Moleküler Genetik: Tek Gen Hastalyklary Nelerdir?

MOLEKÜLER GENETYK

TEK GEN HASTALIKLARI

Ynsan genom projesinin sonuçlanmasyndan sonra insan genomunda yakla?yk 30 bin gen bulundu?u saptanmy?tyr Her bir genin olu?turabilece?i hastalyklara tek gen hastalyklary denmektedir ve kalytsal olarak gelecek nesillere aktarylma riski olu?turmaktadyr
Tek gen hastalyklarynyn tanylary moleküler tetkiklerle konulmaktadyr Bu hastalyklaryn saptanmasy insanda çe?itli evrelerde yapylmaktadyr

Postnatal Tany: Do?um sonrasynda yapylan incelemelerdir
Prenatal Tany: Do?um öncesinde (gebelikte) anne karnyndaki bebe?e yapylan incelemelerdir
Preimplantasyon Genetik Tany: Anne rahmine yerle?tirilmeden önce embriyolara yapylan incelemelerdir

AKDENYZ ANEMYSY

Akdeniz Anemisi (Beta-talasemi) ülkemizde en çok görülen kalytsal hastalyklardan biridir Hastalyk geninin Türkiye’deki ortalama görülme sykly?y % 4–5 kadardyr, fakat özellikle güneyde bazy bölgelerde bu oran % 20’lere kadar çykmaktadyr Beta-talasemi, otozomal resesif (genetik defektin hem anne hem babada ta?yndy?y tipte) kalytym gösterir Akraba evliliklerinin yaygyn oldu?u bölgelerde hastaly?yn görülme sykly?y artmaktadyr
Beta-talasemi geni 11 numaraly kromozomun üzerinde yer almaktadyr Gen üzerinde olu?acak mutasyonlar beta-globin üretimini azaltyr veya sentezlenmeyi durdurur Hemoglobin üretimin azalmasy sonucu hastalarda mikrositik hiperkromik anemi olu?ur
Beta-talasemi tanysy kan testleri yoluyla konulur Periferik yaymada çekirdekli alyuvarlaryn varly?y, hemoglobin elektroforezi sonucu hemoglobin A seviyesinin dü?üklü?ü hastaly?yn ba?ta gelen bulgularydyr Hastaly?yn tespit edilmesinden sonra mutasyonun tanymlanmasy moleküler tetkiklerle yapylmaktadyr Ystanbul Memorial Hastanesinde Beta-talasemi için moleküler tany beta-globin geninin tümüyle dizilenmesiyle (Tüm Gen Analizi) konulmaktadyr Bu tany yöntemi hem bireylerdeki mutasyonun tespit edilmesini, hem de anne karnyndaki fetüsten alynacak örnekle beta-talasemi mutasyonlarynyn tespitini sa?lar Gebeli?in 10 haftasyndan sonra Koryon villüs biyopsisi (CVS) veya 15 haftasyndan sonra yapylacak amniosentez yardymyyla olabilir
Ayryca Talasemi ta?yyycysy anne ve baba sa?lykly bebek sahibi olmak istediklerinde Preimplantasyon Genetik Tany (PGT) merkezimizde yapylmaktadyr


ORAK HÜCRE ANEMYSY

Alyuvarlar kanymyzy olu?turan elemanlardandyr Alyuvarlar kana rengini veren hemoglobin maddesini ta?ymaktadyrlar Hemoglobinler ayryca oksijenin ta?ynmasynda rol almaktadyrlar Hemoglobinin birden fazla çe?idi bulunmaktadyr HbF bebeklerde, HbA normal eri?kin bir insanda ve HbS orak hücre anemisi hastalarynda bulunmaktadyr
Orak hücre anemisi hastaly?y otozomal resesif geçi?li bir hastalyktyr Beta-globin gen dizisinin 6 kodonundaki nokta mutasyonu sonucu glutamik asit yerine valin ?ifrelenmesi sonucu HbS olu?ur Bu ki?ilerin alyuvarlary oksijen miktary az oldu?u zaman ?ekil olarak de?i?ikli?e u?rarlar ve orak ?eklini alyrlar Alyuvar miktary bu hastalarda fazla ve ömürleri azdyr
Hastaly?yn tespiti moleküler tetkiklerle yapylmaktadyr Ystanbul Memorial Hastanesinde orak hücre anemisi için moleküler tany beta-globin geninindeki COD 6 bölgesinin dizilenmesiyle konulmaktadyr Bu tany yöntemi hem bireylerde mutasyon tespit edilmesi için hem de anne karnyndaki fetüsten alynacak örnekle orak hücre anemisinin tespitini sa?lar Gebeli?in 10 haftasyndan sonra Koryon villüs biyopsisi (CVS) veya 15 haftasyndan sonra yapylacak amniosentez yardymyyla olabilir
Ayryca orak hücre anemisi ta?yyycysy anne ve baba sa?lykly bebek sahibi olmak istediklerinde Preimplantasyon Genetik Tany merkezimizde yapylmaktadyr



AYLESEL AKDENYZ ATE?Y (FMF)

Ailesel Akdeniz Ate?i (FMF) tekrarlayan ate? ve periton, sinoviyum veya plevra enflamasyonu ile kendini belli eden otozomal resesif geçi?li bir hastalyktyr Karyn a?rysy en belirgin özelli?i olmakla birlikte hastalaryn bir kysmynda da artrit bulgular ön plandadyr Karyn zarynda, eklemlerde ve akci?er zarynda olu?an iltihaplanma a?ry ve ate?e neden olur Kan testlerinde yüksek eritrosit sedimentasyonu, lökosit sayysynda ve fibrinojen miktarynda arty? gözlenir FMF’in bilinen tek tedavisi, Kol?isin isimli ilaçtyr Kol?isin, ate? ve karyn a?rysy ataklarynyn sykly?yny ve ?iddetini azaltmaktadyr

FMF hastaly?yyla ilgili olan tek gen MEFV genidir MEFV geni 16 nolu kromozomda yer almaktadyr Türk toplumunda V726A, M694V, M694I, K695R, M680I, A744S, E148Q ve R761H mutasyonlary MEFV geninde en syk rastlanan mutasyonlardandyr FMF hastaly?ynyn moleküler tanysy talasemide oldu?u gibi tüm gen analizi ile yapylmaktadyr Merkezimizde mutasyonlarynyn %80 nin yer aldy?y exon 2 ve exon 10 bölgeleri tüm gen taramasyyla incelenmektedir
Bireylerde FMF analizi yapylmasynyn yany syra gebelik esnasynda CVS veya amniosentez yöntemiyle alynacak örneklere de FMF analizi yapylmaktadyr Ayryca FMF ta?yyycy anne baba veya anne babadan herhangi birinin hasta di?erinin ta?yyycysy olmasy durumunda sa?lykly bebek sahibi olmak istediklerinde FMF için Preimplantasyon Genetik Tany merkezimizde yapylabilmektedir

KYSTYK FYBROZYS

Kistik Fibroz dünya genelinde syk rastlanan kalytsal hastalyklardan bir tanesidir Kistik fibroz, solunum ve sindirim sisteminin yüzeyini kaplayan hücrelerinde sodyum ve klor iyonlarynyn ta?ynmasyny sa?layan proteini üreten CFTR geninde ki mutasyonlar sonucu ortaya çykar Mutasyonlar sonucunda mukus tabakasy daha yo?un bir hal alyr ve akci?erlerin tykanmasyna ve enfeksiyon geli?mesine, pankreasyn tykanarak sindirim enzimlerinin ba?yrsa?a ula?ymynyn engellenmesine neden olur
Kistik fibroz transmembran iletim düzenleyicisi (CFTR) geni 7 nolu kromozomda yer alyr CFTR geninde yakla?yk 1400 tane mutasyon tespit edilmi?tir Mutasyonlaryn olu?turaca?y etkiler birbirlerinden farklydyr Bazy mutasyonlar CFTR proteininin normalden küçük ya da yetersiz miktarda üretilmesine yol açarken, di?erleri proteinin regülasyonunu ya da hücre zaryndaki lokalizasyonunu engellerler Bazy mutasyonlar Kistik Fibroz hastaly?yna neden olurken CFTR geninde olu?an bazy mutasyonlar erkeklerde kysyrly?a sebep olur Bu mutasyonlar testislerden sperm ta?yyan kanallaryn birinin (CUAVD: Congenital Unilateral Absence of Vas Deferens) veya her ikisinin de (CBAVD: Congenital Bilateral Absence of Vas Deferens) geli?memesine neden olur Testisler normal geli?mi? ve cinsel fonksiyonlar normal olmasyna kar?yn vas deferens geli?memi? olmasy nedeniyle erkek üreme sistemindeki spermler meniye ta?ynamaz
Kistik Fibroz hastaly?ynyn moleküler tanysy dünya genelinde en yaygyn olan 33 mutasyona ek olarak polyT bölgesi PCR-OLA (polimeraz zincir reaksiyonu- oligonucleotide ligation assay ) yöntemiyle taranmaktadyr Türk toplumunun çok heterojen olmasyndan dolayy kistik fibroz tanysy kesin koyulan hastalarda mutasyon sayysy genetik dizile ile 500 e kadar çykarylmaktadyr
Kistik fibroz hastaly?ynyn görülme sykly?y yüksek oldu?undan Kistik fibroz mutasyonu tespit edilen CBAVD hastalarynyn ayryca e?lerinde de gen taramasy yapylmalydyr E?inde de kistik fibroz saptanan hastalara Preimplantasyon Genetik Tany veya gebelik sonrasy prenatal tany i?lemlerini merkezimizde uygulamaktayyz


Y-KROMOZOMU MYKRODELESYONLARI

Erkek cinsiyetinin belirlenmesinde rol alan Y kromozomu üzerinde sperm olu?umunda ve geli?iminde yer alan genler bulunmaktadyr Y kromozomunun p kolunda yer alan bu genlerin bulundu?u bölge AZF (Azoospermia factor) bölgesi olarak adlandyrylyr Bu bölgedeki genler 3 grup olarak adlandyrylmy?tyr AZFa, AZFb ve AZFc bölgeleri
Y delesyonlary özellikle 1 milyon spermatozoa/ml altynda olan hastalarda tespit edilmektedir En syk rastlanan delesyonlar AZFc (yakla?yk %60) bölgesindedir Bunu AZFb ve AZFb+c veya AZF a+b+c bölgeleri (%35) izlemektedir AZFa bölgesinde görülen delesyonlar oldukça nadirdir (%5) Delesyonlar di?er androlojik bulgularla birlikte (varikosel, kriptor?idizm, hipogonadotropik hipogonadizm, obstruktif azoospermi) görülme olasyly?y (%7) açysyndan ba?ymsyzdyr AZFa veya AZFb bölgelerinin tamamynyn (komplet) delesyonu Sertoli Cell-only (SCO) ve spermatogenetik arrest ile ili?kilidir Bu bölgelerin parsiyel delesyonu veya AZFc bölgesinin parsiyel veya komplet delesyonu hipospermatogenez (oligospermi) ile Sertoli Cell-only sendromu arasynda de?i?ken fenotiplerle uyumlu gözükmektedir
Y kromozomu mikrodelesyon taramasy diagnostik, prognostik ve koruyucu önleme sahiptir Azospermik hastalarda rastlanacak komplet AZFa veya AZFb delesyonlary testiküler sperm elde edilmesi açysyndan negatif prognostik de?ere sahiptir
Y kromozomu mikrodelesyonlary merkezimizde moleküler tekniklerle tanymlanmaktadyr AZF bölgesi için 28 farkly STS bakylmaktadyr Her bölge multiplex Floresan PCR yöntemiyle ço?altylarak dizi analiz cihazynda fragman analiz yöntemiyle incelenmektedir

TROMBOFYLY PANELY

Trombofili Panelinde toplam 4 farkly bölgeye bakylmaktadyr

Faktör V: Faktör V kan koagülasyon sistemindeki en önemli proteinlerden biridir Faktör V aktive edilmi? protein C (APC) 'nin kofaktörü olarak fonksiyon yapar APC ile birlikte Faktör VIIIa'yy inaktive eder Faktör V Leiden mutasyonu otozomal dominant olarak ku?aktan ku?a?a iletilir Bu mutasyon varly?ynda faktör V'in APC tarafyndan inaktive edilmesi engellenir ve kanda yo?un pyhtyla?masy meydana gelir Tromboz tehlikesi do?um kontrol hapy kullanymy, sigara, ileri ya? ya da pyhtyla?ma sistemini etkileyen di?er tromboz etkenleri (Prothrombin 20210) gibi risk faktörlerinin varly?ynda çok daha fazla artar

Faktör II (Prothrombin 20210A): Prothrombin 20210 mutasyonu Faktör V polimorfizminden sonra tromboz olu?umuna en syk neden olan polimorfizimdir Tromboz, kandaki protrombin miktarynyn artmasyyla ortaya çykar

MTHFR enzimi protein ve polyamine sentezi ve metilasyon reaksiyonlary için gerekli olan metil aly?-veri?inde rol oynar MTHFR varyantlary nöral tüp defekti, homosisteinemi, erken ya?ta kalp damar hastaly?y, erken ya?ta venöz tromboz ortaya çykma riskini arttyryr


MTHFR C677T: MTHFR C677Tnin homozigot oldu?u durumlarda yüksek plazma homosistein ve dü?ük folat seviyesi gözlenmektedir Enzim aktivitesi % 30 civarlaryndadyr

MTHFR A1298C: MTHFR A1298C, homocysteine ve plazma folat konsantrasyonunu etkiler fakat etkisi C677T formundan daha dü?üktür Enzim aktivitesi %65 civarlaryndadyr



MOLEKÜLER GENETYK TESTLER

TEST
ÖRNEK
SÜRE
BYLGY

Beta- Talasemi Tüm Gen
-EDTA’ly Tüpe 5ml
-Amniosentez*
15 gün
Beta-globin geni Exon1 ve 2 bölgeleri dizi analiz yöntemiyle incelenir

Orak Hücreli Anemi
-EDTA’ly Tüpe 5ml
-Amniosentez*
15 gün
Beta-globin geni COD6 bölgesi dizi analiz yöntemiyle incelenir

Ailesel Akdeniz Ate?i (FMF)
-EDTA’ly Tüpe 5ml
-Amniosentez*
15 gün
MEFV geni Exon 2 ve 10 bölgeleri dizi analiz yöntemiyle incelenir

Kistik Fibroz
(34 Mutasyon)
EDTA’ly Tüpe 5ml
-Amniosentez*
7–10 gün
CFTR genindeki 33 mutasyon + polyT bölgesi PCR-OLA yöntemiyle incelenir

Kistik Fibroz
(500 Mutasyon)
-EDTA’ly Tüpe 5ml
-Amniosentez*
30–45 gün
Türk toplumunda en syk görülen CFTR mutasyonlary dizi analiz yöntemiyle taranyr

Y-Kromozomu Mikrodelesyonlary (28 STS)
-EDTA’ly Tüpe 5ml
10–15 gün
Y kromozomundaki 28 STS bölgesi Floresan PCR yöntemiyle ço?altylarak Fragman analiziyle incelenir

Trombofili Paneli
(FV, FII, MTHFR677, MTHFR1298)
-EDTAly Tüpe 5ml
10–15 gün
Ylgili gen bölgeli multiplex PCR ile ço?altylarak mutasyonlar minisequencing metoduyla incelenir


*Amniosentezle saptanan Tek gen hastalyklary Koryon Villus (CVS) örneklerinde de incelenebilmektedir Fakat gelen CVS materyali ilk önce kültüre edildikten sonra moleküler tetkikler uygulanmaktadyr Ayryca CVS yönteminde anne hücreleriyle kontaminasyon riskinin yüksek olmasy sebebiyle örneklere “maternal kontaminasyon analiz çaly?masy” da uygulanmaktadyr