Tekel-Tekelci Uygulamanın Tarihçesi

Tekel-Tekelci Uygulamanın Tarihçesi

Bir ürünün yapımının ya da bir hizmetin sağlanmasınırı tek bir kuruluş tarafından gerçekleştirilmesidir Daha geniş anlamda tekel ya da monopol, az sayıda firmanın (oligopol) bir ürünün toplam üretiminin önemli bir bölümünü üretmesi, dolayısıyla ürünün fiyatını istediği gibi belirleyebilmesi-dir Firmaların birbiriyle rekabet etmediği, fiyatların bu rekabet sürecinden etkilenmediği, tersine firmaların fiyatları belirlediği koşullara tekelci piyasa denir

Tekelci piyasalarda firmalar normalin üstünde tekel kârı elde eder Tekellerin oluşumunda, devletlerin onlara tanıdığı ayrıcalıklar, ender bulunan hammadde ya da mineral kaynaklarına sahip olma, belirli bir pazarın talebinin tek büyük bir firma tarafından karşılanabilmesi, bazı büyük firmaların küçük firmaları satın alarak ya da iflasa zorlayarak büyümesi ve pazara egemen olması gibi etmenler sıralanabilir Tekel gücü üretimin kısılarak fiyatların yükseltilmesini ya da aynı ürünü farklı piyasalarda, farklı fiyatlarla satabilmeyi olanaklı kılar

Ortaçağda, tarım dışı üretimde önemli bir rol oynayan loncaların (bak Lonca) bir anlamda tekelci bir gücü vardı Kentlerde loncalara bağlı olarak çalışmak zorunda olan esnaf ve zanatkarlann hangi malı nasıl ve ne kadar üreteceği ile fiyatlar loncalarca belirlenirdi Loncalar başka kent ya da ülkelerde üretilen malların kendi kentlerinde serbestçe satılmasını engelledikleri, yani rekabete izin vermedikleri için tekelci bir konumdaydı Üretimi sınırlı, fiyatları yüksek tutabiliyorlardı 16 yüzyıldan başlayarak Avrupa ülkeleri coğrafi keşiflere ve keşfedilen yerlerin sömür-geleştirilmesine (kendilerine bağlanmasına) öncülük ederken, tekelci Ayrıcalıklar verdikleri ticaret şirketlerinden yararlandılar

Bu dönemde devletler Ayrıcalıklar tanıdıklan kendi ticaret şirketlerine, keşfedilen yeni toprakların zenginliklerini, ticaretini ve yönetimini bırakarak, bu alanlara başka şirketlerin girmesini engellediler (bak SÖMÜRGECİLİK VE EMPERYALİZM) 18 yüzyılda Avrupa'da gerçekleşen Sanayi Devrimi'ne (bak SANAYİ DEVRİMİ) kadar tekelci ticaret şirketleri dünya ticaretine egemen oldu Sanayi Devrimi sırasında ve sanayileşmenin Avrupa'da yaygınlaşması sürecinde devletler, yeni buluşlara patent (bak Patent) vererek, gelişen sanayilerini başka ülkelerin rekabetinden koruyarak, su, kanalizasyon gibi büyük altyapı yatırımları ile demir-yolları, kanallar gibi ulaşım yatırımlarını ya doğrudan üstlenerek ya da bunlan Ayrıcalıklar verdikleri şirketlere yaptırarak, değişik biçimlerde pek çok tekelci piyasanın oluşmasına ve yüksek tekel kârlannın elde edilmesine ön ayak oldu

19 yüzyıla gelindiğinde dünyanın en büyük sanayi ülkesi konumundaki İngiltere, tekelci uygulamalara karşı, bütün dünya için "serbest rekabet" ve "serbest ticaref'i önermeye başladı Kıta Avrupa'sındaki ülkeler kendi sanayilerini geliştirebilmek için bu öneriyi benimsemedi, ama Osmanlı Devleti gibi ekonomisi az gelişmiş pek çok ülke İngiltere ile serbest ticaret antlaşmalan imzalamak zorunda kaldı Serbest rekabetçi deneme çok kısa bir süre için (yaklaşık 1830-70) İngiltere'de gerçekleşti 1870'lerden başlayarak sanayileşmiş ülkelerde yeni bir tür tekelci dalga ortaya çıktı

Aynı üretim dalındaki büyük sanayi ve madencilik şirketleri aralarındaki rekabeti kaldırmak, fiyatları yüksek bir düzeyde belirleyerek kârlarını artırmak amacıyla kartel adı verilen birlikler kurdu Kartele katılan firmalar bağımsızlıklarını korur, fiyatın saptanması, satış koşullan ve pazarların paylaşılması konularında anlaşma yapar Anlaşmanın kapsamadığı konularda bağımsız hareket ederler Karteller ilk kez Almanya'da kuruldu, daha sonra başka ülkelerde de görüldü

İlk kez ABD'de gerçekleşen başka bir tekelci uygulama tröst'lerdi Tröstlerde, değişik şirketlerin hisse senetlerinin çoğunu satın alan dev bir şirketin yönetimi egemen olur Küçük firmalar bağımsızlıklarını yitirir Holding türü tekelci kuruluşlarda da pek çok firma büyük bir şirketin mali denetimi altındadır ABD gibi bazı ülkelerde tekelci uygulamalara karşı yasaların çıkarılmasına karşın, 20 yüzyılda ulusal ve uluslararası ekonomide çok büyük tekelci kuruluşlar olan çokuluslu şirketler'in de katkısıyla, tekellerin gücü giderek artmış, bunlar dünya ekonomisinde ve siyasetinde en etkili güç durumuna gelmiştir