Gerçekçiliğin Türleri

Gerçekçiliğin Türleri

Homeros'tan Maksim Gorki'ye değin tüm yazarlar insanı insana anlatmayı amaçlamıştır Ne ki bu anlatım, yazarların insana bakış açısına, toplumsal görüngü ye (perspektife) göre değişiklik göstermiştir Çünkü yazınsal yaratılarda özü de, biçimi de belirleyen yaratıcıların dünya görüşü, bu görüş doğrultusunda dünyayı algılayışıdır Ancak bunu da bir başına bağımsız bir etken olarak düşünemeyiz Yazarı biçimleyen, yönlendiren etkenler de vardır Bu etkenlerin başında her ya ratıcının "toplumsal ve tarihsel bir bütünün parçası" olduğu gerçeği gelir

Gerçekçiliğin çıkış noktası bir yazarın parçası olduğu tarihsel ve toplumsal bütünün doğrultusunda yaşama yönelmesidir Daha kestirme bir söyleyişle bir yazarın içinde yaşadığı, soluduğu dünyayı eleştirel bir gözle algılaması ve yansıtmasıdır Bu yansıtımın yönü ve nitelikleri değişiklikler göstermiş, bunun için de eleştirmenler, yazın kuramcıları gerçekçiliği değişik türler altında toplamışlardır

Eleştirel gerçekçilik

Geleneksel gerçekçilik, "burjuva gerçekçiliği" gibi terimlerle de adlandırı lan eleştirel gerçekçilik temelde coşumculuğun toprağında boy atıp gelişmiştir 1848 ayaklanmasının doruk noktasına vardırdığı toplumsal tedirginliğin neden lerini ve çelişkilerini coşumcular, bütünselliği içinde görememişlerdi Kentsoylu yaşayışının ve anamalcı düzenin insanı tüketen yırtıcılığını görüyor, gelgelelim bunun nedenlerini anlayamıyor ve araştıramıyorlardı Kentsoyluluğun sürdürdüğü düzeni ve bu düzenin biçimlendirdiği bilincin çözümlenmesi gerekiyordu Bunu eleştirel gerçekçiler başardılar Çevrelerini gözlemleyen, gözlemlediklerini eleş tiren bir yaklaşımla eğildiler topluma Eğildikleri toplumun dokusundaki değiş meyi B Suchkov andığımız yapıtında şöyle çiziyor:

"Burjuvazi, özgürlüğünün bayramını yapıyordu Karmanyolanın yerini kankan dansı, Frikya kepinin yerini melon şapka almış, renkli işlemeli Hussar üni formasının yerine de yeni dünyanın hekimi, borç ve kredi şövalyesinin giydiği frak gelmişti Ateşli konuşmalarıyla dünyayı sarsan Konvansiyon Meclisi'nin söylevcileri gitmiş, yerini geveze parlamenterler almıştı Burjuvazi süngü takmış, başka larına amansızca dayatıyordu kendi yönetimini Temmuz İhtilalinde, kitleleri hiç acımadan barikatlarda biçmiş; insan haklarını kendilerine uygulanması küstahlı ğını gösteren Lyonlu işçilerin kanını dökmüş, Silezyalı dokuma işçilerinin ayaklan masını ezmiş; burjuvazinin ilan ettiği demokratik özgürlüklerin, işçi sınıfını kapi talist kölelikten kurtaracağına inanacak kadar saf olan Şartistler'e karşı kuvvet lerini harekete geçirmiştir" (s 111)

İnsan ile çevresi, insan ile toplumsal yapı arasındaki ilişkilere ayna tutan ger çekçiler, insanı tüketen ve onu insansal özelliklerinden soyarak yırtıcılaştıran ko şullar karşısında öfkeyle solurlar Eleştirel bir tutum takınırlar Başta da belirtti ğimiz gibi gerçekçiliğin başat yönelimi olan çözümleme yoluna başvururlar Bun ların başında gerçekçilik akımının dev adı Honore de Balzac (1799-1850) gelir Yaşa mın içinden yola çıkarak anlattığı insanları doğal ve toplumsal çevresi içinde çöz meye çalışır Şöyle der izlediği yöntem üzerine: "Bir kitap yazmadan önce yazar, ya karakterleri çözümlemeli, bütün törelerin içine girmeli, dünyayı gezmeli, bü tün tutkuların yaşantısına katılmalı ya da tutkular, ülkeler, törelerden geçmeli dir"

Tutkuları en yoğun biçimde betimleyen Balzac tipik olanı yansıtır Eleştirel gerçekliğin anayasası saydığı çizgiden, bireyin yaşamıyla toplum yaşamını, tarih le toplum gerçeğini emiştirerek verme çizgisinden ayrılmadan yapmıştır bunu Eugenie Grandet, Goriot Baba, Vadideki Zambak, Cesar Biretteau, La Cousine Bette gibi yapıtlarında dönemini nesnel bir doğrulukla yansıtmıştır Denilebilir ki içinde yaşadığı toplumu bir tarihçi tutumuyla incelemiş, romanlarında insanları acıklı durumlara düşüren etkenleri göstermeye çalışmıştır Eleştirel bir yaklaşımla "tö releri, görenekleri, alışkanlıkları, zevkleri, bilimsel buluşları, mali ve banka iş-lemleri, ipotek işleri, toprak alışverişleri, hukuk kurumlarını, kilise ile devlet arasındaki ilişkileri, miras yasalarını ve ekonomik yasamayı inceleyerek ve süslü salonları, tefecilerin odalarını, şehirde ayaktakımının yaşadığı yerleri, kırsal Fran sa'nın töre ve ahlakını" güzelduyusal bir doku içinde çizmiştir

Balzac'ta gördüğümüz eleştirel tutumu ve gerçekçilik yöntemini Henri Beyle Stendhal (1783-1842) de sürdürmüştür yapıtlarında Özellikle bir dönemi değişik boyutlarıyla bir kişinin yaşam serüveni içinde bütünleştirerek vermeyi amaçla mıştır Çizdiği tipler (Julien Sorel, Mösyö de Renal, Fabrice del Dongo, Lucien Leuvven, Kont Mosca) bireysellikleri, sınıfsal katmanları yönünden birbirlerinden ayrılıklar gösterirler Ancak bütün bu kişilerin ortak yanı, ilgili oldukları tarihsel kesitin (burjuva tarihinin kahramanlık günlerinin, devrim ve Napolyon çağının) iğrençliğinden izler taşımalarıdır İnsan açısından bir savaş alanı olarak görür Stendhal dış dünyayı Yoksullarla varsıllar arasında sürüp giden savaşın ayrımına varmıştır Tüm eleştirel gerçekçilerin ortak bir yanıdır bu da Nitekim Kırmızı ve Siyah'ta, Parma Manastırı'nda bu açıdan, insanla çevresinin ilişkileri açısından duyguların, tutkuların çözümlemesine girişir Savaşı, sevgii, kiliseye karşı duyulan nefreti yalın, açık ve aydınlık bir biçimde sergiler

Eleştirel ya da geleneksel gerçekçiliğin Fransız yazınında üçüncü büyük adı Gustave Flaubert'dir (1821-1880) Gerçekçiliğin bir yöntem olarak benimsenmesinde etkin bir yeri olmuştur Flaubert'in Yukarıda ksa bir alıntı yaptığımız Madame Bovary adlı romanında kentsoylu yaşam düzeninin insanı nasıl tükettiğini eleştirel bir tutumla ortaya koymuştur Bunu yaparken eleştirel gerçekçiliğin başat ilkesi olan tileştirme ve yaşam çözümlemesine bağlı kalmştır Ancakdış dünya ile insanın iç evreni arasındaki etkileşimi çizerken devingen değil, duraldır Salammba, Duygusal Eğitim, Üç Hikâye adlı yapıtlarında da bu nitelikleri açık seçik görü yoruz

Eleştirel gerçekçilik toplumdaki çatışma ve çelişkilerin bir sergilemesini ya par Nereden kaynaklanmaktadır bu çelişkiler ve çatışkılar? Bu sorunun yanıtını da araştırır Fransız yazınında eleştirel gerçekçiliğin bu yönünü derinleştiren ve akımın büyük işçilerinden biri de Guy de Maupassant'tir (1850-1893) İnsan ka rakterini biçimlendiren insanın içinde soluduğu toplumsal koşullardır gerçeğini yaratılarında bütün yönleriyle somutlamaya çalışmıştır Bunu toplumun her kesi minden seçtiği kişilerle, bu kişiler arasındaki çıkar çatışmaıarıyla göstermiştir Tombalak, Ayışığı, Küçük Roque gibi öykü yapıtlarında Bir Hayat, Güzel Dost, Ölüm Gibi Kuvvetli, Pierre ve jean adlı romanlarında bürokratından para pul düşkünü aç gözlü küçük kentsoylulara; para babalarından kaldırım yosmalarına; varsıllık ardından koşan taşra budalalarından genelev işleticilerine varıncaya de ğin kişilere rastlarız Tüm bu insanları yönlendiren ana güdü özdeksel çıkar kay-gısıdır Anamalcı düzen ve kentsoylu yaşam da bu kaygıyı körüklemekte insanı, insansal niteliklerinden soymakta, hayvanlaştırmaktadır Yapıtlarının altyapısını oluşturan temel gözlem budur Maupassant'da

Yazarların yazınsal yaşamında olduğu gibi, ülkelerin yazınında da değişik bo yutlar içerir eleştirel gerçekçilik Bir kez eşzamanlı bir bağıntı düşünülemez Daha doğrusu bütün ülkelerde aynı zaman dilimi içinde başladığı söylenemez Ancak yönsemeler ve yöntem ortaktır Nitekim Balzac'ın, Stendhal'ın insan doğasını çizmedeki ustalığını İngiliz yazınında eleştirel gerçekçiliğin büyük adlarından biri olan Charles Dickens (1812-1870) benimsemiştir İnsan kişiliğini oluşturan çiz gilerden birini seçme, sivriltme, geliştirme ve yoğunlaştırma yolunu izlemiştir Pickwick'in Kâğıtları, Oliver Twist, Nicolas Nileby, Antika Dükkânı, David Copper-field kişiler ve bunların içinde yaşadıkları nesnel koşullar yönünden zenginlikler taşır Tüm eleştirel gerçekçilerde olduğu gibi insanlar arasındaki sınıfsal çatışma lara da eğilmiştir Dickens Varsıllarla yoksullar arasındaki dengesizliğe Oliver Tvvist'te ayna tutmuş, yoksul kesimin dertlerini ve sıkıntılarını nesnel bir doğru lukla yansıtmıştır

Charles Dickens'in izinden yürüyen ve eleştirel gerçekçiliğin ilkeleri açısın dan dünyaya bakan başka yazarlar da vardır George Eliot (1819-1890) bunlardan biridir Adem Bede, Silas Marner, Romala gibi romanlarında Eliot insan ilişkileri nin altında yatan nedenleri göstermeye çalışır Bencillik, para tutkusu insanı törel yönden tüketmektedir Bu tutkulardan arıtılırsa yaşam güzelleşecektir

George Eliot gibi, eleştirel gerçekçiliğin içinde yer alan ba^ka adlar da vardır İngiliz yazınında Örneğin Çılgın Kalabalıktan Uzak, Yerlinin Dönüşü, Casterbridge Valisi adlı yapıtlarıyla insan gerçeğini aydınlatmaya çalışan, bunu yalın, duru bir söyleyişle gerçekleştiren Thomas Hardy (1840-1928); insanların tutkularını, sevgi ve iyilikle dengelemeye çalışan, bunu JaneEyre, Rüzgârlı Bayır romanlarıyla somut-layan Charlotte Bronte (1816-1855); Define Adası, Doktor Jekyll ile Mr Hyde türünden serüven romanlarıyla bilinen Robert Louis Stevenson (1850-1894) ilk elde düşünülen adlar arasında yer alır Bunun gibi yapıtlarının dokusunu, top lum ve ekonomik sorunların bireyler üzerindeki etkileri oluşturan, kişilerini hal kın dertlerini yansıtmada belirli katmanlarla özdeşleştiren, Candida, Caesar ve Kleo-patra, Ermiş Jeanne adlı oyunlarıyla Bernard Shavv'u (1856-1950) da eleştirel ger çekçiliğin içinde anabiliriz

Eleştirel gerçekçiliğin terimsel anlamıyla iki yönü olduğunu belirtmiştik E-leştirelliğin bir tutum, gerçekçiliğin de bir yöntem olduğunu söylemiştik Bu bağ lamda Amerikan yazınında eleştirel gerçekçiliğin büyük adı Herman Melville' dir Yapıtları içinde özellikle Moby Dick'le eleştirel gerçekliğe yeni bir boyut ka zandırdığı söylenebilir Yaşananı ve algılananı bir fotoğraf gerçekçiliğiyle yansıtma yerine simgelemeye başvurma yoludur bu Dış dünyayı simgeler yoluyla aydınlat maya çalışma da denebilir Gerçekte bu simgeleme yoluyla da insanı tutsaklaştı-ran, tüketen, çıkarların tutsağı yapan düzeni eleştirir Herman Melville Bunun için de insanla insanı, insanla doğayı daha doğrusu denizi karşı karşıya getirir Bu karşılaşma da duygular, coşkular, öfkeler değişik yönleriyle betimlenir Ama tüm bunların arkasında yatan insanoğlunu yönlendiren ana güdü vardır Romanı yön-lendiren de bu güdü, anamalcı toplum düzeninin yücelttiği ya da keskinleştirip koyulaştırdığı çıkar güdüsü S Eyuboğlu ve Mina Urgan'ın dilimize kazandırdığı, Amerikan yazının ve eleştirel gerçekçiliğin anıt yapıtlarından biri olan Moby Dick' ten alıntıladığımız şu tümcelerde yazarın yaşadığı çağ ve dönem içinde insanı nasıl algıladığını görebiliriz:

"Ahab'ın ihmal etmediği bir şey daha vardı Büyük heyecan anlarında, insan bütün aşağılık hesapları küçümser Ama bu heyecan anları geçicidir ‘İnsanın sü rekli davranışı çıkarını düşünmektir' diyordu Ahab ‘Gerçi Beyaz Balina, vahşi tayfalarımın yüreklerini sardı; yırtıcı taraflarını okşadı; içlerine bir kahramanlık tohumu attı; ama keyfi için avlayacakları Moby Dick'in yanında, onların gündelik iştahlarını besleyecek şeyler de lazım Ortaçağın Haçlı Seferleri'ndeki yüce kah ramanlar bile, Kudüs'ü almak için düştükleri binlerce fersah yolları aşarken, boş durmuyorlardı; bir yandan da çalıyor çırpıyor, yankesicilik ediyor, din uğruna türlü talanlara girişiyorlardı İş sadece Kudüs'ü almaya kalsaydı, birçokları asıl gayeleri olan bu romantik işten bıkıp vazgeçerlerdi Bu adamların elinden para kazanmak umudunu almamalıyım Evet para kazanmak umutları olmalı", (s 308-309)

Melville'in Moby Dick'i eleştirel gerçekçiliğin tutum ve yöntemini bütün yön leriyle örneklendirir Yer yer "balina ve balinacılık" üzerine bilgiler de verir Melville'in yanı sıra Kızıl Harf, Yedi Çatılı Ev romanlarında insanların toplumsal koşulların baskısı altında içine düştükleri ruhsal çatışmaları anlatan Nathaniel Haw-tohorne (1804-1864); Misisipi'de Hayat, Tom Sawyer'in Maceraları, Huckleberry Finn'in Maceraları adlı yapıtlarıyla Mark Tvvain (1835-

1910) de anılabilir
Eleştirel gerçekçiliğin Rusya'daki gelişimiyse geniş yığınlara yönelik bir özel lik taşımıştır Yazınsal ürünlerin değişik türlerinde gözlemleyebiliriz bunu Niko-lai Gogol'un (1809-1852) taşlama ve yergi üzerine kurulu büyük güldürüsü Müfettiş, toprak köleliğinin egemen olduğu Çarlık Rusya'sına tutulmuş bir ayna ni teliğini taşıyan Ölü Canlar adlı yapıtları eleştirel gerçekçiliğin başarılı örnekleri arasında sayılmaktadır Bu örneklerin yanı başına İvan Aleksandroviç Gonçarov' un (1812-1891) ünlü yapıtı Oblomov'u yerleştirebiliriz Eski Rusya'yı ve Rus insanını belirleyici özellikleriyle yansıtan bir romandır Oblomov Tipleştirme ve yasam çö zümlemesini Gonçarov bütün yönleriyle bu romanında kullanmıştır
Doğayı yansıtmak eleştirel gerçekçiliğe aykırı bir tutum değildir Ne ki doğa insanı bütünleyen, açıklayan bir öğe olmalıdır İvan Turgenyev'in (1818-1883) yapıtlarında doğa ve insan iç içe, şiirsel bir anlatımla verilmiştir Duman ve Bakir Toprak adlı romanlarını bu yönden, Babalar ve Oğullar'da kuşaklar arasındaki ça tışmayı yansıtması yönünden ilginçtir
Çarlık Rusya'sında eleştirel gerçekçiliğin doruk adlarından biri de Lew Nikolayeviç Tolstoy'dur (1828-1910) Hemen hemen köy ve köylülüğü eleştirel bir tutumla yansıtan bir ayna görevini görmüş, Çarlığın çöküşünü yönlendiren ne denleri ayrıntılı bir biçimde romanlarında vurgulamıştır Rus halkını baskı altında tutan, yönetici ve sömürücü güçlere karşı yüreklerinde yeşeren kini, öfkeyi ve tik sintiyi ince bir duyarlıkla algılamıştır Tolstoy G Lukacs'ın belirtimiyle O, "1861′-den 1905′e kadar sürmüş olan köylü ayaklanmasının sanatçısıdır Bütün yaşamı boyunca yazdıklarında, sömürülen köylüler görülür ya da görülmez, ama daima var olan baş oyuncudur"Dünya yazınında önemli bir yer tutan, eleştirel gerçekçi yapıtlar zinciri içinde yer alan Harp ve Sulh, Anna Karanına, Ölümden Sonra Dirilme, İvan Ilyiç'in Ölümü, Hacı Murat gibi yapıtlarında Tolstoy, yaşamın akışını keskin bir gözlem gücüyle değerlendirmiş, yığınlar arasındaki didişmeleri, töresel çürümüşlüklerini köy veköylü dünyasının küçük ayrıntılarını destansı bir dille sergilemiştir
Kimi eleştirmenler ve yazın kuramcıları eleştirel gerçekçilik içinde, gerçek çiliğin ayrı bir türünden söz açarlar Yaşam gerçeğini soldurmadan veren bu tü re "şiirsel gerçekçilik" adını verirler Gerçekçiliğin bu yönüne ağırlık veren yazar ların başında da Anton Çehov'u (1860-1904) gösterirler Eleştirel gerçekçiliğin ana ilkelerine bağlı kalan, yaşamı ayrıntılarıyla yansıtırken kişileri toplumsal çev releri içinde bunaltan, onların yaşamlarını zehirleyen etkenleri olayların yırtıcı lığına sığınmadan göstermiştir Çehov Öykülerinde olsun, Martı, Vanya Dayı, Üç Kızkardeş, Vişne Bahçesi adlı oyunlarında olsun insana Karşı sonsuz bir acıma, onu ezen, tüketen koşullara da yergiyle yaklaşır Yaklaşımını da bir konuşmasında şöyle belirtir:
"Yazar geveze bir kuş değildir hanımefendi Eğer yaşıyorsam, düşünüyor sam, karşı koyuyor, acı çekiyorsam bunların hepsi yazdıklarım içinde yansıları olan şeylerdir Ben size hayatı doğru yani bir sanatçı olarak tanımlayacağım ve o zaman görmediğiniz, şeylere tanık olacaksınız Hayatın normalden ayrıldığını, çe lişmelere düştüğünü bizzat göreceksiniz"
Eleştirel gerçekçiliğin belirleyici özelliklerinden biri de insanın iç dünyasına eğilmesi, bu dünyayı özenli bir çözümleyişten geçirmesidir İnsanın içinde bulunduğu toplumsal çevrenin, onun iç dünyasını nasıl etkilediğini, nasıl biçimlendir diğini yansıtma da diyebiliriz buna Eleştirel gerçekçiliğin bu yönünü en başarılı biçimde uygulayan romancı da Fiodor Mihayloviç Dostoyevski'dir (1822-1881) "İnsan zihninin ve ruhunun anatomisini çıkarıp, insan bilincinin en gizli kalmış bölgelerine uzanmış" bir yazardır Suç ve Ceza, Karamozof Kardeşler, Budala, Ölü Bir Evden Anılar gibi romanlarında insanın toplumsal boyutuyla ruhsal boyu tunu birlikte vermeye çalışmıştır
Eleştirel gerçekçilik XIX yüzyılın ikinci yarısından günümüze değin sürüp gelen bir akımdır Yanıtı az çok değişik olmakla birlikte her yazar büyük ölçüde şu sorunun ardına düşmüştür: İnsanoğlu nasıl bir yaratıktır? Bu soruyu başka so rular İzlemiştir kuşkusuz: İnsan neyi aramaktadır? Onun arayışını engelleyen et kenler nereden kaynaklanmaktadır? Nasıl bir savaş sürüp gitmektedir insanın doğal ve toplumsal çevresinde? İnsanoğlunun bu savaştaki yeri neresidir? Bir ge nellemeye giderek diyebiliriz ki her eleştirel gerçekçi sanatçının yaratısında bu so rulardan birinin ya da birkaçının yanıtı bulunur
Doğalcılık ya da doğalcı gerçekçilik
Eski adlandırımıyla "natüralizm" gerçekçiliğin ayrı bir türü olarak sayılabilir Ne ki kimi yazın kuramcıları ve tarihçileri doğalcılığı başlıbaşma bir akım gibi görmüş ve göstermişlerdir Ancak gerçekçilik nasıl coşumculuğun toprağında boy atıp gelişmişse doğalcı gerçekçilik de (ayrı bir akım olsa bile) gerçekçiliğin topra ğında oluşmuştur Dahası gerçekçi akımın temel ilkeleri olan gözlemleme, neden lere bağlama, akılcı bir yaklaşımla çözümleme, gerçeği çarpıtmadan, işin içine duy guları katmadan yaslanma doğalcılığın ya da doğalcı gerçekçiliğin de ilkeleridir Bunun için doğalcılığı gerçekçiliğin ileri bir aşaması sayarsak yanılmış olmayız
Olguculuk düşüncesi nasıl gerçekçilik akımının oluşumunda önemli bir et ken olmuşsa, doğalcılığın ya da doğalcı gerçekçiliğin oluşumunda da belirlenimcilik önemli bir etken olmuştur Belirlenimciliğin (determinizm) yaslandığı görüş kısa ca şöyle özetlenebilir: Doğa olaylarında aynı nedenler, aynı koşullar altında, aynı sonuçları doğurur Deney yöntemi bu görüşün ürünüdür Bu yöntemi Claude Bernard (1813-1878) uygulamaya koymuş, canlı varlıkların incelemesinde deney leme yönteminden yararlanılabileceğini kanıtlamıştı Zola da (1840-1902) bu yön temin insanın duygusal ve düşünsel yaşamına uygulanabileceğini, yazınsal ürün lerin yaratımında da kullanılacağını savunmuştur Savuncasmı da Deneysel Roman adlı yapıtında açıklamıştır Şöyle ki dış dünyanın nesnel ya da soğukkanlı bir bi çimde yansıtılması yetmez XIX yüzyıl, bilim yüzyılıdır Bilimsel verilerden yarar-lanmak, türlerin başlangıcı öğretisine olduğu kadar, çevrenin insanın kişiliğini belirleyen etki gücü yasasına da bağlı kalmak gerektiğini öne sürmüştür
Doğalcılık, gerçekçilikten hangi yönüyle ayrılır? Tipleştirmeye başvurmama, yaşam çözümlemesinden yeterince yararlanmama Bunun anlamı şudur: Yazar dış dünyayı, yaşamı devingenliği içinde yansıtmaz Belirli koşulların bağlamı İçinde insanı ele alır, onun duygu ve düşünce evrenini yetiştiği doğal ve toplumsal çevrenin etkisi doğrultusunda çizer Daha açıkçası kişiler istençleriyle davrana maz Belirli koşullardır onları yönlendiren Oysa "gerçekçi yöntem, yazara ka rakterin ya da çevresinin en önemli çizgilerini seçip vurgulama, dolayısıyla da bun ların gelişmesindeki eğilimleri anlama ve doğru olarak tanıtma olanağını sağlar"
Emile Zola, doğalcı ya da doğalcı gerçekçiliğin hem kuramcısı hem de işçisidir Nitekim Rougon-Macquart, İkinci İmparatorluk devrindeki bir ailenin toplumsal ve doğal tarihi adlı yirmi ciltlik bir roman dizisinde bir soyun (ırkın) başına gelen, sinir ve kanla ilgili hastalıkların nasıl birbirini izlediğini göstermiştir Bu dizide yer alan Meyhane, Germinal gibi romanlarda içinde bulundukları korkunç ko şulların insanı nasıl hayvanlaştırdığını belirtmeye çalışmıştır
Doğalcı gerçekçilikte betimleme başat anlatım biçimlerinden biridir Ne ki betimleme sınırlı bir anlam içerir Zola, "insanı belirleyen ve tamlayan bir çevre resmi" diye tanımlar betimlemeyi Plastik bir gerçekçiliğe yöneliktir bu tür be timleme Nesnelere çevriklik, ayrıntıları belirli bir noktaya göre düzenleme do ğalcılığın betimleme biçiminde görülen özelliklerdir
Doğalcılığın temel çelişkisi insana bakış açısında düğümlenir Çünkü insan çevrenin biçimlendirdiği bir varlıktır, çevreden gelen etkilerin altındadır Ne ki Çevre üzerinde değiştirici, kendi yazgısını biçimlendirici bir güç taşımaz Toplum sal nedenselliği bir yana atar, biyolojik nedenselliğe ağırlık verir
Doğalcı gerçekçilik toplumsal nedenselliği bir yana attığı için salt yaşananın nesnel bir yansıtımıyla yetinmiştir Siyasal ya da insansal sonuçlar çıkarma, bu çı karımlar üzerinde kimi yorumlara yönelme doğalcı gerçekçiliğin yönteminde yoktur Andığımız yapıtlarında anamalcı düzenin, II İmparatorluk döneminin ya rattığı yaygın yoksulluğu bütün yönleriyle sergilemiştir Emile Zola Buna karşın sergilediği koşulların değişebileceğini göstermemiştir, Çünkü insanın koşulları değiştirme gücü yoktur Doğalcı gerçekçi yaklaşımın ölü noktası burada ortaya çıkıyordu Yaşanılan gerçekler yansıtılıyor, yansıtılan gerçeklerin içinden geleceğe bakılmıyordu
Fransız yazarlarından Alphonse Daudet (1840-1897) de jack adlı romanıyla do ğalcı gerçekçiliğin içinde yer almıştır Anamalcı ve işleyim toplumunun insan üze rindeki acımasız baskısına ayna tutar bu yapıtıyla Daudet Öte yandan Norveçli oyun yazarı Henrik İbsen'i (1828-1906) de doğalcı gerçekçiliğin büyük adları ara sında anabiliriz İnsanı dirimbilim (biyoloji) açısından ele alan, çevre ve soyaçekim yasaları içinde biçimlendiren anlatıma yaslandırmıştır yapıtlarını Sözgelimi Hort laklar adlı oyununda soyaçekim ve çevrenin etki yasasının somutlamasını yapar Şöyle de diyebiliriz: İbsen, bu oyununda Darvvin'in çevrenin baskısı ve karakter lerin oluşumu üzerine söylediklerini sanki kanıtlamak istemiştir Hortlaklar im gesi soyaçekimin yerini alır oyunda Öyle ki oyunun temel kişisi Osvvald'ı sayrılık yoklamasından geçiren doktor şöyle der: "Daha doğumda sende bir kurt ye niği varmış Babaların günahı oğullara geçer
"Doğalcı gerçekçiliğin temel yasalarından biri insanın yazgısını koşulların ve çevrenin çizmiş olmasıdır Bu çevre ve koşullara başkaldırsa da onları değiştiremez Nitekim Oswald'ın annesi Bayan Alving oğlunu bu çevreden uzaklaştırmaya çalı şır Ancak sonuç değişmez Oyunun bir yerinde Bayan Alving çevreyi ve soyaçe-kimi hortlaklarla özdeşleştirerek şunları söyler:
"Hepimizin hortlaklar olduğunu düşünüyorum, rahip efendi Sadece anne lerimizin ve babalarımızın bize bıraktıkları şeylerin içimizde hareket etmesiyle kalmıyor ki Her şey öyle: Bir sürü ölü fikir, hayatsız, eski inançlar Hiçbirinde hayat yok, buna rağmen her yanımızı sarmışlar Bunlardan kurtulamıyoruz bir türlü"
Daha önce de yinelediğimiz gibi, yazınsal akımların birbiriyle uyuşan ya da çe lişen yönleri vardır, Örneğin İbsen ve onun Hortlaklar'ı üzerinde çalışan yazın ku ramcıları salt doğalcı gerçekliğin yasalarını saptamakla kalmamışlar, gerçekçiliğe ve kuralcı gerçekçiliğe (klasisizme) de açık olduğunu söylemişlerdir onun Tıpkı onu izleyen bir başka oyun yazarı August Strinberg (1882-1912) gibi Baba adlı yapıtında doğalcı gerçekçiliğin dokusunu açık seçik görebiliriz Karı koca arasın daki çatışma üzerine temellenen Baba oyunu sanki Darwin'in Türlerin Kökeni adlı yapıtında öne sürdüğü doğal seçme yasasına göre oluşturulmuş gibidir
Zola'nın kuramcısı ve uygulayıcısı olduğu doğalcı gerçekçiliğin doruk adlarından biri de Alman oyun yazarı Gerhardt Hauptmann'dır (1862-1946) Güneş Doğar ken, Dokumacılar, Rose Berna, Güneş Batarken gibi yapıtlarında doğalcı gerçekçi bir güzelduyusal doku içinde ele alınmıştır insan Özellikle Dokumacılar adlı oyunun da Zola'nın Germinol'indeki madencilerin ayaklanmasını anıştıran bir yapı vardır Bu oyunda Hauptmann Zola gibi, bireylerin dramını değil yığınların dramını vur gulamaya çalışır Bu dram çevrenin insanlar üzerindeki yırtıcı baskısından kaynak lanır

E Fischer Sanatın Gerekliliği adlı yapıtında anamalcılıkla sanat arasındaki et kileşimi vurgularken sözü doğalcı gerçekçiliğe getirir ve şunları söyler: "Burju va sınıfının yozlaşmasını, halkın yoksulluğunu, emekçi sınıfın direnişini Zola ro manlarında bir çözüm umudu olmadan, silkip atılması gereken bir karabasan gibi anlattı İşte doğalcılığın güçlü ve zayıf yanları korkunç toplumsal koşulların bu nesnel betimlenişinde ve bu koşulların değişebileceğini göstermeme direnişin-dcdir ikiliği burada ortaya çıkmaktadır Belli bir süreden sonra doğalcılığın ya kendini aşarak toplumculuğa dönüşmeye ya da kaderciliğe, simgeciliğe, gizemci liğe, dinciliğe ve tepkiciliğe dönüşüp ortadan kalkmaya karar vermesi gerekir" (s 82-83)
Toplumcu gerçekçilik
Fischer'in bu saptayımı gerçekleşmiş, gerçekçilikte yeni bir aşama başlamış tır Bu, salt kurulu toplumsal düzenin çarpıklıklarını, yozlaşmışlıklarını, eşitsizli ğini yansıtmayı değil; bunlara yol açan düzeni değiştirmeyi de amaçlayan toplumcu gerçekçilik yönsemesidir Bu yönsemeyi bir terime ağdırarak adlandıran, ona toplumcu gerçekçilik adını veren Maksim Gorki (1868-1936) olmuştur Ancak Gorkî'ye gelinceye değin bu yönseme adı konmamış, ilkeleri saptanmamış olsa da bir yöntem olarak yazınsal yaratılarda uygulanmıştır Sözgelimi Fransız roman cısı Anatole France (1884-1924), Tanrılar Susamışlardı, Meleklerin İsyanı gibi romanlarında toplumdaki çelişmeleri, dengesizlik ve adaletsizlikleri sergilemiş; işçilerin, emekçilerin tarihin akışı içindeki önemini sezdirmeye çalışmıştı Ne ki önemini sezdirmeye çalıştığı bu güçlerin tarihin akışını, toplumun yapısını değiş tirecek gizilgücü taşıdıklarını algılayamamıştı
Toplumcu gerçekçiliğin boyutlanmasında Birinci Dünya Savaşı'yla, onun ar dından gelen Rusya'daki Ekim ihtilali'nin etkisi vardır Anamalcı toplum düzeni nin, yeni bir toplum düzenine dönüştürme sürecini başlatacak düşüncelerin yay gınlaşmasına, bu düşüncelerin yazınsal ürünlerin dokusu içinde yer almasına yol açmıştır Şöyle de denebilir, anamalcı düzenin çok yönlü bir eleştirisini yapma, bu düzenin yerini alacak olan toplumcu (sosyalist) düzeni gösterme eğilimi güç lendi
Toplumcu gerçekçilik Marksist dünya görüşü üzerine oturan, dünyayı ve in sanı bu görüş doğrultusunda algılayan bir yazınsal akımdır Toplumsal çatışmayı ve bu çatışmanın insan üzerindeki etkilerini yansıtır Bu yansıtımın en güzel ör nekleri Gorki'nin çizdiği İnsan manzaralarında görülebilir Anamalcı düzenin yır tıcılığını geleceğe olan inanç ve iyimser bir yaklaşımla öykülerinde ve romanların da sergilemiştir Bunu yaparken insanın hem kendisini hem çevresini değiştire bileceği gerçeğini, kendi yazgısının demircisi olduğu gerçeğini vurgulamıştır İn sana "kendi kendisinin efendisi olabilmesi için" savaşması gerektiğini nedensclli-ğiyle birlikte göstermiştir Anlatımını bu yönde biçimlendirmiş, şiirsel, açık ve yalın, gülümseyen bir temel üzerine oturtmuştur Serseriler, Stepte, Yaşanmış Hi kâyeler adlı öykü yapıtlarında, kendi özyaşamöyküsü üzerine yasladığı Ekmeğimi Kazanırken, Benim Üniversitelerim, Çocukluğum üçlemesinde Gorki'nin, daha doğ rusu toplumcu gerçekçiliğin bu yönü bütün boyutlarıyla görülebilir Ana, Arta-monoralar, Klim Samgin'in Hayatı, Foma gibi roman türündeki yapıtlarıyla A-yaktakımı Arasında, Küçük Burjuvalar adlı oyunlarında Rusya'daki kentsoylu sınıfın çöküşünü, daha kapsamlı bir deyişle yaşadığı dönemdeki Rusya'nın iç ve dış yapı sını bireşimsel bir yöntemle aydınlatır
Toplumcu gerçekçilik yazında ideolojik boyutun ağır basması, güzelduyusal ve sanatsal yönlerin arka plana atılması demek değildir Tam tersine ideolojik il kelerle güzelduyusal ilkelerin bir kâğıdın iki yüzü gibi ayrılmaz bir biçimde bile şimini içerir Bu yönden yaşamı zenginliklerinden soyarak anlatmaya, şematizme ve şablonculuğa temelde karşıttır İnsanı algılayış ve yansıtış yönünden de böyle dir bu Çünkü insan içinde bulunduğu toplumsal çevrenin ürünü olarak duyan, düşünen, tasarlayan bir varlıktır
Toplumculuğun toprağında boy atıp gelişen bir akımdır toplumcu gerçekçi lik Bu yönden bireyle toplumsal düzen ve yapı arasındaki çatışmayı yansıtma yerine bu çatışmayı ortadan kaldıracak, bireylerin gelişmesine olanak sağlayacak; onları ruhsal ve fiziksel çöküşten, aktöresel yozlaşmadan kurtaracak bir düzeni yansıtmayı amaçlar Bu yönüyle de eleştirel gerçekçilikten ayrılır Eleştirel gerçek çilikte bireyin kendini tüketen koşullara karşı nasıl direndiği, başkaldırdığı gös terilmeye çalışılır Toplumcu gerçekçilikteyse bu bireysel direnti, bu bireysel başkaldırı kitlesel bir genişlik kazanır Kitleler girer romana, oyuna, öyküye Böy-lece yazınsal yaratıların insan dokusu değişir Nitekim Gorki gibi toplumcu ger çekçiliğin işçilerinden ve kuramcılarından biri sayılan Mihail Şolohov (1905- ) yapıtlarıyla akımın bu yönsemesini somutlamıştır
Mihail Şolohov, Don kazaklarının Birinci Dünya Savaşı'ndaki ve Rus İhtilalin-deki serüvenlerini Ve Durgun Akardı Don adlı yapıtında anlatır Bu uzun soluklu roman, bir savaş romanı olmaktan çok, toplumcu gerçekçiliğin romana uygulan ması gibidir Toplumcu gerçekçiliğin belirleyici özellikleri romanın dokusuna us taca sindirilmiştir Şöyle ki yazar, bu romanında, insanın, eski düzenin kendisine aşıladığı görüş ve düşüncelerden nasıl sıyrıldığını; geçmişin çağdışı kalmış toplum sal ilişkilerinin çöküşünü destansı bir anlatımla yansıtmıştır Kişilerin karakterle rini belirleyen somut koşullar olduğu gibi verilmiştir Ayrıca toplumu ve toplu mun çekirdeği olan ailedeki töreleri eleştirme, bu törelerle romanın kişileri ara sındaki çatışmayı vurgulama, savaşın insanoğluna yüklediği derin acıları gösterme romanın çatısını oluşturan ana boyutlardan biri olmuştur
M Şolohov'un öteki yapıtlarında, Uyandırılmış Toprok'ta, Onlar Vatan İçin Çar-pıştılar'da "sosyalist düzene" geçişin sancıları Marksist bir yaklaşımla çizilir Ro manlara giren yığınlar ülküleştirilmeden, yeni düzene karşı gösterdikleri tepkiler içinde ele alınır ve bunların nasıl bilinçlenmeye ulaştıkları gösterilir Kitlelerin yeni bir bilinçle gelişimidir bu Bu da sanatçının insanın kişiliğindeki yeni ve ile rici yönsemeleri gözlemlemesi, bunları sivriltmeden vermesine bağlıdır Başka türlü söylemek gerekirse toplumcu gerçekçiliğin karakter çizme yöntemiyle ya kından ilgilidir
Toplumcu gerçekçilikte karaktere hangi açılardan bakılır? B Suchkov Ger çekçiliğin Tarihi adlı yapıtında bu soruyu değişik boyutlar içinde değerlendirir ken şunları söyler: "Sosyalist gerçekçilik, karaktere, her şeyden önce çok çeşitli toplumsal etkilerin şekillenmesine yardım ettiği bireysel bir fenomen olarak ba kar Bu bakımdan sosyalist gerçekçilik, eleştirel gerçeklikte görülen karakter kavramını miras olarak alıp geliştirir Ne var ki tam bu noktada bu iki yöntem ara sındaki benzerlik kesilir, çünkü, sosyalist gerçekçilik, kahramanın karakterindeki toplumsal başat' (sosyal dominant'ı) algılar ve açığa koyar; ki burada, bireyin, ha yatın dönüşüme uğratılmasıyla, hayatın tarihsel hareketi ve değişmesiyle, insan ruhundaki tutku, çıkar ve eğilimlerin mücadelesini önceden belirleyen ve koşul landıran etkenlerle ve insanın yaşadığı çağın toplumsal mücadele ve çalışmalarıy la olan bağıntısı yatar Bilinçli historisizm, sosyalist gerçekçi yazarın, karakterde ki toplumsal başatı (dominant'ı), kendi manevi gelişmesinin temel bir etkeni ola rak görmesini sağlar Sosyalist gerçekçi edebiyat, karakterlere büyük bir çoğunluk ve değişkenlik getirmiştir; çünkü, sosyalist gerçekçi edebiyat, yeni toplumsal ilişkilerin kurulması karmaşık sürecini ve kitlelerin yeni toplumsal farkındalığını yansıtabilmiştir Sosyalist gerçekçi edebiyat, birey ile toplum arasındaki eleştirel gerçekçiliğin yapmış olduğundan çok daha karmaşık ilişkilerin bir çözümünü ve araştırılışını temsil eder" (s 286-287)
Toplumcu gerçekçilikte kahraman ülküleştirilmez, içinde bulunduğu top lumsal koşullar ve ilişkiler içinde ele alınır Ancak bu koşullar ve ilişkileri kişi liğini geliştirme yönünde değiştirmeye savaşır Kendi kişisel çıkarını toplumsal çıkarlarla bütünleştirmiş bir kişidir o Terimsel bir adlandırmayla söyleyelim: Olumlu kahramandır "Olumlu kahramanın güzelliği, sadece belirli ideal nitelik-leriyle ortaya çıkmaz, bu niteliklerin iç çatışma ile biçimlenişi, bu niteliklerin pe kişmesini engelleyecek her şeyi alt eden sağlam, ilerici güçlerin ve eğilimlerin za feri ile kahramanın güzelliği anlatıma kavuşur" Öyle ki kahramanın bu gelişim sü reci, okuyucuyu etkileyecek, onun da bu kahraman gibi bir gelişim gösterebile ceği düşüncesi okuyucuda oluşacaktır
Olumlu kahraman yaratma, geleceğin sınıfsız toplumunu sezdirtme toplumcu gerçekçiliğin kuşatımı içinde yer alan özelliklerdir Bu noktada coşumculuğa (ro mantizme) yaklaşır yer yer Ama bu geleneksel coşumculuktan ayrı bir renk taşır Erişilmeyecek bir düşün ardında değildir toplumcu gerçekçilik Geleceğe yönelik, düşle beslenmiş imgeler ve coşkusal öğeler içerdiği içindir ki coşumculuğa yaklaş madan söz edilebilir
Toplumcu gerçekçilik sanata ve yazına nasıl bir işlev yüklemektedir? Tartış ma gündeminde olan bir sorudur bu M Şolohov, Nobel Ödülü konuşmasının bir yerinde bu soruyu getirerek sözü, şunları söyler:
"Okuyucuya namuslu söz söylemek, halka doğruyu anlatmak, gerçeği anlatır ken kimi zaman sert ama her zaman yürekli olmak, insanların yüreğine gelecek adına, kendi güçleri adına, geleceği biçimlendirmedeki yetenekleri adına güçlü inanç salmak Bütün dünyada barış için mücadele etmek ve yazdıkları kanalıyla yazılarının ulaşabileceği her yerde barış savaşçıları yetiştirmek, insanları ilerlemek için duydukları soylu ve doğal isteklerinde birleştirmek Sanat, insanların kafala rını ve yüreklerini etkileyecek büyük güce sahiptir Bir insanın sanatçı tanımına hak kazanması için, bu gücü, insanların ruhunda güzeli yaratmaya yönelmesi, in-sanlığın iyiliğine yöneltmesi gerektiğine inanıyorum"

Yapıt ve yaratılarıyla bu inancı yaymaya, kökleştirmeye çalışan sanatçılar kimler olmuştur? Bu soruyu yanıtlama bu yazının amaçları dışında kalır Ancak toplumcu gerçekçiliğin içinde tümüyle yer almasalar bile, kimi yapıtlarıyla bu akı mın içeriğine ve özelliklerine yaklaşmış adlardan da kimilerini sıralayalım: Romain Rolland (1866-1944: Kurtlar, Danton, Beethoven'in Hayatı), Thomas Mann (1875-1955: Buddenbrcok'lar, Büyülü Dağ, Dr Faustus, Değişen Kafalar, Yusuf ve Kardeş leri), Theodore Dreiser (1871-1945: Dahi, Amerikan Tragedyası) Sinclair Le-wis (1885-1951: Ana Cadde, Bizim Mr Wrenn, Suçsuzlar, İş, Babbitt, Dodaworth ), john Dos Passos (1896-: 42 Paralel, Büyük Para, Genç Adamın Serüvenleri, Bir Ulusun Bilançosu, Seçtiğimiz Ülke), Jack London (1876-1916: Ormanın Çağırışı, Hayatı Sevmek, Demir Ökçe, Martin Eden, Son Şans Kabaresi, Büyük Evin Küçük Hanımı), John Steinbeck (1902-1968: Gazap Üzümleri, Bitmeyen Kavga, Sardal-ya Sokağı, Bilinmeyen Bir Tanrıya, Cennetin Bahçesi, Fareler ve İnsanlar), Ernest Hemingvvay (1898-1961: Silahlara Veda, Çanlar Kimin için Çalıyor? Yenilmezler, İhtiyar Adam ve Deniz), O'Neill (1888-1953: Kara Ağaçlar Altında Arzu, Araya Giren Garip Oyun, Günden Geceye, Sonsuz Günler, Elektroya Yas Yaraşır)
Kuşkusuz sıraladığımız bu yazar ve yapıtların tümünü toplumcu gerçekçilik le nitelendirenleyiz Değindiğimiz gibi bunların insana ve yaşama bakışlarında, insanı ve yaşamı yansıtışlarında toplumcu gerçekçilikten esintiler, izler taşırlar
Kentsoylu gerçekçilik
Sık sık yinelediğimiz gibi gerçekçilik ve onun türleri, büyük ölçüde insanın algılanış ve yansıtılış biçimiyle ilgili olmuştur Kentsoylu gerçekçilik de bu biçim lerden biridir Buna göre doğuştan yalnızdır insanoğlu Çevreyle, çevresindeki insanlarla ilişki kuramaz Toplumdışıdır Bu görüş varlıkbilimsel açıdan ele alınır sa varoluşçuluktan kaynaklandığı ortaya çıkar; çünkü, varoluşçular da aynı savı öne sürerler: İnsanın var oluşu, var olma, özden önce gelir Bu, şu anlama gelir: İnsanoğlu önce dünyaya gelir, sonra da kendi özünü yaratır Dünyada kendisine yol gösterecek, kendisine yardım edecek tek varlık yine kendisidir Bunun için de özgürdür, daha doğrusu özgür olmaya yargılıdır, Özünü şu ya da bu yolda yarata bilmek için sürekli olarak seçme sorunuyla karşı karşıyadır Seçme durumunda da kalışı, insanda bunalım yaratır Yaslanacağı, dayanacağı hiçbir güç yoktur
İnsan varoluşunu böyle algılama yazınsal yaratılarda iki ayrı yolda karşımıza çıkar Bir kez insan, kendi yaşantısının içinde tutsaktır, bu yaşantının sınırları dışına çıkamaz Sonra kendi yaşantısının sınırları içine tutsaklanmış insanın geçmişi, "kişisel tarihi" de yoktur Dünyaya anlamsızca fırlatılmıştır Ne çevresi ona biçim verebilir ne de o çevresine Bu yüzden varoluşçu yazarların yapıtlarında terimsel anlamıyla tipler ve karakterler yoktur Bunların yerine durumlar vardır Değişik durumlarla karşı karşıya gelen insanlar davranışlarını saptamada özgürdür Karşı laşacakları durumlara göre gösterecekleri eylemler onların özlerini oluşturur Bunların neler yapacağı, olaylar karşısında nasıl davranacakları Önceden kestiri lemez
Kentsoylu gerçekçilik bir yandan varoluşcu felsefeye yöneldiği gibi bir yandan da "tarihin tüm seyrini, modern uygarlığın başlıca çizgilerini ve çağdaş toplumsal çatışmaların mahiyetini belirleyecek olan şey, insanın içgüdüleri, fiziksel arzuları, şehvet duyguları ve nevrozlarıdır" düşüncesini savunan Freud'çu felsefeyi de kuşatır Doğal olarak kentsoylu gerçekçilikte toplumsal güdülere yer verilmez, toplumsal güdülerin yerini biyolojik ve ruhsal güdüler alır Bunun en güzel örneğini Amerikalı romancı William Faulkner (1897-1963) vermiştir Öte yandan insanın dünya ve toplum içindeki konumunu irdeleyen varoluşçu yaklaşımı da JP Sartre (1905-1979: Duvar, Özgürlük Yollan, Bunaltı, Sinekler, Saygılı Yosma, Kirli Eller, Gizli Oturum), Albert Camus (1913-1960: Yabancı, Veba, Dü şüş, Yanlışlık, Caligula), Simone de Beauvoir (1908-: İkinci Cins, Düzenli , Bir Genç Kızın Anılan), Franz Kafka (1883-1924: Dava, Açlık Şampiyonu, Şato, Ame rika, Değişim, Ceza Sömürgesi) gibi yazarların yapıtlarında bulabiliriz
Kentsoylu gerçekçilikte yaşamın nesnel ölçülere göre incelenmesi, araştırıl ması bir gereksinim olarak duyulmaz Daha açıkçası dış gerçekçilik yadsınır Bi linç akımı tekniği dîye adlandırılan yöntemin öne çıkması da bu yadsımanın doğal sonucu olarak görülebilir Bilinç akımı tekniğiyle insanın iç dünyası, bilinçaltı, zihni doğru bir yansıtılma amaçlanır İnsan, düşüncelerinin dümdüz akışı içinde değil, düşleri, izlenimleri, düşünceleriyle bir bütün olarak verilmeye çalışılır Ki şilerin düşünceleri mantıksal ve zamansal bir sıra izlemez Tam tersine birbiriyle bağıntılı olmayan sıçramalar, atlamalar yapar Bu teknikte zaman ve uzay ayrımı yok gibidir Olayların akışında zamansırasal bir yol izlenmez İçkonuşmalar, ora dan oraya atlamalarla gelişir anlatı
Kentsoylu gerçekçiliği içinde yer alan ve bilinç akımı tekniğini kendi yaratı larında uygulayan yazarların başında James Joyce (1882-1941: Dublin'liler, Bir De likanlının Sanatçı Olarak Portresi, Ulyeses) gelir V Woolf (18882-1941: Mrs Delloway, Dalgalar, Yıllar) da bilinç akımı tekniğini kentsoylu gerçekçilikte bir yöntem olarak kullanan yazarlardan biridir
İnsan imgesi çağdan çağa değişmiştir Toplumların yapısı, değişen bu yapı içinde insan ilişkileri de Bunlara bağlı olarak gerçeğin algılanış ve yansıtılışı da de ğişmiştir Gerçekçiliğin değişik türler ve aşamalar göstermesi bu olgunun doğal bir sonucudur
Emin Özdemir
(TD Dergisi,Ocak 1981,Sayı:349)