Sırasal Desen

Sirasal desen
Yöntem: Birçok bölügü birçok seferde gözlemleme
Bulgular: Davranista yasa bagli degisimler
Avantaj: Yasin, bölügün ve toplum degisimlerinin
etkilerini ortaya çikarir
Dezavantaj: Arastirmalar uzun süreli ve pahalidir
Kaynak: Hoffman ve ark, 1994
Sözü edilmesi gereken son bir arastirma yöntemi daha var Arastirmacilar,
bütün toplumlara, bazi türden toplumlara ve sadece özel bir
topluma iliskin kuramlar olusturmak isterler Iste, kültürlerarasi
yöntem (cross-cultural method) bu yaklasimin aracidir Bu yaklasimda,
arastirma birimini bireylerden çok kültürler olusturur Genellikle, benzer
bir kültür alanina giren komsu toplumlardan küçük örneklemler
alarak çalisilir Çocuk yetistirme geleneklerine, erinlik törenlerine ya
da anababa olma özelliklerine iliskin arastirmalar bu türdendir Kuskusuz
bu yöntemin de digerleri gibi bazi sinirliliklari vardir Gene de
bu yöntem, bulgularini tüm insanliga genelleyemeyecegi konusunda
diger arastirmacilari uyarmasi bakimindan özellikle yararlidir
Yasam döngüsüne iliskin yukardaki açiklamalarda "yas" bir degisim
endeksi olarak ele alinmisti Bir arastirma degiskeni olarak yasin
ortaya koydugu yöntembilimsel sorunlar ise burada ele alinacaktir

Yas kendi basina açiklayici bir degisken degildir Bu nedenle yas
degisimleri ve yas farkliliklari denildiginde bu bulgularin yasla gelen
degisimleri gösterdigi, ama olasi nedenlerini vermedigi bilinmelidir
Örnegin 20 ve 40 yaslarindaki insanlar arasinda tutum ve degerler açisindan
ölçülebilen farklar vardir, ancak bu farklarin nedenleri belirgin
degildir Yas endeksini asarak yasa bagli degisimleri safdisi etmeye
çalisan arastirma örnekleri vardir
Kesitsel arastirmalar yasin bir zaman noktasindaki kesitine dayanirlar;
farkli yaslardaki bir örneklem üzerinde çalisilir, bu yolla bulunan
farkliliklara "yas farkliliklari" denir Yas endeksini arastiran
ikinci yaklasim boylamsal arastirmadir; bu yaklasimda bir denek grubu
birkaç yil boyunca periyodik olarak incelenir, bulunan farkliliklar
"yas degisimleri" olarak adlandirilir Bu yaklasim, bireysel farkliliklarin
incelenmesinde ve farkli bireylerin yasla birlikte nasil degistiklerini
belirlemede yararlidir Ancak boylamsal arastirmalarin yetiskin
gelisiminde kullanilmasini sinirlayan üç temel güçlük vardir Birincisi,
bu arastirmalarin, çok zaman almasi ve çok pahali olmasidir, geçen
zaman içinde denekleri yeniden bulmak da zor olabilir, buna arastirmacinin
ömrü yetmeyebilir Yine de boylamsal arastirmalar kesitsel
arastirmalardan çogu zaman daha üstündürler; çünkü bireysel farkliliklari
yansitirlar ve yasa bagli diger açiklayici degiskenleri (tibbi
özgeçmis, geçmisteki yasantilar, aile geçmisi vb) ortaya çikarabilirler,
bunlar da incelenen özel yas degisimlerinin nedenlerini belirlemede
yararli olabilir Ikinci güçlük arastirmacinin yaptigi ölçmelerin
belirli bir yasta (çocuklukta ya da ergenlikte) uygun oldugu halde,
daha sonraki bir yasta (yetiskinlik yada ihtiyarlik) uygun olmamasidir,
çünkü bireyin yasamindaki önemli olaylar birey yasam çizgisinde ilerledikçe
degisiklik gösterebilir Üstelik, bilim ilerledikçe de arastirilan
degiskeni ortaya çikarmak için yeni teknikler bulunabilir ve bunlar
eskilerini geçersiz kilabilir Üçüncü güçlük, uzun zaman aldigi için
deneklerin ölmesi ya da örneklemden çikmasidir Bu güçlüklerin bir çözümü
"sirasal yaklasim" olabilir, bu yaklasimda bir denek grubu gelisimsel
dönüm noktalarinin (evlenme, anababa olma, menopoza girme,
emekliye ayrilma) yer aldigi bir zaman döneminde incelenmektedir
Bu yolla, arastirmaciyi ve denekleri uzun süreli bir arastirmaya
baglamadan, boylamsal degisimi ve bireysel farkliliklari saptamak
mümkün olabilmektedir
Yetiskinlik ve yasliliga iliskin verilerin çogu kesitsel arastirmalara
dayandigi için, bu yaklasimin içerdigi güçlükleri de incelemek
gerekmektedir Kesitsel bir arastirmanin kültürel ve tarihsel degisimleri
yas degisiminden ayiramadigi kolayca görülebilir; "yas" ile "dogum yili"
birbirine karismistir, birinin sonuçlari digerinden ayirt edilemez,
bu nedenle yas farkliliklari gerçekte yasa bagli güncel etkenlerden
çok, bireyin dogum yiliyla iliskili olabilir "Dogum yili"na bagli
etkilere "bölük etkileri" (cohort effects) adi verilmektedir (bir "bölük"
asagi yukari ayni zamanda dogmus bireylerin olusturdugu bir gruptur)
Boylamsal arastirmalar ise, dogum yilini sabit tutarak, kültüreltarihsel
degisimlerin yas degisimiyle karismasini engellemek isterler

Ancak bu arastirmalar da "yas" degiskeni ile "ölçüm yili" degiskenini
birbirine karistirirlar Örnegin, 1960-1980 yillari arasinda sigara içmedeki
ani düsüs yasla birlikte azalan ciger kapasitesi ile çakisabilir
Genellikle boylamsal yaklasimin kesitsel yaklasima yeglendigi
söylenebilir Çünkü ölçüm yillarina bagli degisimlerin etkisi dogum
yilina bagli olanlara göre daha kolaylikla denetlenebilir Dogum yilina
bagli olarak ortaya çikan çarpici tarihsel-kültürel etkenleri tam olarak
kestirmek ve ölçümlerdeki etkisini saptamak çok daha zordur (DC
Kimmel, 1974)
Arastirma türlerini ve yöntemlerini bir arada incelemekte yarar
var (bk Tablo 3) Daha önce de belirtildigi gibi, kesitsel desen, iki ya
da daha fazla yas grubunun ayni anda arastirilmasi ve sonuçlarin
karsilastirilmasidir Bu karsilastirma ayni yasam dönemindeki farkli
bölükler (6 yasindakiler ile 10 yasindakiler) arasinda ya da farkli
yasam dönemlerindeki bölükler (18 yasindakiler ile 60 yasindakiler)
arasinda olabilir Kesitsel desenin sorunu, yasla birlikte ortaya çikan
farkliliklarin gelisimsel degisim mi, yoksa farkli bölügün üyesi olmanin
mi sonucu oldugunu belirleyememesidir Söz gelimi, yetiskinlerde
ZB puanlarini ele alan kesitsel bir arastirma zekada 40
yaslarinda baslayan düsüsün oldugunu düsünmemize yol açabilir
Oysa 1990 yilinda 80 yasinda incelenen kisiler 1910'da dogmuslardi,
20 yasinda incelenenler ise 1970'de Bölükler arasindaki bu zaman
içinde toplumsal ve kültürel çevreler pek çok bakimdan degismistir,

dolayisiyla bu degisimler zihinsel becerilerin gelisimini ve korunmasini
etkilemis olabilir Bu bölük etkisi (cohort effect) sorunu ilgili
bölümlerde yeniden ele alinacaktir
Boylamsal desen'de ayni bölükten olan insanlar haftalar, aylar,
hatta yillar boyunca izlenirler Ayni insanlar kendi kendileriyle
örnegin 8 yasinda ve 20 yasinda karsilastirilirlar Bu durumda bireydeki
degisimler açiga çikar; bölük farkliliklari da arastirmanin sonuçlarini
etkilemez Ancak bu arastirma türünün de kendine özgü sorunlari
vardir Boylamsal arastirmalar gelisimi toplumun havasiyla karistirabilirler
Söz gelimi, boylamsal bir arastirmada deneklerin uyusturucu
ve alkol kullanimina, 1990'da incelendiklerinde yirmi yil önce
incelendiklerinden daha az yöneldikleri bulunabilir Bu degisimin
yaslanmanin mi yoksa toplumun yirmi yil içinde uyusturucuyu normal
görmekten tehlikeli bulmaya dogru degismesinin mi sonucu oldugu
belirsizdir Tarihsel degisimin davranisi etkiledigi bilinmektedir
Yukarida açiklandigi gibi, arastirmacilar bu iki arastirma türünün
sorunlarindan kurtulabilmek için ikisini birlestiren üçüncü bir tür
önermislerdir: Sirasal desen Warner Schaie'nin ZB puanlarinin yasla
birlikte köklü bir biçimde azalmadigini gösteren arastirmasi sirasal desenin
en taninmis örneklerinden biridir Bu arastirmada önce iki ya da
daha fazla bölüge kesitsel bir arastirmada test verilmistir; yillar sonra
ayni bölüklere boylamsal veri elde etmek üzere yeniden test verilmistir;
ayni anda, yeni bir kesitsel arastirma ilk bölüklerden alinan
yeni gruplar ve yeni bir bölükten alinan bir grup üzerinde önceki

arastirmayi yinelemistir (Hoffman ve ark, 1994)