Osmanlı Devletinde Çıkan Halk İsyanları...

Taşra İsyanları

ICelali İsyanı

Ülkedeki ekonomik sistemin bozulmaya başlaması,taşra isyanlarının temel sebebidirDevlet yönetiminde meydana gelen otorite boşluğu da genişlemesine sebep teşkil etmiştirAyrıca,Avusturya ve İran ile yapılan savaşlar isyanların yayılmasına etken olmuşturXVIIyüzyıl boyunca devam eden bu dönem isyanlarına Celali İsyanları adının verilmesi;Yavuz Sultan Selim döneminde Bozok (Yozgat) bölgesinde Celal isimli birisinin ilk defa isyan etmesinden kaynaklanmaktadırAnadolu’da patlak veren Celali isyanlarından bazıları Karayazıcı,Canpulatoğlu, Kalenderoğlu,Katırcıoğlu,Gürcü,Nebi gibi kişilerin çıkardığı isyanlardır

Bunlardan,Karayazıcı,Haçova Savaşı’ndan kaçmış ve ocaktan kaydı silinmiştiUrfa taraflarında isyan eden Karayazıcı,etrafına,hükümete kırgın olan devlet adamlarını ve asker kaçaklarını topladıKuvvetlerin mevcudu kısa zamanda otuz bin kişiye ulaştıSokulluzade Hasan Paşa’ya yenilen Karayazıcı,Samsun’a kaçtı ve Canik dağlarında girdiği çatışmada öldüKardeşi Deli Hasan,isyana devam ettiDevleti uzun süre uğraştıran Deli Hasan affedildiDaha sonra Bosna valiliğine getirildiBurada da rahat durmayan Deli Hasan sonunda idam edildi

IAhmet zamanında,Celali İsyanları iyice yaygınlaşıp tehlikeli olmaya başladıİsyancılar,Anadolu’nun büyük bir kısmını ele geçirdiler1606 da Avusturya savaşının sona ermesi üzerine,Sadrazam Kuyucu Mehmet Paşa ve Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa isyancıların üzerine gönderildilerÖnce Canpolatoğlu,daha sonra da Kalenderoğlu isyanları bastırıldıBunlardan Kalenderoğlu,adamları ile birlikte İran’a sığındıAnadolu da çok sayıda Celali’nin öldürülmesi üzerine devlet otoritesi yeniden sağlandı

IMustafa zamanında,Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmet Paşa,IIOsman’ın yeniçeriler tarafından öldürülmesini bahane ederek isyan ettiAbaza Mehmet Paşa,eline geçirdiği yeniçerileri öldürttüSonunda Hüsrev Paşa’ya yenilerek,onunla birlikte İstanbul’a geldiİsyan nedenini ve macerasını IVMurat’a anlattıPadişah tarafından affedildi ve Bosna valiliğine tahin oldu

IIDiğer İsyanlar (Eyalet İsyanları)

XVIIyüzyılda merkezi yönetimin zayıflaması sonucu Eflak,Boğdan ve Erdel’de çıkan isyanlar güçlükle bastırılabildiBu isyanların bastırılması,Osmanlı Devletini zaman zaman Avrupa devletleriyle karşı karşıya getirdiOsmanlı Devletinin uzak eyaletlerinden biri olan Yemen,isyanların en çok görüldüğü yerlerden biriydiİstanbul’dan tayin olan yöneticilerin bölgede kontrolü sağlayamamaları sebebiyle Yemen,1598-1635yılları arasında mahalli idarecilerin elinde kaldıBağdat’ta Subaşı Bekir’in çıkardığı isyan,IVMurat döneminde Bağdat seferi ile son bulduBağdat beylerbeyi Hüseyin Paşa tarafından bastırıldı(1655)

XVIIyüzyılda diğer bir önemli isyan da Kırım’da çıktı1608’de Kırım Hanı Gazi Giray’ın ölümü üzerine oğlu Toktamış,İstanbul’dan gelecek fermanı beklemeden kendini han ilan ettirdiBu durum İstanbul’da iyi karşılanmadıKırım Hanlığı’na Selamet Giray tayin edildiBu olay Kırım’da karışıklıklara sebep olduKırım’daki karışıklıklar,Canbey Giray’ın Kırım hanı olmasına kadar devam etti

İsyanların Sonuçları

Yeniçerilerin isyankar tavırları Fatih Sultan Mehmet zamanında başlarUlufe konusuna dayanan yeniçeri hareketleri,zaman zaman siyasi mahiyet kazanmıştırİstanbul isyanlarında devletin otoritesi ağır bir sarsıntı geçirmiştirİsyanlar sebebiyle devletin üst dereceli memurlarında psikolojik çöküntü doğmuştur Yüksek dereceli memurların eli silahlı ve güçlü çapulcu ordusuna karşı yapabilecekleri bir şey yokturBu gelişmeler sonucunda Osmanlı Devletinin merkezi otoritesi çöktü;inanırlığı ve güvenirliğini kaybetti

Celali İsyanları’nın kaynağı büyük ölçüde,vergi yükünden yılıp köyünü,çiftini çubuğunu terk eden(çift bozan) insanlar oluşturuyorduKadıların,taşradaki yöneticilerinin usulsüz,kanuna aykırı iş yapmaları,fazla para(veya mal) toplamaları,hatta rüşvet almaları,bu isyanların psikolojik temelini meydana getirmiştirCelali ve Eyalet isyanları bastırıldıFakat,ne çift bozan ne kanunsuzluk ve nede rüşvet eksildiBunun yanında,kuyucu Murat Paşa’nın isyanları bastırmak için,suçlu suçsuz önüne gelen insanı,çoluk çocuk demeden öldürtmesi derin yaraların açılmasına sebep oldu

Ticaret sanayi,ziraat kısacası üretim,huzur ve güven ortamını severİsyanlar sebebiyle ne İstanbul’da ne de Anadolu’da huzur kaldıTarım arazileri isyanlar ve bastırma çabaları sonunda tahrip olduHalk daha da yoksullaştıDolayısıyla devletin gelirleri de azaldıHalkının refahını,güvenliğini ve huzurunu sağlayamayan devlete güven kalmadı

İsyanların Sebepleri ve Özellikleri

Bu dönemde çıkan isyanlar,yönetimin,ordunun ve maliyenin bozulmasıyla ilgilidir
Yönetimde merkezi otoritesinin zayıflaması üzerine eyaletlerde ve taşra teşkilatında kendi başına hareket eden kişiler ortaya çıktıunlar,halk üzerinde baskı kurmaya ve merkezin emirlerini dinlememeye başladılarDiğer yandan,uzun süren savaşlar sebebiyle askerden kaçanlar eşkıya olarak dağlara çıkıyor ve iç güvenliği tehdit ediyorlardıSavaş ortamında doğan ekonomik kriz de huzursuzlukların kaynağı olduMaliyenin zayıflaması ile paranın ayarı düşürüldüParanın alım gücünün azalması ve yeni vergiler,üretimin düşmesine neden olduBuna rağmen çiftçi,esnaf ve tüccar üzerinde vergi yükü daha da arttıDevlete olan güven sarsıldıBu fırsattan istifade eden kişilerinde teşvikiyle de iç karışıklıklar çıktıBu karışıklıkları çıkaranlar,gerçekleşen olumsuz gelişmelerden dolayı,yer yer halk tarafında desteklenmiştir

Ayrıca,iç isyanların sebepleri şöyle sıralanabilir:
-Bu dönem padişahların yetersiz kişiler olmaları
-Devlet memurlarının seçimlerde yeterliliğine bakılmayarak,rüşvet ve iltimasın rol oynaması
-Tımar sisteminin bozulması ve buna bağlı olarak tarım ve hayvancılığın gerilemesi
-Uzun süren savaşların,güvenliğin bozulmasına ve bunun,çiftçinin toprağını terk etmesine sebep olmasına
-Halkın her türlü propagandaya kolayca inanması
-Devşirmelerin her türlü imkana sahip olmalarına karşılık,Türklerin maddi imkansızlıklar içinde olmaları
Yukarıda belirtilen sebepler insanları isyan etmeye yöneltmiştir

İstanbul İsyanları

İstanbul’daki isyanlar çoğu defa yeniçeriler ve sipahiler tarafından çıkarılmıştırBunlar,genellikle maaşların yetersizliği ve zamanında ödenmemesi bahane ediyorlardıAyrıca,yeniçeriler bazı devlet adamlarının kendi çıkarları için kışkırtılıyorduBu durum,devlet içerisinde huzursuzluk yaratıyor,anarşinin ortaya sıkmasına sebep oluyorduKanlı olan bu isyanlar devlet ileri gelenlerinin hayatına mal olduğu gibi padişahların tahttan indirilmesine hatta öldürülmesine kadar gidebiliyordu
İstanbul isyanları arasında en tehlikeli olanları IIIMurat,Genç Osman,IVMurat,IVMehmet dönemlerinde meydana gelenlerdir

IIIMurat zamanındaki isyanın en önemli sebebi,akçenin değerinin düşürülerek yeniçerilere ulufe ödenmesiydi İsyancılar,saraya yürüyerek bu işlerden sorumlu gördükleri defterdarların katlini istemişlerdirÇaresiz kalan yönetim,askerlerin istediğini yerine getirdiBu durum askerleri daha da cesaretlendirmiş ve arkası gelmeyen yeni isyanlara sevk etmiştir

Genç Osman,Hotin seferlerinde yetersizliğini gördüğü Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılarak yerine yeni bir ordu kurulmasını planlıyorduPadişahın bu planını öğrenen yeniçeriler ayaklandılarBir çok devlet adamını ve padişahı öldürdüler(1622)IIOsman,isyancılar tarafından öldürülen ilk padişahtırYeniçeriler bu olaylardan sonra devlet içinde ki güçlerini arttırmışlardır

Yeniçeriler ve sipahiler IVMurat’ın tahta geçtiği ilk yıllardan itibaren mesele çıkarmaya başladılarYeniçerilerin ayaklanması sonucu sadrazam öldürüldüBu olaydan etkilenen IVMurat,devlet otoritesini kurtarmak için çalıştıSert tedbirler alarak düzeni ve güvenliği yeniden sağladı

İstanbul’daki diğer bir isyan da IVMehmet zamanında patlak vermiştirHarem ağalarının devlet işlerine karıştığını ve ulufelerin zamanın da ödenmediğini ileri sürerek yeniçeriler ayaklandıSorumlu gördükleri birçok devlet adamını idam ettirdilerÖldürülen bu kişiler,Sultan Ahmet Meydanı’ndaki bir çınar ağacına asıldıBundan dolayı bu olaya Vak’a-i Vakvakiye denilmektedir(1656)