Mani Ve Mani Çeşitleri

MANİ VE MANİ ÇEŞİTLERİ

Türk halk edebiyatında yaratıcısı adsız halk sanatçıları olan dörtlük biçimindeki şiir türüMani atmak ya da mani düzmek ya da yakmak,bir mani meydana getirerek özel ezgisiyle okumakÇoğunlukla yedi heceli ve dört dizeli tek kıtadan oluşurBirinci,ikinci ve dördüncü dizeler birbiriyle uyaklı,üçüncü dize bağımsızdırBuna göre uyak düzeni şöyledir:a a x aTek dörtlükten oluşan maniler dışında 5,6,7,8,10,14 dizeli maniler olduğu gibi uyak düzeni a x a x biçiminde olan maniler de vardırMani terimi az çok değişik biçimlerde Anadolu’da,Rumeli’de,Kırım’da,Azerbaycan’da kullanılırDoğu Anadolu’da bayatı sözcüğüde yaygındırUrfa’da,Kerkük’te hoyrat denir11 heceli olan en tipik manilere Eğin’de alagözlü de denirManilerin ilk iki dizesi,uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenirİlk iki dize ile son iki dize arasında anlam bakımından bağlantı yokturAsıl anlatılmak istenen duygu ve düşünceler son iki dizede söylenirİlk iki dizede genellikle doğa ile ilgili görüntüler,köyün günlük yaşamından gözlemler vb anlatılırSonra asıl amaca geçilir;hiç umulmadık bir sürprizle karşılaşma,dinleyicileri etkiler
Dörtlüğün anlam yükünü üçüncü ve dördüncü dizeler taşıdığı için mani söyleyen bütün ustalığını son iki dizede göstermek zorundadırHemen her yörede maniler,kadınlar tarafından söylenirKarşılıklı söylemelerde,atışmalarda kadınlarla birlikte erkekler de mani söylerlerKarşılıklı mani söyleme Anadolu’da özellikle Doğu Karadeniz,Kars yörelerinde yaygındırİki kişinin karşılıklı söylediği manilere deyiş adı verilirBu tür deyişler söyleme (deyişme) kızlar arasında,delikanlı ile kız,ana ile kız,ana ile oğul vb arasında olurAşıkların karşılaşmalarında manilerle deyiştikleri görülürKimi tekke şairleri de mani söylemişlerdirBu tür manilerin birinci dizesinde,şairin adı ya da mahlası geçerKonularına göre;niyet,atışma,askerlik,iş,bekçi ve davulcu manileri;İstanbul’da sokak satıcılarının söylediği maniler;semai kahvelerinde cinaslı maniler;aşık hikayecilerin söylediği maniler;mektup ve düğün manileri;ayrılık ve gurbet manileri gibi türlere ayrılabilirHıdrellez eğlencelerinde,bayramlarda,gezme yerlerinde vbkarşılıklı mani söyleme geleneği vardırGeleneksel halk edebiyatında manicilerin piri olarak Ferhat ile Şirin kabul edilirManiler öteki anonim şiirlerinin çoğu gibi,kendilerine özgü bir ezgiyle bestelenerek okunurGünümüzde mani söylemenin en canlı biçimde sürdüğü bölgeler Kerkük,Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Kars yöresidir

Manilerin Edebiyatımızdaki Yeri:

Maniler,Anonim Halk Edebiyatı’nın en tanınmış folklorik ürünlerinden birisidirKafiye sırasına göre dağılımı (aaba) bakımından halk şiirleri içinde görülmeyen tek türdür

Maniler her türlü hayati olayları (Aşk,gurbet,hasret,kıskançlık,kırgınlık ve tabiat vb) işleyen bir türdürMani,halk şiirinin nazım şekli bakımından en küçük olanıdırManiler,Halk edebiyatının bilinmeyen şairleri tarafından söylenmiş,halka mal olmuş kıymetli gönül yadigarlarıdırTürk insanının mani söyleme geleneği,terkedilmeyen bir gelenektirEvlerde,toplantılarda,köylerde karşılıklı mani söyleme yarışları yapılır ve böylece hayatlarını renklendirmeyi başarırlarTürk insanının bu geniş tabaksının,duygularını manilerle dile getirmesi,çeşitli gönül ürperişlerinin böyle kısa öz ve kesin ifadeyle dile getirilişi;onun sevgi,aşk gibi konulardaki hassasiyetini ve fıtri zekasının
işlekliğini gösterir

Manilerdeki aşk,sevgi,kıskançlık,hasret vb konularının en ince noktalarını bulmak mümkündürMesela,sevgilisinin asaletini dile getiren şu
örnek:

İncili,fesli yarim
Bülbül kafesli yarim
Aceb benim olur mu
Padişah nesli yarim

Yine hasret duygusunun incelikleri:
Gergefte sırma mısın
Bağdat’ta hurma mısın
Ben burada ah ederim
Sen orada duyma(z)mısın

Yine,Türk kızının gelin olurken gösterdiği naz ve utangaçlık duygusunu dile getiren mısralar:

Ay doğar ayazlanır
Gün doğar beyazlanır
O yar beni gördükçe hem güler hem nazlanır
Örnekler çoğaldığında görülür ki,Türk şiirinin en eski sanatkar söyleyişi,onun ince,kıvrak zekasındaki san’at anlayışından ileri gelmektedirYine bunu ispatlayan şu mizahi mani bunun örneği sayılabilir

Bahçede iğde midir
Dalları yerde midir
Her gördüğün seversin
Sendeki mide midir

Manilerin ilk iki mısrasının serbest olması ve manaya önem verilmemesi irticalen söylenmesine bağlı olabilirAsıl hazırlık safhası denilebilen ve esas konuya hazırlık için söylenen bu bölümden sonra,anlatılmak istenen son iki mısra söylenmiş olurManilerdeki bu iki mısralık hazırlık bölümü,eski destanlarımızın başlarında geçen ‘’bre,’’hey’’,’’aman’’,’’oy’’ gibi ünlem ifade eden kelimeler,sözlü edebiyatımızın ilk nümuleridirBundanda anlaşıyor ki,maniler destan türünün şekil bakımından daha gelişmiş vezinli, ölçülü, özlü
ve en kısa şeklidir,dememiz mümkün olurİşte bu iki mısralık hazırlık bölümünde her çeşit motifi kullanmak mümkündürÇünkü bu bölüm,hem tedai (çağrışım) vasıtasıdır;hem de maniciye manisini en güzel şekilde söyleme fırsatını verecek bir düşünce,dinleme safhasıdırBöylece manici ilk mısra da dış alemin bütün motiflerini kullanma fırsatını elde edip,iç alemin duygu,düşünce ve espirilerini ortaya çıkarmış olurBu kaide,tuyug,rübai,ağıt,semai ve manzum halk hikayelerinde hemen hemen aynıdır denilebilir

Bazı örneklere göz attığımızda,daha yakından tanımış oluruz

Mesela Karagöz’de geçen şu türküde olduğu gibi

Erzincan’dan Kemah’dan
Yar gelir oynamahdan
Dizde derman kalmadı
Zil çalıp oynamahdan

Hoy dağlar hoy dağlar
Hoy dağlar karlı dağlar
Sılada yarim ağlar

Halk hikayelerinden Ferhat ile Şirin hikayesinde,Ferhat aşkını sazıyla şöyle dillendirir:

Gözlerim yolda imiş
Baktıkça Şirin dermiş
Ben Şirin’i gözlerken
Ferhat murada ermiş

Şirin gülümseyip,şöyle karşılık verir:

Ben bir yare kul olmuşum
Ona yanmış,kül olmuşum
Kuş dilini bilmez iken
Vallah(i) bülbül olmuşum

Yine Halk Hikayelerinden Kerem ile Aslı’nın birleşmeyen aşkını mizahi ve dini görüşle sembolize eden şu mani örneğinde en geniş şeklini alır

Bahçelerde mormeni
Verem ettin sen beni
Ya sen İslam ol ahçik
Ya ben olam Ermeni

Mani türü,o kadar Türk’ün benliğine işlemiş ki,halk tasavvuf şiirlerine kadar tesir etmiştirMesela,İbrahim Gülşeni’nin (1426-1533) dörtlüklerinde
ahenkli ve rakseder üslubu görmek mümkündür:
Ben gönlüm alan dilber Ne sevdadur diyünüz bana
Gider derler gider derler İşidüp kalmanuz tana
Beni tek o Leyli mecnun Gönül benden kaçup ana
Eder derler,eder derler Gider derler,gider derler
Maniler,bazan da divan şairlerinin aşıkane beyitleri içine sıkıştırılmıştır
Buna örnek olarak Nahifi’nin (1643-1778) şu beyiti verebilir:

Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mahım
Kurbanın olam var mı benim bunda günahım
Manide de: Saçımda siyahım var
Bülbül gibi ahım var
Göz gördü gönül sevdi
Benim ne günahım var

Bu hususta ilave edebileceğimiz söz,Ziya Gökalp’ın Türk dili sevgisini anlatan şu mısraları,mani tarzının şekil geleneğinin bir devamı sayılabilir

Uydurma söz yapmayız Turan’ın bir ili var
Yapma yola sapmayız Ve yalnız bir dili var
Türkçeleşmiş Türkçe’dir Başka dil var diyenin
Eski köke tapmayız Başka bir emeli var

Görüldüğü gibi,bütün bu mısralar en sade ve pürüzsüz söyleyişin en güzel ifadeleridir
Manilerin Şekil Hususiyetleri:

Maniler,genel olarak 7 hecelidirKafiye düzeni aaba’dırBazan da aaab olurDört mısradan meydana gelir ve hece ölçüsüyle yazılırGenelde dört mısradan az olan mani olmamakla beraber ProfŞükrü Elçin,bu tür manilerin,mani atışmalarında ve ‘’karşıberi’’ adı verilen türkülerde ve
Kuzey Bulgaristan’la Romanya’da yaşayan Gagavuz Türkleri’nin eserlerinde görüldüğünü söyler

Anadolu halk ağızlarında çok az bir değişiklikle söylenen mani kelimesi,Kars’ta ‘’meni’’,Aydın’da ‘’mana’’,Denizli’de ‘’mana’’,Urfa’da ‘’meani’’,Kırım’da ‘’mane’’,Azerbaycan’da ‘’mahni’’,Doğu Anadolu’da ‘’baytı’’ adını alır

Manileri yapı bakımından incelerken,1mısralarındaki hece sayısının eksik olması;mısra sayısının değişik olması ve kafiyelerin cinaslı olmasına göre değişik adlar aldığını görürüzBu yüzden manileri:

a-Düz veya Tam Mani
b-Yedekli veya Artık Mani
c-Cinaslı veya Kesik Mani
d-Karşılıklı Mani(Deyiş)
e-Katar Mani’ler olmak üzere ayırabiliriz
a-Düz veya Tam Mani

Bu mani kafiyesine göre aaba,hece sayısını bütün mısralarda 7 ve 3 /4 veya 4/3 duraklı,dört mısradan meydana gelen kafiyeli,cinassız olan manilerdirBu maninin (abab) söylenişleri kolay olduğu için değersiz sayılırCinaslı olanları azdırBu düz manide çoğu zaman ilk iki mısra konu ve nükteyle ilgisiz ve doldurma laflardırBu kusur kabul edilen bir özürdürManideki 3 mısra,nüktenin sürprizini,dördüncü mısraın kafiyesiyle birleşerek bir bütünlük sağlarEsasında,düz maninin güzelliği dört mısrada aynı düşünceyi oluşturması bakımından daha uygun düşer ve tercih edilirBöylece manicinin ustalığı veya acemiliği bu bütünlük ile ölçülürBu türün örnekleri oldukça fazladır:

A benim bahtiyarim Bahçelerde baz olur
Gönülde tahtı yarim Gül açılır yaz olur
Yüzünde göz izi var Ben sana gülüm demem
Sana kim bahtı yarim Gülün ömrü az olur
(baz:doğan)

b-Yedekli veya Artık Mani:

Dört mısralık Düz mani sonuna,aynı kafiyede anlamı tamamlıyan başka mısralar eklenerek (eserde 6 mısralık) yapılan manilere Yedekli veya Artık mani denirBunları dörtten fazla olan,Kesik veya Cinaslı manilerle karıştırmamalıdırBu tür manilere bilhassa cinaslı kafiye olmadığı için I Mısraları da anlamlıdır

Örnekler:

Bülbülün yuvasına Derdim var beller gibi
Gül girer rü’yasına Söylemem eller gibi
Bülbül güle aşıktır Kalbimin hüsnü var
Mecnun da Leyla’sına Yıkılmış iller gibi
Mecnun Leyla der iken Gözlerimden yaş akar
Erişti Mevla’sına Coşmuş seller gibi

c-Cinaslı veya Kesik Mani:

1mısraın hece sayısı yediden az olan (3,4,5,6 heceli) manilerdirMısra sayısı en az dörtten başlayıp 6,7-14 arası olabilirMısraları cinaslı kafiyelerle kurulur ve bu kafiyeler tam,yarım olabilir

Cinaslı manilerde,1 mısra cinaslı ayağı oluşturan kelimedirBu kelime veya kelime gurubu anlamlı olsa veya olmasa,düşünceye bir giriş ve kafiyeye başlangıç teşkil ettiğinden maninin yapısında ve anlamında bir değişikliğe yol açmaz

Bu mani çeşidinde mana birimi beyittirYani her beyitin anlamca,öteki beyitlerle bir ilgisi yokturAradan bir beyit çıkarılmasıyla maninin yapısında ve anlamında bir bozukluk meydana gelmez

Fuad Köprülü,bu tür cinaslı manilere ‘’Tuyug’’ adını verir

Ayrıca bu Kesik Maniler içinde,1 mısraı yedi heceli olanlarda vardır ki,bunlara ‘’Doldurmalı Kesik Mani veya Ayaklı Mani’’de denir ve 4 veya 5 mısra olabilir

Cinaslı Mani Örnekleri:

Budala Bağ bana
Bülbül konar bu dala Bahçe sana bağ bana
Ne kadar aklım olsa Değme zincir kar itmez
Yine derler budala Zülfün teli bağ bana

Kara tavuk bensiz Yüz güzel
Güzel ölemem sensiz Elli güzel yüz güzel
Koynuna yılan girsin Nice sevmem o yari
Nice yatarsın bensiz Gerdan beyaz yüz güzel

Sürüne Her gün ah
Koyun kuzu sürü ne Her gün aman her gün ah
Çünkü çoban değilsin Sana gönül vereli
Arkandaki sürü ne Etmedeyim her gün ah
Ben bir körpe kuzuyum Her günah bizde imiş
Al kat beni sürüne Ben sanırdım bir günah
Beni böyle yandıran Elbette seni tutar
Yüz üstüne sürüne Eyler isem bir gün ah

d-Karşılıklı Mani(Deyiş):

Bu tür maniler karşılıklı iki kişinin söyledikleri manilerdirBu manilerde maniyi kimin söylediği ve cevaplıyanın kim olduğu belirtilir

Ağa-Adilem sen na-çarsın Adile-Ağam derim na-çarım
La’l ü gevher saçarsın İnci mercan saçarım
Ben Azrail olunca Sen Azrail olunca
Kuzum nere kaçarsın Ben cennete kaçarım

Yine bazı saz ve tekke şairlerinin söylediği mahlaslı maniler vardır ki,bunlarda şair,maninin Imısraında mahlasını söylerMesela Hatayi’nin (1486-1524) şu manisi örnektir:

Hatayim hal çağında
Hak gönül alçağında
Bin Kabe’den yegrektir
Bir gönül al çağında

e-Katar Mani:

Bir konu bütünlüğü içinde birbiri ardı sıra gelen manilere Katar Mani denir

Bu mani çeşitlerinden başka,Karşılıklı Katar Manileri,Düğün Manileri,Saya Manileri,Şehir Manileri,Ramazan Manileri,Çağatay Manileri,Gagavuz Manileri,Müstezat Gagavuz Manileri ve Kerkük Manileri olmak üzere çeşitleri vardır

MANİLER :Muş yöresi manilerinde mahalli ağız özellikleri hakimdir Mahalli dilde söylenmiş manilerde sevdalar,ayrılıklar dile getirilir Muşun tabii özellikleri manilerde geniş ölçüde işlenmiştir

Men babamın kızıdım

Sandıktaki bezidim

Ele kaldırdı attı

Sanki elin kızıdım

Yanan men yanan men

Uluşmadım yanan men

Mezarın derin yaptır

Gelem girem yanan men

Tandırımı yandıram

Sevdiğimi kandıram

Elin elimde olsun

Dediğin yerde duram

Kaleli Kantareli

Sen dertli men yarali

Gittim tabip yanına

Tabip menden yareli

Defe vuram zımlesin

Aşık olan dinlesin

Sevdoğunu almıyen

Hiç evlendim demesin

Yağmur yağdı petare

Kalkın gidah sıtare

Men garip eşim garip

Hu da bize kurtare

Kaleden indim ancak

Göğsünde sarı sancak

Ne kız oldum ne gelin

Toprağa girdim ancak