Mendel Kanunları Hakkında Ansiklopedik Bilgi

Mendel Kanunları Hakkında Ansiklopedik Bilgi
Mendel Kanunları Hakkında Ansiklopedik Bilgi

Avusturya'lı bir papaz olan

Gregor Mendel'in genetik ilmiyle ilgili olarak bulduğu

biyoloji kanunları Manastırın bahçesinde

bezelyeleri birbirleriyle

çaprazlayarak (eşleştirerek) kalıtım için ilgi çekici sonuçlar buldu Bugün bu sonuçlar Mendel kanunları adıyla anılmaktadır Çalışmalarını yaptığı dönemde kromozom ve genlerin varlığı bilinmemesine rağmen, özelliklerin "faktör" adını verdiği birimlerle nesilden nesile aktarıldığını söyledi Bugün bu birimlere,

gen denmektedir

Bahçe bezelyeleriyle yıllarca yapmış olduğu çalışmalarının sonuçlarını 1865'te yayınladı Bitki Melezleri Üstüne Denemeler isimli eseriyle

genetiğin kurucusu olarak kabul edildi Mendel'in en önemli deneylerinin konusu bezelye idi Adi bezelye tanelerinin bazıları düz yuvarlak, bazıları buruşuktur, bazı taneler sarıyken, diğerleri yeşildir, bazı bezelye bitkileri uzun, bazıları kısadır Bu bitkileri düzenli tozlaşmalara tabi tutan Mendel, yukarıdaki özelliklerin dölden döle nasıl aktarıldığını göstermiştir İki özelliğin bir araya gelmesi sonucunun bir karakteristik ortalaması olabileceği düşünülebilir Bazı saf karakterlerin birleşmesinden, gerçekte de bu sonuçlar alınabilir; ama Mendel'in deneylerine göre, iki saf karakterin çaprazından, mesela uzunluk ve kısalıktan melez uzunlar çıkmaktaydı Uzunluk karakteri, kısalık karakterine baskın olduğundan sonuçta melez bireyler uzun görünümdeydi

Bu tip iki uzun melezin çaprazı sonucunda ise, % 25 oranında saf uzun, % 25 saf kısa, % 50 melez uzun çıkmaktaydı İki eş saf özellik çaprazlandığında, sadece bu saf özellik ortaya çıkmaktaydı Mendel kanunlarının esası buna dayanmaktaydı
Mendel'in bahçe bezelyeleri ile deneyleri
Mendel bahçe bezelyeleriyle yaptığı çaprazlamalarda bazı belirli özelliklerin değişmediğini tesbit etti Bezelyelerin bir kısmı kısa ve çalı tipli (bodur) olduğu halde, bazıları uzun ve tırmanıcı idiler Yine, bazıları sarı tohum ürettiği halde, bir kısmı yeşil tohum üretirdi Bazıları renkli çiçeklere sahip olduğu halde, bazıları da beyaz çiçek ihtiva ederdi

Mendel bahçe bezelyelerinin topu topu yedi özelliğinin değişmediğini keşfetti Ayrıca bezelye çeşitlerinde özelliklerin nesilden nesile kendi kendilerine sürdürdükleri tozlaşma sayesinde korunduğunu gördü

Melezleme tozlaşmasında ise çiçeğin erkek organlarından diğer bitkinin dişi organına çiçek tozu (

polen) aktarılarak kolaylıkla üretilmekteydi

Farklı yedi özellik (uzunluk, kısalık, sarı tohum, yeşil tohum vs) görüldüğünden ve melezleme tozlaşması kolaylıkla icra edildiğinden Mendel'in seçtiği konu idealdi Onun ilk işi, kendisinin takip ettiği ve anne babadan evlatlara devamlı aktarılan yedi özelliği, olsa da olmasa da keşfetmekti Mendel farklı bitki çeşitlerinin her birinden tohumlar toplayarak onları bahçesinde fidan olarak dikti Deneylerle ortaya çıkan yedi özelliğin zürriyet meydana getirmede ebeveynlerden (anne babadan) evlatlara aktarıldığını göz önüne almıştı Bezelye çiçekleri, ancak kendini dölleyebilecek bir yapıya sahip olduğundan saf soylarını devam ettirmeye müsaittir Mendel ilk deneylerinde bezelyelerin arı döl olup olmadığını araştırmaya başladı Bunun için aynı bitkiyi birkaç defa arka arkaya tozlaştırarak birçok döl elde etti Her dölde elde ettiği bireyleri birbirine ve ebeveynlerine benzeyip benzemediklerine göre ayırdı Böylece özellikleri farklı yedi saf döl elde etti Bu özelliklerin herbirine saf karakter adını verdi
Mendel'in Dominantlık (Baskınlık) Kanunu'nu keşfetmesi
Mendel'in bundan sonraki işi, iki farklı karakterli bitkiyi tozlaştırdığında ne olacağını görmekti Buna uygun olarak bir uzun ve bir kısa ebeveyn bitki seçti Uzunundan çiçek tozu alarak kısanın dişicik borusunun üzerine serpti Kısa bitkide tohumlar olgunlaştığında çaprazlamanın sonucunu keşfetmek için tohumları ekti Acaba yeni bitki kısa ebeveyne mi, uzun ebeveyne mi benzeyecekti? Yoksa her iki ebeveynin karakterinin tesiriyle orta uzunlukta mı olacaktı? Üreyen fidanların hepsinin, çaprazlamayı yapmak için çiçek tozu aldığı bitkiler gibi uzun olduğunu gördü

Mendel'in ikinci adımı, hangi bitkinin farklılığa sebep olduğunu bulmaktı Çiçek tozunu kullandığı mı, yoksa üretimde tohumlarını kullandığı bitki mi?

Buna uygun olarak tozlaşma işlemini ters tatbik ederek

polen için kısa bitkileri, tohum üretimi için de uzun bitkileri kullandı Sonuçlar önceki gibi olup bütün yavru bitkiler uzun meydana gelmişti

Mendel sonra diğer karakterleri çaprazlayarak deneyler yaptı Sarı tohumlu bitkilerle yeşil tohumlu bitkileri çaprazladı Çaprazlamanın birinci dölünde (F1 dölünde) hepsinin sarı tohumlu olarak ürediğini gördü Bunun gibi yuvarlak tohumlu türlerle buruşuk tohumluların çaprazlamasından yuvarlak tohumlular üretti Mendel yedi farklı karakteri tahlil edene kadar çaprazlama deneylerini tekrar etti ve şaşırtıcı sonuçlar elde etti Çaprazlama döllerini dikkatle takip ederek birinci çaprazlamada kullandığı ebeveyn bitkileri "P" olarak adlandırdı Adı geçen dölün çaprazlama sonucuna (ürününe) F1 olarak ad verdi F1 ilk evladı temsil ediyordu İki uzun bezelyenin F1 döllerinin çaprazlamasıyla, F2 dölünü (torunları) üretti Üretimde önceki yolu takip etti Her ikisi de uzun olan iki F1 bitkisi seçti Onları çaprazlayarak tozlaştırdı ve F2 dölünü vermesi için tohumları dikti Bu çaprazlamanın sonuçları gayet dikkat çekiciydi Bitkilerin bazıları uzun olmasına rağmen diğerleri ise kısaydı İkisi arası uzunlukta (orta boy) hiçbir bitki meydana gelmemişti Üretilen bitkilerin 3/4'ü uzun, 1/4'ü ise kısa idi F2 dölünde kısa bitkilerin tekrar ortaya çıkışı Mendel için büyük bir anlam taşımaktaydı Demek ki F1 bitkileri görünmeyen kısalık karakterine sahipti Diğer karakterlere sahip olan F1 neslinin çaprazlamalarıyla da aynı sonuçlar elde edildi Sarı tohumlu ile yeşil tohumlu ebeveyn bitkileri (P) birbirleriyle çaprazlandığında F2 dölünde 3/4 oranında sarı ve 1/4 oranında yeşil bezelyeler üredi Mendel bu sonuçlardan "Dominantlık Kanunu"nu kurdu

Mendel'in ikinci kanunu olarak bilinen Dominantlık (Baskınlık) Kanunu açık bir ifade ile şöyle tanımlanabilir: "Aynı genetik yapıya sahip iki benzer melez çaprazlandığında meydana gelen dölde, ana-babadan gelen karakterler belirli oranlarda (baskın karakter % 75, çekinik % 25) ortaya çıkar"

Mendel'in ilk kalıtım kanunu: Uzun bezelyelerin kısalarla melezlenmesinden (çaprazlanmasından) uzun F1 nesli üredi ve kısa bezelyeler F2 dölünde tekrar ortaya çıktılar Mendel, karakterlerin meçhul faktörler tarafından kontrol edildiğini ileri sürdü Bugün bu faktörlere "

gen" denilmektedir Mendel bu temel üzerine kalıtımın birinci kanununu yani Eştiplilik = İzotipi Kanunu'nu kurdu
Eştiplilik (İzotipi) Kanunu
Bu kanun, çeşitli kalıtsal karakterlerin faktörleri (genler) tarafından kontrol edildiğini ve bu faktörlerin çiftler halinde bulunduğunu ifade etmektedir Mendel'in yaşadığı zamanda gen ve kromozomlar bilinmediği halde onun "Eştiplilik Kanunu" bugün genetiğin temel kurallarını meydana getirmektedir Eştiplilik (İzotipi) Kanunu açık bir ifade ile şöyle tarif edilebilir: "Birer karakteri farklı iki saf (

homozigot) ırk çaprazlandığı zaman meydana gelen F1 dölünün bireylerinin hepsi melez ve birbirine benzer olur" Uzun saf bezelye ile kısa saf bezelyelerin çaprazlanmasından % 100 uzun melezler meydana gelir

Mendel uzun F1 dölü bitkilerinin saf uzun ebeveyn bitkileri gibi olmadıklarını ortaya çıkardı Bu bezelyeler görünmediği halde kısalık faktörünü taşımaktaydılar Bu faktör bir sonraki dölde tekrar ortaya çıkacaktı Bu muhakeme, onun kalıtımın ikinci kanununu, yani Baskınlık (dominantlık) Kanunu'nu keşfetmesine öncülük etti Bu kanuna göre, çiftler halinde bulunan faktörlerden (genlerden) biri diğerini maskeleyebilir veya varlığını göstermesine mani olabilir
Baskınlık (Dominantlık) Kanunu
Bahçe bezelyelerinde olduğu gibi, uzunluk bir çift gen tarafından kontrol edilir Uzunluk geni kısalık genine baskındır (

dominanttır) Kısalık genine çekinik (

resesif) denir Mendel'in çaprazlamalarında ebeveynin biri saf uzun olup, her iki uzunluk genine de sahipti Diğeri de saf kısa olup, her iki kısalık genine sahipti Bunların çaprazlama ürünü olan F1 dölünün bireylerinin hepsi uzun, fakat melezdiler Bunlar bir uzunluk ve bir kısalık geni taşımalarına rağmen, uzunluk geni kısalık genine baskın olduğundan uzun olarak ortaya çıktılar Mendel, çalışma sonuçlarını tablolar halinde göstermeyi başardı Günümüzde her karakter en az iki genle ifade edilir Genetikte her gen bir harf ile temsil edilir Dominant (baskın) genler büyük harfle, resesif (çekinik) genler aynı harflerin küçükleri ile ifade edilir Eğer uzunluğu T harfiyle gösterirsek, saf uzun bitki TT olarak yazılacaktı ve uzunluk karakterinin her iki geni böyle gösterilecekti Büyük T, uzunluğun zıt karakter olan kısalığa baskın olduğunu ifade etmektedir Aynı usulle, küçük t, kısalığı temsil etmektedir ve yalnız başına saf kısa, tt olarak gösterilecekti Bütün vücut hücreleri diploit sayıda (2N)

kromozom ve gen ihtiva etmelerine rağmen,

gametler (cinsiyet hücreleri) mayoza uğrayarak kromozom ve gen sayılarını yarıya indirgediklerinden

haploit sayıda (N) kromozom ve gen taşırlar İnsanın vücut hücrelerinde 23 çift (46 adet), gametlerinde ise 23 adet kromozom bulunur

Sonuç olarak bezelyenin tohum taslağındaki yumurta hücresi ve polen tanesinden meydana gelen sperm çekirdekçiği her karakter için yalnız birer gen taşırlar Saf uzun bezelye bitkisinde, yumurta ve sperm çekirdekleri olgunlaştığında biri T'nin birini, diğeri de diğer T'yi alır Aynı şekilde bütün vücut hücrelerinde tt genlerini taşıyan saf kısa bitkinin genleri mayoz sonucu t ve t'ye bölünerek şekillenen yumurta veya spermlere geçerler

Mendel Ayrılma Kanunu adı ile kalıtımın üçüncü kanununu kurdu Bu kanuna göre, bir melezde bulunan gen çiftleri birbirinden bağımsız ayrılarak gametlere gider Bu demektir ki, gen çiftinin bir tanesini bir gamet, diğerini ise başka bir gamet taşır Ayrıca bir melezde, dominant genle beraber bulunan resesif gen değişmez Eğer melezin sonraki döllerinde, iki resesif bir araya gelirse resesif karakter tekrar ortaya çıkar

Mendel çaprazlamalarının çizim metodları: Mendel'in bezelyelerle olan melezleme çalışmaları, dama tahtasına benzeyen tablolarla daha açık olarak gösterilebilir Gametler, üst ve dikey karelere yerleştirilir Gametlerin birbiriyle eşlenmesi, diğer karelerde işaretlenir

Tt meydana gelen uzun melez bitkileri ifade eder T (uzunluk) geni, kısalık (t) genine dominant olduğundan, bireyler uzun olarak gözükür

Eğer Tt melezleri birbiriyle çaprazlanırsa gen birleşimlerinin dört ihtimali rahatlıkla tabloda işaretlenebilir Durum tablo 2´de gösterildiği gibi olur

Melez ebeveynlerden T ve t genlerinin birleşme ihtimallerinin sonucunda, F2 dölünde: 1/4'ü saf uzun TT, 1/2 melez uzun Tt ve 1/4'ü saf kısa tt yavru meydana gelir

Mendel'in uzun ve kısa bezelyeleri çaprazlayarak elde ettiği aynı sonuçlar

kobayların renk verasetinde de ispatlandı Bu durumda siyah renk, beyaz renge dominanttır Saf bir siyah kobay BB ile, saf bir beyaz kobayı bb çaprazladığımızda ne olacağını görelim F1 dölünde bütün bireyler (yavrular) siyahtır Genetik yapılarında ebeveynlerden farklılık arz ederler Çünkü onlar melez siyahlar Bb'dir İki melez çaprazlandığında F2 dölü 1/4 oranında saf siyah BB, 1/2 oranında melez siyah Bb ve 1/4 oranı saf beyaz bb olarak gözükebilir F1 dölünün iki melezi Bb arasındaki çaprazlamadan ortaya çıkan F2 dölü, dağılım gösterir:

Kaynak:Wikipedia