John Dalton, Daltonizm, Kimyacı, Meteorolog

DALTON, JOHN (1766-1844)

Hem bir kimyacı, hem de bir meteorolog olan John Dalton, bilim dünyasında atom kuramıyla ve basınç altındaki gazların özelliklerini açıklayan gaz kuramlarıyla tanınır (Bk GAZ YASALARI) Birbirinden tümüyle ayrı gibi görünen hu iki bilim dalma, Dalton METEOROLOJİ tutkusu yüzünden ilgi duymuştur

Dalton 6 Eylül 1766'da doğdu Babası Cumberland yakınlarındaki Eaglesfield kasabasında yün dokumacılığı yapmaktaydı On iki yaşma kadar okula giden Dalton, sonra kendi açtığı okulda öğretmenlik yapmaya başladı ve öğretmenliği Kendal'daki bir okulda sürdürdü

Dalton'a ilk meteroloji sevgisini, Elihu Robinson adlı bir öğretmen aşılamıştır 1787'den ölünceye kadar bir meteoroloji günlüğü tutan Dalton, 1793'te Kendal'dan ayrıldıktan kısa bir süre sonra, bir meteroloji kitabı yayımladı Aynı yıl Manchester'daki New College'e öğretim görevlisi olarak atandı ve orada 6 yıl kaldı Manchester'a yerLeştikten hemen sonra, günümüzde «daltonizm» ya da «renkkörlüğü» adı verilen görme kusurunu anlatan bir yazı yayımladı
Bu, söz konusu görme bozukluğuna ilişkin ilk geniş kapsamlı yapıttı ve büyük ilgi topladı Dalton'un kendinde de renkkörlüğü vardı Yeşil yaprakları kırmızı, mavi gökyüzünü ise pembe olarak algılıyordu

1800 yılında New College'deki görevinden ayrılıp kendisini araştırmalarına verdi Geçimini ise özel derslerden sağlıyordu Meteorolojiye olan ilgisi onu, su ve gaz üstüne deneyler yapmağa yöneltti 1801'de, sonraları başkanı olduğu (1817) Manchester Edebiyat ve Felsefe Derneği'nde çeşitli konferanslar verdi Bunlardan birinde kısmi basınçlar yasasını açıkladı: Bir karışımı oluşturan gazlardan birinin basıncı, o gazın aynı sıcaklıkta, aynı hacmi doldurduğunda oluşturacağı basınç değerine eşittir Bu kısmi basınçların toplamı da, karışımın basıncını verir Dalton, havadaki nem miktarını ölçen bir NEMOLÇER (higrometre) yaptı Havanın bir tek bileşenden oluşmadığını, su buharı ve benzerlerinden oluşan çeşitli gaz karışımları içerdiğini öne sürdü

1803'te, tuttuğu notlar arasına, atom ağırlıklarını sıralayan bir listeyi ekledi Bunun ardından atom kuramını açıkladı (Dalton'un bu sonuçlara nasıl vardığı, sonradan uzun tartışmalara konu olmuştur; atomsal kurama ulaşmasını gazların çözülebilme özelliğinin sağladığı sanılır Dalton'un notları ve öteki yazıları, İkinci Dünya savaşı sırasında bütünüyle yok olmuş, ama o zamana kadar çok iyi incelenmiştir ) Kuramını doğrudan yayımlamadı, önce kimyacı Thomas Thomson'a açıkladı Thomson bir kitabında bu konudan söz etti Ertesi yıl Dalton, atom kuramını, kendi bulduğu kimyasal simgeleri kullanarak A New System of Chemical Philosophy (Kimya Felsefesinde Yeni Bir Sistem [18081) adlı kitabında tanımladı Bu kuramın başlıca önermeleri şunlardır: Madde, bölünmeyen atomlardan yapılmıştır; bilinen bir elementin bütün atomlarının ağırlığı ve özelliği aynıdır; farklı elementlerin atom ağırlıkları da farklıdır; atomlar yok edilemez, ancak kimyasal tepkimelerle yeni düzenlemelere geçerler

Bu kuram Dalton'u üne kavuşturduTanınmış pek çok bilim merkezine konferansçı olarak, çağrıldı Paris'e gittiğinde ünlü bilim adamlarınca karşılandı ve kendisine elektromagnetik olayı gösteren AMPERE'in aygıtı tanıtıldı 1822'de Krallık Akademisi'ne üye seçildi Daha sonra da akademinin ilk altın madalyasını kazandı 1830'da Fransız Bilim Akademisi, Dalton'u fahri üyeliğe seçti

Üne kavuşmasına karşın Dalton'un günlük yaşamı değişmedi Kimya ve meteoroloji konularındaki çalışmalarının yanı sıra, meteoroloji kitabını yeniden yayımladı Yaşamının ilk ciddi hastalığını 1837' de geçirdi ve felç oldu 1844 Mayısında beyin kanaması geçirdi ve 27 Temmuz günü yatağında ölü bu lundu O gün bile, defterine günlük hava durumuna ilişkin birkaç satır yazmıştı

Dalton, parlak bir zekası olmadığını, başarılarını inatçılığına borçlu olduğunu ileri sürerdi Okuldaki durumuna bakılırsa bu doğru olabilir 140 makale yayımladı,ancak bunlardan çok azı bugün anımsanmaktadır; bunlar arasında atom kuramı, tam bir başarıdır: 1800'lerde kimyasal tepkimelerle ilgili sayısız kural vardı Oysa atom kuramı, çok yakın ilkelerle bunların tümünü açıklığa kavuşturmuş ve yenilerinin bulunmasını sağlamıştır

John Dalton,1766 yılında Manchester’de doğdu

Babası Quaker mezhebine mensup bir dokumacıydı Quaker’lar 17yüzyılın ortalarında İngiltere ve Amerikan kolonilerinde ortaya çıkan bir hıristiyan tarikatıdırTanrı’yı kavrayabilmek için dinsel kurumlara,din adamlarına ve ayinlere gerek olmadığını savunuyorlardı

Dalton, Cumberland’da bulunan bir Quaker okulunun yönetimini üstlendiğinde henüz 12 yaşındaydıAlışılmadık derecede parlak bir öğrenciydiDaha çocuk sayılacak yaşta olmasına rağmen Newton’un Principia’sını hem de Latincesini okumuştuKendi tuttuğu günlüklerde belirttiği gibi buna benzer daha pekçok bilimsel kitabı da okumuştu2 yıl sonra, kardeşiyle birlikte 12 yıl görev yapacağı Kendal’daki bir okulda öğretmenliğe başladı10 yıl sonra da Manchester’e taşındı ve ömrünün geride kalan 50 yılını burada geçirdi

*

1787 yılında başlattığı bilimsel çalışmasının ilki ,yaşadığı göl bölgesindeki iklim değişikliklerini inceleyen ve 200000’in üzerinde kayıtın yer aldığı bir günce tutmaktıAynı yıl,atmosferdeki elektrik çalkantılarının etkisiyle gökyüzünde oluşan renkli şekillere,yani kutup ışığına tanık olmuştuKuzey yarıküredeki kutup ışığı olayları üzerine yazdıkları,kendi özgün düşüncesinin ilk ürünleri olduMatematik ve meteoroloji konularıyla da ilgilenmeye başlaması öğretmenliğinin ilk yıllarına rastlar
Kutup ışıkları üzerindeki araştırmaları sonucunda Yer’in magnetikliği ile kutup ışığı ışınları arasında bir ilişki olması gerektiği sonucuna vardıOna göre, kutup ışığı ışınlarının demire benzer bir yapıda olması mümkündüZira başka hiçbir madde magnetik değildirBu durumda atmosferin üst bölümlerinde mıknatıs çeliğinin bazı özelliklerine sahip bir akışkan bulunurBu akışkan, magnetik özelliklerinin etkisiyle silindir biçimli ışınlar durumunu alırMeteoroloji alanında yaptığı araştırmaları sonucunda alize rüzgarlarının, Yer’in kendi çevresindeki dönme hareketinin ve sıcaklık farklarının etkisiyle oluştuğu sonucuna vardıOysa bu kuram daha kendisi doğmadan 1735 yılında George Hadley tarafından öne sürülmüştüBarometre,termometre,nemölçü aleti, yağmur,bulutlar,atmosfer nemi gibi pekçok meteoroloji konusunda makaleler yazdıYağmurun,atmosfer basıncındaki değişiklikten değil,sıcaklığın düşmesinden kaynaklandığını belirleyen kişi oldu

*

Hem kendisinde hem de kardeşinde bulunan renk körlüğü üzerine diğer bilim adamları ile birlikte incelemeler yaptıBu renk körlüğü,özellikle kırmızı ve yeşil renkleri ayırt edememe biçiminde ortaya çıkarBu kusur ilk kez Dalton’un gözünde saptanarak kendisinin de katıldığı çalışmalarla tanımlandığı için bugün ‘Daltonizm’ olarak adlandırılırBulduğu sonuçları 1794 yılında ‘Renklerin Görülmesine İlişkin Olağandışı Olgular’ başlıklı makalesinde açıkladı

O yıllarda İngiltere Kilisesi’ne bağlı olmayanlar Cambridge ve Oxford üniversitelerine alınmıyorlardıBu nedenle Presbiteryenler, Manchester’de New College’ı kurmuşlardıBöylece papaz adaylarına ve halktan kişilere nitelikli öğrenim sağlanmış oluyorduDalton, New College’da bir süre matematik ve doğa felsefesi öğretmenliği yaptı

Henüz çözüme ulaşmamış olan bilimsel konuları kolayca belirleme becerisine sahip bir kişi olduğu gibi çeşitli konular üzerinde araştırmalar örgütleme yeteneğine de sahiptiBir takım verilerden kolayca kuram çıkarabiliyordu

Bilim dünyasını etkileyen ürünlerini kimya çalışmalarında gösterdiAslında kimya araştırmaları alanında bir deneyimi yoktuBuna rağmen çalışmalarında sezgi gücünü ve bağımsız düşünme yeteneğini kullandıMevcut olgulardan hareket ederek bir kurama ulaşma becerisini kimya için de kullandı

Gazlar üzerinde yaptığı ilk çalışması sonucunda kendi adıyla tanınan yasayı bulduBuna göre,değişik gazlardan oluşan bir karışımın toplam basıncı, bileşimde yer alan gazlardan her birinin tek başına uyguladığı kısmi basınçların toplamına eşittirAynı deneylerden,gazların mutlak sıcaklıklarıyla doğru orantılı olarak genleştiklerine ilişkin yasayı da geliştirdiBütün bu çabaları sonucunda elde ettiği bulgulardan yola çıkarak gazların suda çözünürlüğünü kanıtlayan ve yayınım hızlarını belirleyen yeni deneyler yaptı

Atmosferin yapısına dair araştırmaları sonucunda ,kimyasal bileşimin 4500 m yüksekliğe kadar sabit kaldığını saptadı

1800 yılında Manchester Edebiyat ve Felsefe Derneği’nin sekreterliğini üstlendiBurada hem halka açık olarak hem de özel olarak matematik ve kimya dersleri veriyordu
1803 yılında kimyasal elementlerin gösterilmesine ilişkin bir simgeler sistemi geliştirdi ve elementlerin bağıl atom ağırlıklarını saptayarak bunları bir tablo halinde düzenledi
Kimyasal bileşiklerin,elementlerin ağırlıkça belirli basit sayısal oranlarda birleşmeleriyle oluştuğunu ileri sürdüBu görüş,daha sonra belirli ve katlı oranlar yasalarının geliştirilmesine temel olacaktır

*

En önemli çalışması atom konusunda olmuştuOna göre tüm elementler, atom denilen aynı ağırlığa ve aynı yapıya sahip olan çok küçük ve bölünmez parçacıklardan oluşurBu görüşlerini 1808 yılında yayınladığı ‘Yeni Kimya Felsefesi Sistemi’ adlı kitabında belirtmiştiKitabın tamamı 900 sayfadan fazlaydı ve atom konusu sadece 5 sayfa tutuyorduAma bilim dünyası modern atom anlayışına yakın bir düşünüş tarzıyla ilk kez karşı karşıya kalıyorduKitabında belirttiğine göre,bir hidrojen parçacığını yaratmaya ya da yok etmeye kalkmak,güneş sistemine yeni bir gezegen katmaya ya da var olan bir gezegeni yok etmeye yeltenmekle birdirAslında atom fikri eski Yunanlılardan beri bilinen bir olguyduDalton’un katkısı,bu atomların göreli olan büyüklükleri,karakterleri ve bir araya geliş süreçleri üzerinde düşünmektiÖrneğin hidrojenin en hafif element olduğunu biliyorduBu nedenle ona bir değerinde atom ağırlığı vermişti Suyun 7 parça oksijenden ve 1 parça hidrojenden oluştuğuna inanmıştıBu yüzden oksijene 7 değerinde bir atom ağırlığı öngördüElbette bu tahminleri oksijende olduğu gibi doğru değildiAma prensibi doğruydu

*

1817 yılında Felsefe Derneği’nin başkanlığına getirildiBu ünvanını ölünceye kadar koruyacaktır

3 cilt ve 900 sahifeyi bulan ‘Yeni Kimya Felsefesi Sistemi’ adlı kitabı,yöntem olarak bağımsız ve tamamen özgündüDalton,başka bilimadamlarının yaptıkları çalışmalardan yararlanmak için oldukça çekingen davranmıştıKendi bilim adamlığını sık sık sorgulamış ve pekçok yanılgısını belirtmiştir

Çok az dostu vardıHiç evlenmedi

1822 yılında Royal Society’nin üyeliğine seçildi1826 yılında bu derneğin Altın Madalyası’nı kazandıİngiliz Bilim Geliştirme Derneği’nin kurucuları arasında yer aldı
Dalton özel yaşamında da Quaker’ların mütevazi davranış kurallarını uyguluyordu 1826 yılında bir Fransız kimyacı onunla tanışmak için Manchester’e geldiÜnü bu kadar yaygın olan Dalton’u büyük bir enstitü binasında bulacağını sanmıştıSora sora şehrin arka sokaklarından birinde bulunduğunu öğrendi Oraya varınca küçük çocuklara temel aritmetik dersleri verdiğini gördüOldukça şaşırıp Bay Dalton’la mı karşı karşıya olduğunu sorduZira aritmetiğin ilk 4 kuralını küçük bir çocuğa öğreten bu kişinin Avrupa’da nam salan kimyacı olduğuna inanamıyorduAma Dalton,aradığı kişinin kendisi olduğunu söyledi Küçük çocuğun aritmetiğini düzeltinceye kadar biraz oturmasını rica etti

*

1844 yılında öldüTabutunu 40000 kişi seyrettiCenaze alayının uzunluğu üç kilometreyi geçmişti

KAYNAKLAR:
A Short History of Nearly Everything
AnaBritannica