Devletler Coğrafyası - İran

Devletler Coğrafyası - İran

DEVLETİN ADI: İran İslam Cumhuriyeti

BAŞŞEHRİ: Tahran

YÜZÖLÇÜMÜ: 1648000 km2

NÜFUSU: 59570000

RESMİ DİLİ: Farsça

DİNİ: İslamiyet (Şii)

PARA BİRİMİ: Riyal

Asya’nın batısında yer alan bir devlet Kuzeyinde Sovyetler Birliği ve Hazar Denizi, doğusunda Afganistan ve Pakistan, batısında Türkiye ve Irak, güneyinde Basra ve Umman körfezleri bulunur

Tarihi

MÖ 3000 yıllarından beri İran biliniyordu Bilinen en eski imparatorluk Elamlıların MÖ 1100-600 yıllarında kurdukları imparatorluktur Elamlıların yerine Medlerin kurmuş oldukları imparatorluğu Persli Keyhüsrev MÖ 550 yılında yıkmış ve Anadolu’nun büyük bir bölümü dahil olmak üzere egemenliği altına almıştır

İskender komutasındaki Yunanlılar MÖ 330 yıllarında bütün İran topraklarını ele geçirdiler Bundan sonra İran topraklarında Parthların ve Sasanilerin egemenliği devam etmiştir

Sasanilerin çöküşü İslam ordularının İran’ı ele geçirmeleriyle olmuştur Hazret-i Ömer devrinde İran üzerine birçok seferler düzenlenmiştir Akın akın İran içlerine giren İslam orduları, azerbaycan, Taberistan, Cürcan, Rey, Kumis, Karvin, Zencan, Hemedan, İsfahan ve Horasan’ı fethettiler Hazret-i Ömer’in ölümünden sonra İran’da bazı karışıklıklar meydana geldi Hazret-i Osman bunun üzerine askeri birlik göndererek isyanları bastırdı ve elebaşılarını cezalandırdı Böylelikle İslam hakimiyeti, İran’da devamlı sağlanmış oldu

Hicri sesekizinci asrın başında Safiyyüddin Erdebili hazretlerinin soyundan gelenler İran’da Sünni bir tarikat kurdular Onun adına nisbetle bu tarikata Safeviyye adı verildi Osmanlı sultanları, İslamiyete hizmet eden bu tarikat mensuplarına pekçok ihsanlarda bulundular Ancak Hoca Ali’den itibaren bu yolun mensupları arasında Eshab-ı kiram düşmanlığı yayılmaya başladı Daha sonra tarikatın başına geçen Şeyh İbrahim, aşırı Şii görüşlerini benimsedi Bundan sonra tarikatin başına Şeyh Haydar geçti Şeyh Haydar’ın ölümünden sonra oğlu Şah İsmail taç giydi Şah İsmail, velinimeti olan Akkoyunlular Devletini yıkarak, İran’da Safevi Hanedanını kurdu Bunun zamanında Şiilik, devletin resmi dini oldu Bu dönemde sülalenin en büyük meselelerini Osmanlılarla savaşmak teşkil etti 1514 yılında Çaldıran’da Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail’i ağır bir hezimete uğrattı ve Tebrizi fethetti (Bkz ÇaldıranMuharebesi) Şah İsmail’in ölümünden sonra tahta geçen oğlu Tahmasb zamanında İran bütünüyle Osmanlıların eline geçti

Safevi Sülalesinin çöküşü Şah İkinciAbbas’ın hükümdar olduğu döneme rastlar Yıkılışın ilk belirtisi Kandehar’daki Afganlı Mir Veys’in 1709 yılında isyan ederek başarı sağlaması oldu Bundan sonra Afganlılar sık sık İran üzerine askeri seferler düzenlediler Fakat hiçbir zaman İran’a tamamen sahip olamadılar 1729’da Safeviler yeniden yönetimi ele geçirdiler Fakat bu sefer de Rus Çarı Deli Petro öteden beri gerekli ticaret yollarını açabilmek için İran’a göz dikmiş durumdaydı Osmanlılar da İran’ın Rusların eline geçmemesi için İran üzerine bir sefer düzenledi Osmanlılarla Ruslar arasında bir savaş tehlikesi belirdi, ama sanıldığı gibi olmayarak iki devlet anlaşarak, İran’ı aralarında pay ettiler Bu anlaşma uzun sürmedi Tahmasb kuzeydoğu İran’da bir ordu toplamaya çalışıyordu Çar Petro, tahtın Safevi Sülalesine geçmesini uygun karşılayacağını açıklamıştı Ama bütün bunlar Safevi Sülalesinin tahtı ele geçirmesine yetmedi Nadir Şah ile birlikte İran üzerinde Afşar soyunun egemenliği başlamaktadır Ancak bu da uzun sürmedi Nadir Şah’ın öldürülmesinden sonra bir iktidar boşluğu meydana gelmiş ve bundan sonra üç ayrı rakip taht için ortaya çıkmıştır Bunlar: Zendler, Afganlılar ve Kaçarlardır Bunlardan Zendlerin yönetimi 40 seneye varmayacak derecede kısa bir zaman diliminde oldu Bundan sonra ülke yönetimi 1925 yılına kadar Kaçarların elinde kaldı

1925-1979 yılları arasındaki dönem ise Pehlevi sülalesinin İran tahtında bulunduğu dönemdir Pehlevi sülalesinin İran tahtında bulunduğu süre içinde geçen en buhranlı dönem İkinci Dünya Savaşı yıllarıdır 1938 yıllarından sonra İran’da Alman tesiri şiddetli bir şekilde kendisini hissettirmeye başlamış, bunun neticesinde İran’da pekçok Nazi-Almanyasının teknisyenlerinin bulunması, başta İngiltere olmak üzere müttefik devletleri tedirgin etmiştir Bununla başlayan gerginlik, 1952 senesinde İran’ın İngiltere ile diplomatik ilişkilerini kesmesine kadar ilerledi İran başbakanlarından Musaddık’ın yönetimin başında bulunduğu dönemlerde İran Komünist Partisi olan Tudeh’e büyük tavizler vermesi ve bunları batıya karşı koz olarak kullanmaya çalışması, memlekette huzursuzluklar meydana gelmesine sebep oldu Bunun üzerine Şah, Musaddık’ı başbakanlıktan azlederek yerine General Zahid’i tayin etti

1963 yılında Şah “Beyaz Devrim” adı altında ülkede büyük çapta ekonomik ve sosyal reformlar yapmıştır Her geçen gün artan petrol gelirleri ve özellikle ülke savunması için yapılan büyük harcamalar, İran’ı Ortadoğu’da özellikle askeri bakımdan söz sahibi ülkeler arasına getirmeye başlamıştı Bu zamanda Fransa’da sürgünde bulunan İranlı Şii lider Humeyni, ülkede Şii inancının hakimiyetinden istifade ederek, çoğunlukta olan Şiileri etrafında topladı İçten ve dıştan yapılan pekçok mücadeleler neticesinde Humeyni İran’a hakim oldu Şah ailesi İran’ı terketti ve memleket Şii inancı ile idare edilmeye başlandı 1979 yılında İran İslam Cumhuriyeti adını alan ülkede binlerce Şii inancında olmayan İranlı, devlet aleyhtarlığı ile suçlanarak sorgusuz sualsiz kurşuna dizildi

Humeyni idaresindeki İran, Irak ile 22 Eylül 1980’de harbe başlamış ve bu harpte yüzbinlerce İranlı ölmüştür 20 Ağustos 1988’de Ateşkes ilanı ile savaş durdu ayetullah Humeyni’nin 1989’da ölmesi üzerine aynı yılın Ağustos ayında yerine cumhurbaşkanı Ali Hameney, Hameney’in yerine de meclis başkanı Haşimi Rafsancani Cumhurbaşkanı seçildi Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i işgal etmesi üzerine, İran’ın barış şartlarını eksiksiz kabul ettiğini açıkladı Böylece l980’da başlayan savaş 1990’da barış anlaşması ile neticelendi ve iki ülke arasında diplomatik ilişki yeniden kuruldu

Fiziki Yapı

İran’ın büyük bir bölümü yüksek ovalar ve geniş çöllerden meydana gelir Ülkenin yüksek bir ovadan meydana gelen bölümü kuzeyde Elbruz Dağları, güneybatıda ise Zağros Dağları ile sınırlıdır Bu ovanın merkezi iki büyük çölle kaplıdır Deşt-i Kebir (Tuz çölü) ve Deşt-i Lut (Kum çölü) tam bir çöldür Yağışlı mevsimlerde dağlardan gelen seller tuzları getirerek Dest-i Kebir’e bırakırlar, mevsim kuraklaşınca çölün yüzeyinde bir tuz tabakası meydana gelir

İran topraklarının büyük bir kısmı deniz seviyesinden 1000 m’den daha yüksektir Kuzeyde 3000 m’yi geçen Kuzey İran Sıradağları bulunur İran’ın bu bölümünde Hazar Denizini İran’ın iç bölgesindeki yaylalardan ayıran Elbruz Dağları 4000 m yüksekliğe kadar ulaşır Doğuya doğru bu dağlık alan alçalır ve daralır Elbruz Sıradağlarının batısında ise içinde, Rezaiye Gölü ve havzasının bulunduğu azerbaycan dağlık bölgesi uzanır Rezaiye Gölünün hemen doğusunda Tebriz Ovası yer alır Rezaiye Gölünün en derin yeri 14 m, yüzölçümü ise 5000 km2dir İran’ın güneyini çevreleyen sıradağlar, Güney İran Dağları adı altında toplanır İran’da ayrıca birçok volkanik dağlar vardır Büyük Kevir, yeryüzünün dibi en düz olan en geniş çöllerinden biridir Kuzistan Ovası, Mezopotamyanın bir uzantısıdır İran, büyük ırmakları bulunmayan bir ülkedir Az olan akarsularından Karun, Akçay ve Karaçay başlıcalarıdır

Devletler Coğrafyası - İran

İklimi

İklim bakımından İran, birbirinden çok farklı bölgelerin bulunduğu bir ülkedir Hazar Denizine bakan kısımlar çok nemli ve daima yağışlıdır Bu bölge dışındaki bütün İran toprakları astropikal kurak bölge içindedir

Hazar Denizinin kuzey kenarlarını çeviren Elbruz Dağlarının kuzeye bakan yamaçları senede ortalama 1000-1500 mm ile bol yağış aldığından zengin ormanlarla kaplıdır Bu dağların eteklerinde sıralanmış bulunan dar kıyı ovaları çok nemlidir Güneyde iklim daha ılımandır ama, genelde belirgin bir sıcak söz konusudur İsfahan yılda ancak 120 mm yağış alır Yağmurlar genel olarak kış sonunda ve yaz ayları başlarında yağar Denizden yüksek dağlarla ayrılan iç ovalar yaz süresinde Akdenizde görülen hava basıncı düşüklüklerinden etkilenmezler Burada iklim yazları çok sıcak, kışları ise çok soğuktur

Tabii Kaynaklar

Bitki örtüsü ve hayvanlar: İran’ın dağlık yerleri ormanlarla kaplıdır Hazar Denizi kıyı bölgesinde Karadeniz bitki topluluğunu andıran gür bir orman örtüsü meydana gelmiştir Bu kısımlarda ve yaylalarda yüksek bozkırlar geniş yer tutar İç bölgelerin çukur yerlerinde tuzlu bataklıklar ile çöl bozkırları ve kum çölleri uzanır Vadiler boyunda ve sulanabilen verimli topraklarda çeşitli kültür bitkileri yetiştirilmektedir Kurak bölgelerde bunlar birer vaha görünüşündedir

İran ormanlarında bugün az sayıda kaplan, leopar, kurt, ayı ve tilki bulunmaktadır Çöllerin çevresinde boş topraklarda ceylanlar yaşar Dağlık bölgelerde yaban keçileri ve çeşitli av kuşlarına rastlanır

Madenleri: İran maden bakımından zengindir Kuzey ve batı bölgelerinde kömür, Tahran-Semnan kuzeyi ile Yezd ve Keran arasında demir yatakları, Damgan’da altın, Anarak’ta nikel yatakları vardır Ayrıca boksit, kurşun, antimon, kobalt, gümüş, kalay, bakır, kükürt ve tuz madenleri bulunmaktadır Horasan’ın Turhis adlı mavimsi yeşilimsi mücevherleri ünlüdür

İran’ın en büyük zenginliği petrol yataklarıdır İran dünya petrolünün % 6’sını sağlamaktadır

Nüfus ve Sosyal Hayat

İran’ın nüfusu 59570000 olup, km2ye 20 kişi düşmektedir İran nüfusunun % 20’si şehirlerde yaşar Halkın çoğunluğu Farslardan meydana gelir Halkın % 60’ını Farslar, % 20’sini Türkler, % 10’unu Araplar, % 8’ini diğerleri ve % 2’sini Kürtler meydana getirir İran’da 10 milyon civarında azeri Türkü bulunmaktadır Halkın yarıdan çoğu Şiidir Geri kalanın çoğunluğu Sünni olup, hakimiyet Şiilerin elindedir İran’da en yaygın dil Farsçadır Ama nüfusun yarısından fazlası Türkçe, Arapça, Kürtçe, Beluçi ve Gılaki gibi çeşitli diller ve lehçeler kullanır Kız ve erkek çocuklar için eğitim mecburi olduğu halde, uzak köylerde bu gerçekleştirilememektedir Ülkede 10 üniversite bulunmaktadır Başlıca şehirleri Tahran, Tebriz, Isfahan, Abadan ve Kum’dur

Siyasi Hayat

İran’da 1979 yılı başlarında, Humeyni’nin düzenlediği hareketle Şehinşahlık düzenine son verilmiş ve bir İslam Cumhuriyeti kurulmuştur İdarede tamamen Şiilerin hakim olduğu İran’da yönetim; meclis, bakanlar, başbakan ve cumhurbaşkanı ve velayet-i fakih denilen on iki imamın temsilcisi sayılan dini lider tarafından yürütülür 1989’da yapılan anayasa değişikliği ile cumhurbaşkanının konumu güçlendirildi

Ekonomi

İran bir tarım ve hayvancılık ülkesidir Siyasi gelişmeler ekonominin gerilemesine yolaçmış, milli gelirin düşmesine sebeb olmuştur

Tarım: Nüfusun büyük bir kısmı tarımla uğraşmaktadır İran’ın yedide biri ekilebilir ve tarıma elverişlidir Tarım ürünleri arasında en çok buğday ve arpa elde edilir Meyve ve sebzenin yanında pirinç, mercimek, nohut, şekerpancarı, soğan, pamuk, kavun, karpuz, dut ve tütün yetiştirilmektedir Kuzeydeki dar bir kıyı şeridinde sulamaya ihtiyaç duyulmadan tarım yapılabilmekte, güneyde sulama kanalları vasıtasıyla hurma yetiştirilmektedir Ülkenin güney ve güneydoğusunda sulama işi önemli bir problemdir Birçok bölgede tarım eski usüllere dayanılarak yapılmaktadır Bu yüzden tarımda istenilen netice alınamamaktadır

Hayvancılık: İran ekonomisinde hayvancılık önemli yer tutar En çok koyun beslenir Beslenen koyunların yünleri aranan ve çok değerli cinstendir Genellikle dağların yüksek otlaklı yerlerinde ve yaylasında hayvancılık yapılır Koyundan sonra en çok sığır beslenir Hazar Denizinde balıkçılık yapılmaktadır Buradan mersin balığı ve havyar elde edilir

Endüstri: Modern sanayi İran’da çok az gelişmiştir İşletmeye elverişli yataklar bulunmasına rağmen az miktarda kömür, demir filizi, kurşun, nikel, bakır çıkarılmaktadır Eskiden beri İran’da önemli yer tutmuş olan halıcılık, dokumacılık ve deri işlemeciliği yanında, çeşitli endüstri kolları da gelişmeye başlamıştır Dokuma, çimento, şeker fabrikaları, dökümcülük ve kimya endüstri kolları bunlardan bazılarıdır İran’ın en büyük zenginlik ve enerji kaynağı petroldür Petrol işleme tesisleri, rafineriler İran’ın gelişmekte olan sanayi tesislerinin başlıcalarıdır

İran’da petrol yabancılar tarafından bulunmuş, onlar tarafından işlenmiş, 1951 yılında millileştirilmiştir Çeşitli merkezlerde çıkan petrol, dünyanın en büyük petrol rafinerilerinden olan Abadan petrol rafinerisine borularla getirilmektedir

Ticaret: İran ithalattan çok ihracat yapan bir ülkedir İhraç ettiği ürünlerin başında petrol gelmektedir Elde edilen petrolün %80’den fazlasını satmaktadır Diğer ihraç maddeleri pamuk, halı, meyve, pirinç, yün ve deridir İthal ettiği mallar arasında şeker, makinalar, dokumalar, çelik, çay, motorlu taşıtlar bulunmaktadır

Ulaşım: İran’da 12000 kilometrelik karayolu ve 4601 kilometrelik bir demir yolu şebekesi bulunmaktadır

Başlıca limanları Abadan, Hürremşah, Basra Körfezinde bulunmaktadır Hazar Denizinde ise, Benderşah ve Bender Pehlevi de önemli limanları arasındadır Tahran ve Abadan’da milletlerarası havaalanları vardır