Osmanlıda Dilencilik

Osmanlı tarihinin her döneminde yardımı hak eden yoksullarla, yardım hak etmeyen kesimler arasında bir ayırım yapılmış olduğu söylenebilir Özellikle dilenciler konusunda böyle bir ayırıma sıklıkla rastlanabiliyor Çalışamayacak durumdaki dilencilerin mesleklerini Cer kağıdı verilir ve tayin edilmiş olan başbuğun sorumluluğu altında icra etmelerine göz yumulurken, çalışabilecek durumda olduğu halde dilenciliği tercih ettiği düşünülen kimseler yakalanıp kürek ve kalebentlik gibi çeşitli cezalara çaptırılmıştır


Onsekizinci yüzyılın sonlarından itibaren dilencilere ilişkin politikalarda değişme başlamıştır Bu değişim, tek tek bireylerin üretken kapasitesinin önemsenmesine ve bedensel ve fiziki cezalandırmalardan, daha çok ıslan ve terbiye eksenli bir uygulamaya doğru yavaş da olsa bir geçiş olarak değerlendirilebilir Bu yönelimle dilenciler, devletin “ pozitif sosyal politikalarının “ doğrudan muhatapları haline dönüşme yoluna girmişlerdir

Bu tarihlerde devletin, meşru gördüğü yoksullara ilişkin yaklaşımında da önemli değişiklikler vardır 18yy’dan önce meşru dilencilerin dilencilik yapmalarına göz yumulurdu, hatta rencide edilmemeleri konusunda hassasiyet gösterilirdi Onsekizinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren, bu kimselere nakdi yardımlar yapılmaya başlandı Bu uygulamalar tekil olmakla birlikte merkezi devletin dilenciliği meşru ve gayr-i meşru biçimleriyle topyekun ortadan kaldırmaya niyetlendiği durumlar olması son derece önemlidir Galata kadısı, topçu başısı ve Voyvadasına gönderilen 1792 tarihli hüküm bu konuda ilginç bir örnektir Hükümde çalışamayacak durumda olan hasta, yaşlı ve sakat kimselerin hastanelere yerleştirilmeleri ve mümkünse tedavi edilmeleri, çalışabilecek durumda olan dilencilerin ise memleketlerine gönderilmeleri istemiştir “Devletin öncelikli gündemini, kamusal mekanları dilencilerden temizlemek ve gelip geçenlerin dilenciler tarafından rahatsız edilmelerinin önünün alınması oluşturmuştur” Osmanlı açısından dilenciler ekmekle sorumlu oldukları toprakları terk edip İstanbul’a gelmişlerdir “[Çiftu çubuk kaçkunu]” ve hemen ait oldukları yere geri gönderilmeleri gerekmekdir


Yine onsekizinci yüzyılın ikinci yarısından itibaren çalışamayacak durumda olan kişilerin de dilenmesine artık izin verilmemeye başlanılmıştır Bu kişilerin kamusal mekanda gezinmeleri önlenmekte ve geçinmeleri için de nakdi yardımlar yapılmaya başlanılmıştır
Devlet dilencilere yeni uygulama yapmakla beraber eski uygulamalarda devam etmiştir Meşru görülen yoksulların dilenmesine müsaade edilmiştir 1788 tarihli bir belgede belirtildiği üzere, Anzur Çeşri Mustafa Paşa Mahallesinde oturmakta olan ve tamamen kör olan Makro adlı kişi, arzuhalinde geçimini dilencilikle sağladığını ve cizyesini ödeyemediğini belirtmiştir Makro’nun dilencilik yapmasına izin verilmiş ve ismi de cizye defterinden silinmiştir


IIMahmud dönemi İstanbul’unda yeni düzenlemelere gidilmiştir IIMahmud “ se’ele” ( dilenciler ) Müdürlüğü veya “ Fukara Müdürlüğü “ adı altında birim oluşturmuş ve 1834 tarihinde Süleyman Ağa adlı birisini bu göreve atamıştır Bu kişi ayriyeten maaşı da devlet tarafından karşılanıyor Bu yenilik dilenciler kethüdalığından fukara müdürlüğüne geçiştir Bu yenilik, İkinci Mahmud döneminde Merkezi devletin, dilenciliği denetim altında tutma arzusunda olduğunun bir işaretidir


Devletin dilencilere yönelik bir politik değişimlerinin bir etkeni de, kırsal kesimlerden özellikle 18yüzyılın ikinci yarısından itibaren bir göç başlamıştır Devlette bu göçün önüne geçebilmek için tam önlem alıyor


19Asrın ikinci yarısından itibaren, ekonomideki iyileşme, İstanbul’a göçü azaltmıştır Ancak yüzyılın son çeyreğinde bu istikrarlı ortam bozulmuştur Maliye bir kriz ortamına girmiştir Devlet borçlarını ödeyemez hale gelmiştir Özellikle 19asırda kaybedilen savaşlar yüzünden bir göç dalgası olmuş ve İstanbul yoğun bir nüfus göçüne maruz kalmıştır Devletin bu göçle baş edebilmesi oldukça zor olmuştur


1890’lı yılların gazetelerinde, dilencilerle ilgili kaygılar ortaya konmuştur Bir çok gazetede dilencilerin şehrin görüntüsünü bozduğu ileri sürülmüştür Bu durumun Osmanlı’nın dışardaki imajını zedelediği belirtilmiştir Meclis-i Vükela 26 Ekim 1905 tarihli oturumunda bu konuyu gündemine almıştır Dahiliye Nezareti, köprü üzerinde dilenciliğin önlenmesine ilişkin bir talimatname hazırlamıştır Teklife göre Darülaceze görevlileri yakalanan her bir vakayı dikkatle inceleyecekler ve gerçekten yoksul olanları Darülaceze’ye taşralı olanları da memleketlerine göndereceklerdir Anne baba sahibi çocuklar ailelerinden kefalet alınmak şartıyla iade edileceklerdir Cüzzam hastalığına sahip olanlar ise Üsküdar’daki Miskinler Dergahına gönderileceklerdir


Osmanlı elitinin dilenciler hakkındaki görüşlerini gazetelerden öğrenebiliriz 28 Ekim 1900 tarihinde Meclis-i Vükela Osmanlı Devletinde Sadrazamın başkanlığındaki Şeyhülislamla diğer nâzırlardan meydana gelen meclisin adı; vekiller meclisi Bu meclis, devletin iç ve dış siyâsetiyle ilgili mühim hususlarda kararlar alırdı Buna “Meclis-i Has” “Meclis-i Hass-ı Vükelâ” da denirdi ki Kabîne, yâni Bakanlar kurulu demektir


Sabah gazetesinde yer alan bir yazıda, dilenciler dört sınıfa ayrılmakta Yazıda belirtildiği üzere birinin kategori “ aile sahibi olmayarak âlil, sakat, velhasıl maişetlerini tedarike gayri muktedir olan mesakinlerden “ oluşmaktadır Bunlar için yapılacak olan “müessesat-ı aide-i hayriyesine“ göndermektir Bu kişilerin sayısı fazladır Dolayısıyla vilayetlere gönderilmesi uygun görülmüştür


İkinci sınıf “ âlil ve sakat fakat aile sahibi bulunanlar” oluşturmaktadır Bunların kendileri Darülaceze’ye çocukları da Darüleytan, Darüşşafaka veya ıslahhanelere konulmalıdır
Üçüncü sınıf, “ çocuklar, genç kızlar ve velisiz kadınlar” oluşturmaktadır Bunlar “tese‘ül eden ( dilenen ) hamisiz çocuklar ile genç kızlar ıslahhanelere ve diğer “ müessesat-ı münasibe-i hayriyye’ye” gönderilmelidir Burada ayrıca bazı genç kızların dilencilik maskesi altında fuhuş yaptığı vurgulanıyor


Son sınıfa da çalışmaya gücü yettiği halde dilencilik yapanlar oluşturmaktadır Sabah gazetesinin yazarına göre dilencilerin çoğu bu sınıfa dahildir Bu kimseler en önemli tehlike olarak görülmekte, sadece memleketlerine gönderilmesi yetmemekte bunların üretken hale gelinmesi için uğraşılmalıdır Fakat halen dilencilik yapacak olurlarsa cezai tedbirlere başvurulması önerilmektedir

Sabah gazetesinde çıkan yazılardan anlaşılacağı üzere, Abdülhamid rejimi, dilencileri önlemediği gerekçesiyle eleştirilmektedir Habere göre ; “ Dilencilerin sokaklardan toplanılması hakkında artık nafile yere söz söylemeyeceğiz Fakat hiç olmazsa geceleri köprü üzerindeki dilencilerin toplanılması hakkında zabıtanın nazarı dikkatini celb etmek arzusundan kendimizi men edemedik” haberiyle belirtilmektedir


Abdülhamid döneminde dilencilere barınak olarak, Darülaceze kurulmuştur Devrine göre oldukça modern sayılan bir yapıdır Abdülhamid bu kurumu dilenciliği kontrol altına almaktan oldukça uzaktır Darülaceze, bir yandan Abdülhamid’in yoksul halkın yegane koruyucu olduğu şeklindeki imajı güçlendirmek diğer yandan da Osmanlı Devleti’nin modern görüntüsünü pekiştirmek üzere gündeme gelmiştir


Darülacezenin her ne kadar Abdülhamid’in iktidar sembolü ise de , dilenciliğe karşı mücadele kapsamında gündeme alınmış Zira Darülacezenin açıldığı gün 31 Ocak 1896 tarihinden birkaç gün sonra konuyla ilgili iki ayrı nizamname yayınlanmıştır “
Tese’ülün Men’ine Dair Nizamname”, diğeri de dilencilikle ilgili madde olan Darülaceze’nin “Nizamname-i dahilesidir Bu nizamname’de gazete yazarlarının yazdıklarından pek farklı değildir Ancak çalışamayacak durumda olanların dilencilik yapmalarına izin verilmiştir Nizamnamede çalışabilecek durumda olanlar için, ilk yakalandıklarında kefaletle bırakılacaklarına, taşralı olanları memleketlerine geri göndereceklerine aynı kişiler ikinci kez dilencilik yaparken yakalandıkları taktirde, İstanbullu olup olmadıklarına bakılmaksızın taşraya sürüleceklerdir


IIMeşrutiyet devrinde dilenciliğin ve serseriliğin önlenmesi konusunda Osmalı eliti ile hükümet arasındaki ayrılıklar ortadan kalkacaktır Meşrutiyet rejimi öncelikle, Abdülhamid döneminden miras kalan sosyal refah sisteminin paternal (tek kişi) ve monarşik görünümünü ortadan kaldırıp, refah sistemini bürokratik ve seküler (dünyevi) bir zemine oturtmak arzusunda olmuştur


IIMeşrutiyet’te ayrıca dilencilik serserilik ve potansiyel suçluluk kavramları kapsamı içinde değerlendirilmeye başlanılmıştır Bu yeni yasa daha çok şehirdeki yoksul ahaliyi kontrolünü sağlamaya yöneliktir Bu konuda ayrıca, Osmanlı polisine sosyal ve ahlaki kontrolleri yükleyerek polisin toplumdaki konumunu yükseltmiştir