmete ihtiyaç duymaktadırlar Örneğin, geleneksel toplumda bir aile kendi kendine yetebilirken modern toplumda aile varlığını sürdürmek için bakkala, fırıncıya, kasaba, öğretmene, polis gibi birçok uzmanlaşmış hizmetlere muhtaçtır Organik dayanışmacı toplumlarda bütünlük insanların uzmanlaşması ve diğer uzmanlık hizmetlerine ihtiyaç duyulmasıyla sağlanır Durkheim'e göre, uzmanlaşma sadece bireylerin uzmanlaşması temelinde ele alınmaz Aynı zamanda grupların, yapıların ve kurumların uzmanlaşması da önemlidir Organik dayanışmaya bağlı toplumlarda farklılaşma insanların işbirliği yapmalarını sağlamaktadır

Mekanik dayanışmaya dayalı toplumlarda güçlü olan kolektif (ortak) bilinç, organik dayanışmalı toplumlarda daha az önemlidir Bireyler arasında yaşanan farklılaşma arttıkça kişiler kendi özel seçimlerine göre inanma, isteme ve davranış geliştirme konusunda özgürleşmektedir Durkheim'e göre, birey kolektif bilincin kıskacından kurtulmuştur ve bireyselliğini ve kişiliğini daha rahat ortaya koymaktadır Modern toplumda insanların daha çok birliktelik içinde olmalarının nedeni kolektif bilinç değildir Çünkü bu toplumlarda insanları bir arada tutan şey ortak inanç ve duygulardan çok, bireylerin birbirlerine olan ihtiyaçlarıdır Diğer bir değişle, işbölümü sonucu birbirlerine yükledikleri ve birbirlerinden bekledikleri işlevsel ihtiyaçlan onları daha çok bir arada tutmaktadır

Organik dayanışmalı toplumlarda uygulanan hukuk onarıcı veya İade edici hukuktur Bu toplumlarda birey ortak ve genel olarak kabul edilmiş ahlaki değerlere karşı bir suç işleme durumunda şiddetle cezalandırılmaz Bireyden beklenen toplumun hukuk kurallarına uyması ve davranışları ile zarar verdiği kişilere karşı işlediği suçun zararını karşılamasıdır Yani verdiği zararın tazmin edilmesi istenir

Ölüm cezası olmasına rağmen yaygın olarak uygulanan hukuk iade edici hukuktur Organik dayanışmalı toplumlarda mekanik dayanışmalı toplumlarda görülen ortak ahlaki değerler sınırlı olduğu için, işlenen suça duygusal bir tepki verilmesi beklenmez, işlenen suça karşı iade edici hukukun uygulanmasından toplumun güvenlik güçleri, mahkemeler toplumun uzman birimleri sorumludur

Artan işbölümü ve uzmanlaşma toplumun hukuk sisteminin işleyişi ile tutarlılık içindedir

mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya geçişi sağlayan nedensel faktör : Durkheim'e göre bu geçişi sağlayan faktör maddi bir toplumsal olgu olan dinamik yoğunluktur Bu kavram bir toplumdaki insan sayısının ve insanlar arası etkileşim miktarını ifade etmektedir, insanların sayısındaki ve insanlar arasındaki artış mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya doğru giden bir değişimi sağlamaktadır

Ancak burada önemli olan nokta bu iki faktörün birleşmesi sonucunda insanların kıt kaynaklar üzerinde rekabete ve mücadeleye girmesidir Ona göre, kaynakların kıt olması durumunda bireylerin, grupların, ailelerin ve kabilelerin birbiriyle çatışmaya girme olasılığı yükselecektir, işbölümünün artması ve buna bağlı olara kaynakların artması daha fazla sayıda insanın barış içinde yaşamasını sağlamasına neden olacaktır Durkhem'e göre, işbölümünün ortaya çıkması top-lumda çatışmadan çok barışçı bir birlikteliğin olmasına neden olmaktadır

Durkheim mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya geçişi açıklarken aynı zamanda maddi toplumsal olguların toplumun maddi-olmayan toplumsal olgular üzerinde nasıl bir etkisi olduğunu da analiz etmektedir Ona göre ahlak maddi-olmayan bir toplumsal olgudur ve problemlerin çoğu ortak ahlakın zayıflamasından kaynaklanmaktadır Toplumsal geçiş süreçlerinde var olan kuralların bireyler üzerindeki bağlayıcılıkları çözülmektedir Ayrıca yeni kuralların eski kurallar kadar kabul görmemesi durumunda Durkheim, normsuzluk veya kaidesizlik olarak tanımladığı tehlikeli bir durumun ortaya çıkacağından da söz etmektedir Bu durum Durkheim'in yazıları içinde anomi kavramıyla ifade edilmektedir

Anomi toplumsal geçiş dönemlerinde normların olmadığı ya da görece normsuzluk durumunu ifade eden bir kavramdır Bireylerin yeni dönemde neyin uygun ve kabul edilebilir bir davranış olup olmadığını bilmedikleri için anomiyle yüz yüze gelmektedirler Anominin toplumsal yaşam içinde görülen en önemli patolojik durumlardan biri ise intihar olgusudur

Anomi toplumsal geçiş dönemlerinde normların olmadığı ya da görece normsuzluk durumunu ifade eden bir kavramdır