 |
Osmanlıda Bilim |
 |
10-11-2012
|
#1 |
|
Prof. Dr. Sinsi
|
Osmanlıda BilimOsmanlıda Bilim Osmanlılar döneminde yaşamış olan Türk bilginlerinin bilimsel faaliyetleri hakkındaki bilgilerimiz yeterli değildir  Çoğu, zamanınbilim dili olan Arapça ile yazılmış bilimsel eserlerin büyük bir kısmı henüz incelenmediği için, Osmanlı bilim tarihine ilişkin genel yargılarda bulunmaktan şimdilik kaçınmak gerekir Ancak XVI yüzyılınünlü bilginlerinden Takîyüddînin astronomi ve matematik sahalarındaki çalışmaları, gelişmiş bir bilimsel bilgi birikimine ilişkin çok güçlü ipuçları vermektedir Osmanlılar dönemindeki bilimsel etkinlikler, Gelenekçi Dönem ve Yenilikçi Dönem olarak adlandırabileceğimiz iki ayrı başlık altında incelenebilir Osmanlı Devletinin kuruluşundan İstanbul Gözlemevininyıkılışına kadar geçen[birinci dönemde,[bilimsel araştırmalar Selçuklular aracılığıyla İslâmî birikimden aktarılan geleneksel kuramlar çerçevesinde yürütülmüşken, İstanbul Gözlemevinin yıkılışından Türkiye Devletinin kuruluşuna kadar geçen dönemde başta matematik, astronomi, coğrafya, tıp ve mühendislik alanları olmak üzere Batıdan aktarılan yeni kuramlara dayandırılmıştır Osmanlılarda yaklaşık olarak üçer asır süren yükseliş ve çöküş süreci, siyasî bir süreçtir ve Osmanlı Dünyasındaki bilimsel etkinlikler, Fâtih dönemi bir yana bırakılacak olursa, siyasî yükseliş ve çöküşe koşut bir gelişme izlememiştir Osmanlı Türkleri, daha Selçuklulardöneminde, belki de daha öncesinde İslâm medeniyetiyle ve bu medeniyetin genel gelişim seyriyle bütünleştikleri için, 12 yüzyıldansonra giderek önemini ve değerini yitirmeye başlayan bilimsel yaratıcılığın düşüşünden kısmen de olsa etkilenmişlerdir Gerçi budönemde, gerek Osmanlı sahasında ve gerekse bu sahanın dışındaki sahalarda bu düşüşü durdurmaya çalışan Nasîrüddin el-Tûsî gibi, Uluğ Bey gibi ve Takîyüddîn ibn Maruf gibi çok değerli bilginler yetişmiştir; ancak bunların çabaları bilimsel etkinliklerin gerileyişini, yavaşlatmaya yetmiş olsa bile, durdurmaya yetmemiştir 12 yüzyıldan sonra yapılan çalışmalar genellikle özgün değildir veeskileri özetlemek, kısaltmak ve uzatmak ve yorumlamak gibi özü itibariyle yenileyici değil yineleyici bir yaklaşımın ürünüdür 14 yüzyılda bütün kurum ve kuruluşlarıyla İslâmiyeti koruma ve yaymagörevini üstlenen Osmanlılar, 17 yüzyıldan itibaren HıristiyanAvrupanın bilim ve tekniğe dayandırılmış askerî mekanizması karşısında başarısız olmaya başlayınca, siyasî, iktisadî ve askerî alanlar başta olmak üzere hemen hemen her alanda yeni düzenlemeler yapmak mecburiyetinde kalmışlar ve bu düzenlemeler sırasında, genellikle Avrupalıların oluşturmuş oldukları modellerden yararlanma yoluna gitmişlerdir 20 yüzyıllar arasında, bilim alanında dabenzer gelişmeler yaşanmış ve giderek genişleyen ve derinleşen bir Batılılaşma süreci sonunda Aristoteles, Galenos ve Batlamyus gibi Yunanlılar ile İbn Sinâ ve Beyrûnî gibi Müslümanlar tarafından temsil edilen geleneksel bilim kuramları bırakılarak Avrupada üretilmiş yeni kuramlara geçilmiştir Fizik Geleneksel fizik çalışmaları bu dönemde de sürmüş ve Takîyüddîn optik alanında, Yanyalı Esad Efendi ise mekanik alanında önemli çalışmalar yapmışlardır Çağdaş fizik ise on dokuzuncu yüzyılın başında Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn Başhocalarından İshak Hocanın Matematiksel Bilimler Derlemesi adlı yapıtıyla girmiş ve yayılmıştır Takîyüddîn Takîyüddîn bu dönemin en büyük bilginidir Matematik ve astronomibaşta olmak üzere birçok alanda araştırmaları vardır Özellikletrigonometri alanındaki çalışmaları övgüye değerdir 16 yüzyılın ünlüastronomu Copernicus sinüs fonksiyonunu kullanmamış, sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjanttan söz etmemiştir; oysa Takîyüddîn bunların tanımlarını vermiş, kanıtlamalarını yapmış ve cetvellerinihazırlamıştır Takîyüddîn, trigonometrik fonksiyonların kesirlerini, ilk defa ondalık kesirlerle göstermiş ve birer derecelik fasılalarla 1 dereceden 90 dereceye kadar hesaplanmış sinüs ve tanjant tabloları hazırlamıştır Bu dönemde, logaritma tabloları veya hesap makineleri olmadığı için, trigonometrik hesaplamalarda ya bu cetveller ya da rub, yani trigonometrik çeyreklik denilen basit bir alet kullanmıştır Takîyüddînin aritmetik alanındaki çalışmaları da oldukça önemlidir Kendisine özgü pratik bir rakamlama sistemi geliştirmiş ve çok eskiden beri kullanılmakta olana altmışlık kesirlerin yerine ondalık kesirleri kullanmaya başlamıştır Takîyüddîn, ondalık kesirleri kuramsal olarakincelemiş ve bunlarla dört işlemin nasıl yapılacağını örnekleriyle göstermiştir Batıda, bu düzeye, yaklaşık on sene sonra yazılmış olan(1585) Simon Stevinin (1548-1620) eseri ile ulaşılabilmiştir Ondalık kesirleri, Uluğ Beyin Semerkand Gözlemevinde müdürlük yapan Gıyâsüddin Cemşid el-Kâşînin Miftâhül-Hisâb (Aritmetiğin Anahtarı, 1427) adlı yapıtından öğrenmiş olan Takîyüddîne göre, el-Kâşînin bu konudaki bilgisi, kesirli sayıların işlemleriyle sınırlı kalmıştır; oysa ondalık kesirlerin, trigonometri ve astronomi gibi bilimin diğer dallarına da uygulanarak genelleştirilmesi gerekir Acaba Takîyüddînin ondalık kesirleri trigonometri ve astronomiye uygulamak istemesinin gerekçesi nedir? Osmanlıların kullanmış oldukları hesaplama yöntemlerini, yani Hind Hesabı denilen onluk yöntemle Müneccim Hesabı denilen altmışlık yöntemi tanıtmak maksadıyla yazmış olduğu Bugyetüt-Tüllâb min İlmil-Hisâb (Aritmetikten Beklediklerimiz) adlı çok değerli yapıtında Takîyüddîn, ondalık kesirleri altmışlık kesirlerin bir alternatifi olarak gösterdikten sonra, dokuz başlık altında, ondalık kesirli sayıların iki katının ve yarısının alınması, toplanması, çıkarılması, çarpılması, bölünmesi, karekökünün alınması, altmışlık kesirlerin ondalık kesirlere ve ondalık kesirlerin altmışlık kesirlere dönüştürülmesi işlemlerinin nasıl yapılacağını birer örnekle açıklamıştır Ancak Takîyüddînin tam sayı ile kesrini birbirinden ayırmak için bir simge kullanmadığı veya geliştirmediği görülmektedir; örneğin 532 876sayısını, 5 Yüzler 3 Onlar 2 Birler 8 Onda birler 7 Yüzde birler 6 Binde birler biçiminde veya 532876 Binde birler biçiminde sözel olarak ifade etmekle yetinmiştir Ayrıca, yüzbinler basamağı ile yüzbinde birler basamağı arasında kalan kesirli sayıların kolayca mertebelendirilebilmesi, yani tam ve kesir kısımlarının birbirlerinden ayrılabilmesi için bir tablo düzenlemiştir Çarpma, bölme ve karekök alma işlemlerinden sonra sonuçsayısının tam ve kesir kısmını anlayabilmek için bu tabloya bakmak yeterlidir Yalnız bu tablonun işlemlerde sağlayacağı kolaylık,ondalık simgesinin sağlayacağı kolaylıktan daha fazla değildir Takîyüddîn, bu yapıtında göksel konumların belirlenmesinde kullanılan altmışlık yöntemin hesaplama açısından elverişli olmadığını bildirir; çünkü altmışlık yöntemde, kesir basamakları çok olan sayılarla çarpma ve bölme işlemlerini yapmak çok vakit alan bıktırıcı ve yıldırıcı bir iştir; bugün kullandığımız onluk kerrat cetveline benzeyen altmışlık kerrat cetveli bile bu güçlüğün giderilmesi için yeterli değildir Oysa onluk yöntemde, kesir basamakları ne kadar çok olursa olsun, çarpma ve bölme işlemleri kolaylıkla yapılabileceği için, Ay ve Güneşin yanında gözle görülebilen Merkür, Venüs, Mars, Jupiter ve Satürnün gökyüzündeki devinimlerini gösterir tabloları düzenlemek ve kullanmak eskisi kadar güç olmayacaktır Bu önerisiyle gökbilimcilerinin en önemli güçlüklerinden birini gidermeyi amaçlayan Takîyüddîn, açıları veya yayları ondalık kesirlerle gösterirken, bunların trigonometrik fonksiyonlarını altmışlık kesirlerle gösteremeyeceğini anlamış ve ondalık kesirleri trigonometriye uygulamak için Sidretül-Müntehâil-Efkâr fî Melekûtil-Felekid-Devvâr (Gökler Bilgisinin Sınırı) adlı yapıtında birim dairenin yarıçapını 60 veya 1 olarak değil de, 10 olarak aldıktan sonra kesirleri de ondalık kesirlerle göstermiştir Zâtül-Ceyb olarak bilinen bir gözlem aletini tanıtırken, Bir cetvelin yüzeyini altmışlı sinüse göre, diğerini ise bilginlere ve gözlem sonuçlarının hesaplanmasına uygun düşecek şekilde kolaylaştırıp, yararlılığını ve olgunluğunu arttırdığım onlu sinüse göre taksim ettim demesi bu anlama gelmektedirTakîyüddîn, ondalık kesirlerin trigonometri ve astronomiye nasıl uygulanabileceğini kuramsal olarak gösterdikten sonra, 1580 yılında bitirmiş olduğu Teshîlu Zîcil-Aşâriyyiş-Şâhinşâhiyye (Sultanın Onluk Yönteme Göre Düzenlenen Tablolarının Yorumu) adlı katalogunda uygulamaya geçmiştir İstanbul Gözlemevinde yaklaşık beş sene boyuncayapılmış gözlemlere göre düzenlenen bu katalog, diğer kataloglarda olduğu gibi kuramsal bilgiler içermez; yalnızca Yermerkezli sistemin ilkelerine uygun olarak belirlenmiş gezegen konumlarını gösterir tablolara yer verir Takîyüddîn 1584 yılında İstanbulda tamamlamış olduğu Cerîdetüd-Dürer ve Harîdetül-Fiker (İnciler Topluluğu ve Görüşlerin İncisi) adlı başka bir yapıtında, son adımı atmış ve birim dairenin yarıçapını 10 birim almak ve kesirleri, ondalık kesirlerle göstermek koşuluyla bir Sinüs Kosinüs Tablosu ile bir Tanjant Kotanjant Tablosu hesaplayarak matematikçilerin ve gökbilimcilerin kullanımına sunmuştur Eğer Takîyüddîn bu tabloları hazırlanırken birim uzunluğu10 birim olarak değil de, 1 birim olarak benimsenmiş olsaydı, bugün kullanmakta olduğumuz sisteme ulaşmış olacaktı Batıda ondalık kesirleri kuramsal olarak tanıtan ilk müstakil yapıt, Hollandalı matematikçi Simon Stevin (1548-1620) tarafından Felemenkçe olarak yazılan ve 1585′de Leidede yayımlanan De Thiendedir (Ondalık) 32 sayfalık bu kitapçıkta, Stevin, sayıların ondalıkkesirlerini gösterirken hantal da olsa simgelerden yararlanma yoluna gitmiş ve ondalık kesirleri, uzunluk, ağırlık ve hacim gibi büyüklüklerin ölçülmesi işlemlerine de uygulamıştır Ancak, DeThiendede ondalık kesirlerin trigonometri ve astronomiye uygulandığına dair herhangi bir bulgu yoktur Bu durum, Takîyüddîninyapmış olduğu araştırmaların matematik ve astronomi tarihi açısından çok önemli olduğunu göstermektedir Takîyüddîn cebirle de ilgilenmiş ve ikinci derece denklemlerinin çözümünde aritmetiksel yolu izlemiştir Takîyüddîn başarılı çalışmalar sergilediği bir diğer alan olan optik konusunda Göz ve Bakış Bahçelerinin Işığı Üzerine Kitap (Kitâbu Nur-i Hadakatil-Ebsâr ve Nur-i Hadîkatil-Enzâr) adlı bir yapıt kaleme almıştır Bu kitabın dikkat çekici yönü, temel dokusunun İslâmDünyasında yaklaşık sekiz yüzyıl önce başlatılmış olan köklü ve başarılı optik çalışmalar sonucu elde edilmiş temel argümanlar, problemlerden oluşturulmuş olmasıdır Öyle ki, elde edilen yüksekdüzey, 17 yüzyıla kadar batıda güncelliğini koruyan temeltartışmaların çerçevesini oluştururken, aynı şekilde, Osmanlı İmparatorluğunda da bütün canlılığıyla etkinliğini sürdürmüştür Budurumu anlamak ve anlamlandırmak zor değildir Çünkü 17 yüzyıla kadarbatıda optik konusunda egemen olan görüş İbnül-Heysemin bir tür gelenek haline dönüşmüş olan görüşleridir Bu görüşte temel olandüşüncenin iki boyutu vardır: 1) Optik problemlerin tam anlamıyla birer geometri problemine dönüştürülerek konunun geometrik olarak incelenmesi; 2) Problemin aynı zamanda nedensel olarak açıklanmasıdır Ayrıca buiki temel düşünce ayrıntılı ve çok ustalıklı olarak düzenlenmiş deneylerle de desteklenmiştir Bu tarz bir araştırma modeli çeviriler yoluyla batıya aktarılırken, doğuda ise 14 yüzyılda Kemâlüddîn el-Fârîsînin Optiğin Düzeltilmesiadlı ayrıntılı yorum kitabıyla daha yüksek düzeyli tartışmalara olanak ve zemin hazırlanmıştır Daha sonra 1579 yılında bu kez Takîyüddîn,hem İbnül-Heysemin hem de Kemâlüddîn el-Fârîsînin çalışmalarına dayanarak Kitâbu Nûru yazmıştır Kitap bir giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır Kitapta tartışılantemel konular, ışık, görme, ışığın göze ve görmeye olan etkisi ve ışıkla renk arasındaki ilişki, ışığın farklı ayna türlerinde uğradığı değişimler, yansıma kanunun deneysel olarak kanıtlanması, farklı ortamların ışık üzerine etkileri, ve kırılmadır Takîyüddinin temel düşüncesini ışığın doğrusal çizgilerde ancak küresel olarak yayıldığı savına dayandırmıştır Bu tür bir ışıktasarımı İslâm Dünyasında konuya getirilmiş yeni bir bakış açısıdır ve bu bakımdan önem taşımaktadır Kitapta ele alınan diğer bir konu da yansımadır Burada ışığınaynalarda uğradığı değişimler ve çeşitli aynalarda görüntünün nasıl oluştuğu deneysel olarak tartışılmıştır Kırılma konusunda iseyoğunluğu farklı ortamlarda ışığın uğradığı değişimleri inceleyen Takîyüddîn, yaptığı bütün deneysel ve matematiksel irdelemeler sonucunda, kırılma kanununu bulamamıştır Fakat konuyu tamamengeometrik olarak ele alan, trigonometriyi işin içine sokmayan ve açılar arasında oranlar ya da eşitsizlikler kurmak yoluna dayanan değişik bir yaklaşım getirmeye çalışmıştır Takîyüddîn aynı zamanda yetenekli bir teknisyendir Güneş saatleri vemekanik saatler yapmıştır Cep, duvar, masa saatlerinin yanındaastronomik saatlerle gözlem saatlerini anlattığı Mekanik Saat Yapımı adlı kitabı, Batı Dünyası da dahil olmak üzere, bu yüzyılda bu konuda kaleme alınmış en kapsamlı kitaptır Takîyüddîn, ayrıca göllerden, ırmaklardan ve kuyulardan suları yukarı çıkarmak için çeşitli araçlar tasarlamış ve bunları bir eserinde ayrıntılarıyla tasvir etmiştir Necmeddîn ibn Marûfun da iyibir bilim adamı olduğunu ve özellikle astronomi ile ilgilendiğini ortaya koymuştur
|
|
 |
Üye olmanıza kesinlikle gerek yok !
Konuya yorum yazmak için sadece buraya tıklayınız.
Bu sitede 1 günde 10.000 kişiye sesinizi duyurma fırsatınız var.
IP adresleri kayıt altında tutulmaktadır. Aşağılama, hakaret, küfür vb. kötü içerikli mesaj yazan şahıslar IP adreslerinden tespit edilerek haklarında suç duyurusunda bulunulabilir.
Konuya yorum yazmak için sadece buraya tıklayınız.
Bu sitede 1 günde 10.000 kişiye sesinizi duyurma fırsatınız var.
IP adresleri kayıt altında tutulmaktadır. Aşağılama, hakaret, küfür vb. kötü içerikli mesaj yazan şahıslar IP adreslerinden tespit edilerek haklarında suç duyurusunda bulunulabilir.
«
Önceki Konu
|
Sonraki Konu
»
| Konu Araçları | Bu Konuda Ara |
| Görünüm Modları | |
|
|
ForumSinsi.com hakkında yapılacak tüm şikayetlerde ilgili adresimizle iletişime geçilmesi halinde kanunlar ve yönetmelikler çerçevesinde en geç 1 (Bir) Hafta içerisinde gereken işlemler yapılacaktır. İletişime geçmek için buraya tıklayınız.