Milli Mücadelede Din Adamları

MİLLİ MÜCADELEDE DİN ADAMLARI

A Milli Mücadele Fikrinin Doğuşunda Din Adamları

Avrupa, Anadolu'nun 1071'de Alparslan tarafından fethedilmesini, daha sonra da Türkleşmesini ve Müslümanlaştırılmasını bir türlü içine sindirememiştir Bunun için Batı, Anadolu'yu geri almak, tekrar Hristiyan yapmak üzere yıllarca plânlar yapmış , mücadeleler vermiştir Batı'nın Türkler'e karşı süregelen bu tutum ve davranışları daha sonra Şark Meselesi olarak adlandırılmıştır Osmanlı İmparatorluğu'nda çöküş belirtilerinin görülmeye başlamasıyla birlikte, Şark Meselesi Avrupa'lılar nazarında, Osmanlı'nın topraklarının paylaşılması meselesi halini almıştır

Öte yandan 19 yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa devletleri, bir sömürgecilik yarışına girişmişlerdi Osmanlı İmparatorluğu ise; geniş topraklara sahip oluşu, dünya ticaret yolları üzerindeki stratejik konumu, sanayiinin can damarı haline gelecek olan petrol ve diğer yeraltı zenginliği olan maden bölgelerinin elinde bulunuşu ve Avrupa'ya yakınlığı dolayısıyla emperyalist güçler için son derece uygundu Bu nedenle 20 yüzyıl başlarında Osmanlı toprakları; İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya ve İtalya gibi devletlerin yarıştığı bir yer durumuna geldi Henüz daha I Dünya Savaşı devam ederken, İtilâf güçleri gizlice Londra (2641915), Sykes-Picot (2641916) ve St Jean Maurienne (1741917) andlaşmalarıyla İmparatorluk topraklarını aralarında paylaşmışlardı

Bu şekilde emperyalistler bir bakıma Şark Meselesi'ni çözüme bağlamışlardı Bu yüzden Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) sonrasında hemen faaliyete geçtiler Başka bir ifadeyle, iç-dış ihanet odakları elele vererek, nihayet 9 asır süren bir mücadelenin sonunda, Anayurdumuz, Anadolumuz, İngilizlerin, Fransızların, İtalyanların ve Yunanlıların işgaline uğramıştır Bu emperyalistler inanıyorlardı ki, uzun yıllar devam eden savaşlar sonunda yorgun ve fakir düşen Türk Milleti, istilâya karşı duramaz ve Türk toprakları da kolaylıkla paylaşılırdı Fakat gözardı edilen, unutulan bir gerçek vardı Milli Şairlerimizden Mehmet Emin Yurdakul, Mayıs 1919'da Sultanahmet Meydanı'nda düzenlenen mitingte bu gerçeği şöyle haykırıyordu:

"Demir ve ateş; kardeşler ben bunlarla hiç bir vatan ve ırkın öldüğünü işitmedim Şerefli bir tarih ve medeniyete, sağlam bir fazilet ve ahlâka, zengin bir şiir ve edebiyata, dinî ve millî ananelere, ırkî ve vatanî hatıralara mâlik olan bir milletin mahvolduğunu tarih göstermiyor"

Gerçekten mazisini tarihleştiren, kültürünü millîleştiren ve coğrafyasını vatanlaştıran bir milletin tarih sahnesinden silinip gitmesi mümkün değildir Günümüzde buna örnek milletler vardır Bunlardan birisi de hiç şüphesiz Türk Milletidir Anadolu halkı, Mondros Ateşkesi'nin koşullarını öğrenir öğrenmez silaha sarılmış ve işgalcilere karşı direnmeye ve örgütlenmeye girişmiştir (5) Amasyalısıyla, Trakyalısıyla, Denizlilisiyle, Aydınlısıyla, Maraşlısıyla, Anteplisiyle, Erzurumlusuyla, Adanalısıyla, Ankaralısıyla, emperyalistlere karşı ayaklanmıştır Kısaca çoluğuyla-çocuğuyla, kadınıyla-erkeğiyle Türk Milletinin bütün fertleri harekete geçmiştir Kadınlarımız cephelere mermi taşımış, çocuklar yetişkinlerin yanı sıra vuruşmalara katılmış, başta Müftülerimiz olmak üzere pek çok din adamı vazifeye koşmuştur

Bilindiği üzere Milli Mücadele'nin ilk günlerinde halk, Mustafa Kemal Paşa'nın da belirttiği gibi "Hakiki vaziyeti anlamamışlardı Fikirlerde karışıklık vardı Dimağlar adeta durgun bir haldeydi"

Böyle bir anda milletin ruhunda ve benliğinde mevcut olan direnme gücünü ateşleyen hocalar, müftüler, din adamları Milli Mücadele fikrinin doğuşunda önemli bir faktör olmuşlardır Meselâ; ön sözde de belirtildiği gibi Müftü Ahmet Hulusi Efendi, 15 Mayıs 1919 günü düzenlediği mitingte Denizli halkına; " işgal edilen memleket halkının silaha sarılması dinî bir görevdir" dediğinde, herkes Müftü Efendi'nin etrafında birleşmiştir Halkla bütünleşen Ahmet Hulusi, Denizli ve çevresinde etkili olmuş ve daha sonraki günlerde Milli Mücadele için önem arzeden hizmetlerde bulunmuştur

İzmir'in işgali üzerine 16 Mayıs 1919 günü Denizli-Sarayköy'de de işgali tel'in mitingi düzenlenmiştir Bu mitingte İlçe Müftüsü Ahmet Şükrü Efendi (9), halka, İzmir'in kâfir Yunanlılar tarafından işgal edildiğini, bu kâfirlerin bulunduğu yerde namaz kılınamayacağını ve kılınmasının caiz olmadığını bildirerek düşmana karşı konmasını istemiştir

Denizli-Çal Müftüsü Ahmet İzzet (Çalgüner) Efendi de ilçesinde ve çevresinde halkın millî harekâta katılmaları için çalışmalarda bulunan din adamlarının ilklerindendir O, 17 Mayıs 1919 günü Çal halkını Çarşı Camii'nde toplayarak onlara düşman istilasına karşı seyirci kalınmamasını ve silahla mukavemet edilmesinin gerekli olduğunu anlatmıştır Daha sonraki günlerde de aynı camide yapılan toplantılarla halkı düşmana direnme konusunda bilinçlendirmeye ve teşkilatlandırmaya çalışmıştır Bu amaçla, ilçenin nüfuzlu kişileriyle toplantı yapmıştır Böyle bir toplantıda; "Allahımız bir, Peygamberimiz bir, kitabımız bir, vatanımız bir olduğuna göre muhafazasına mecburuz Mukaddesatımızı müdafaa için Allah'ın ve Peygamber'in emirlerine uymak gereklidir Çöken Saray Saltanatının yerine milletinin kalbindeki iman nuru bir kat daha parlamıştır" şeklinde yürekleri ürpertici bir konuşma yapmıştı

Bu arada Ahmet İzzet Efendi, toplantıda hazır bulunanlardan bir de imzalı senet almıştır Çal halkından yirmi kişinin imzaladığı senette; "Efendim! Bâlada muharrer esami sahipleri (yukarıda isimleri yazılı olanlar), cümlemiz dinimizi, vatanımızı, namusumuzu vikâye için size iştirak etmeye söz veriyoruz Buna dair her ne emir olursa ifasına amadeyiz"

Çal Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin de kurucularından olan Ahmet İzzet Efendi, Çal ve çevresinden topladığı 100 gönüllü ile Aydın-Köşk cephesinde düşmanla çarpışmıştır

Aynı şekilde Acıpayam Müftüleri Hasan (Tokcan) Efendi ile Mehmet Arif Akşit (1920'de Hasan Efendi, milletvekili seçilince yerine Müftü olmuştur) ve Tavas Müftüsü Cennetzade Tahir Efendi de ilçelerinin halkını Milli Mücadele lehinde bilinçlendirmişlerdir Bu arada Ahmet İzzet Efendi gibi Müftü Hasan Efendi de çevresine topladığı gönüllülerden oluşturduğu Acıpayam Müfrezesiyle, Aydın Cephesi'ne gitmiştir Burada düşmana karşı vatan topraklarını savunmuştur

Aydın halkının direnişe katılmasını sağlamakta zorluk çeken 57 Tümen Komutanı Albay Şefik Bey, Muğla'nın Bozöyüklü bucağından Hatip Hacı Süleyman Efendi'yi Çine'ye davet etti Daha önce Muğla'daki Millî örgütlenmede rol almış olan Hacı Süleyman Efendi, 12 Haziran 1919'da Çine'ye geldi Buranın ileri gelenleriyle görüşerek aynı gün Çine Heyet-i Milliyesi'nin kurulmasını sağladı

Üçüncü Cumhurbaşkanımız Merhum Celal Bayar Bey, Bozöyüklü Hacı Süleyman Efendi ve hizmetlerinden şöyle söz eder:

" Hacı Süleyman Efendi iri yarı, gösterişli, gür ve erkek sesli, pervasız bir din adamıydı Gördüğü herhangi bir haksızlığa karşı koymaktan zevk duyardı Heyet işe başlayıp memleketin umumi vaziyetini görüşürken Müftü Efendi (Çine Müftüsü)"

"- Yalnız Yunanlılarla kalsak kolay, fakat müttefikleri de var ve kuvvetli"

Mütalâasını ileri sürmüştü Hacı Süleyman Efendi samimi bir edâ, fakat şiddetli bir lisanla müftüye cevap verdi:

"- Hoca! Hoca! İngiliz, Fransız kim olursa olsun memleketimizi kurtarmaya çalışacağız İcap ederse hepimiz şerefimizle öleceğiz" diye bağırdı

Bundan sonra heyet ciddi bir azimle milli vazifesine sarıldı İaneler toplandı Gönüllü kaydedildi Bunların ailelerine para yardımı yapıldı Silahlandırılan yüz kişilik ilk kafile Menderes Köprüsüne, Yunanlıların karşısına sevk olundu"

Aydın'ın merkezinde yine milli ordu fahri müftüsü olarak cephelerde hizmet yapan Aydın I Dönem TBMM üyelerinden Esat İleri ile Nazilli'de Müderris Hacı Süleyman Efendi'nin önemli hizmetleri olmuştur I Dönem için İzmir'den milletvekili de seçilen Hacı Süleyman Efendi, Demirci Mehmet Efe'nin Milli Mücadele lehinde hizmete katılmasında etkili olmuştur

Öte yandan Yunan işgali öncesinde İzmir'de düzenlenen mitingte de İzmir Müftüsü Rahmetullah Efendi, vatan sevgisinin imandan olduğunu, İzmir'in asırlardır ezan sesleri yükselen semalarında kulakları tırmalayan çan seslerine katlanmaktansa şerefle ölerek şehadet şerbetini içmenin daha iyi olacağını açıklayarak konuşmasını şu sözlerle bitiriyordu:

Kardeşlerim Ciğerlerinizde bir soluk nefes kaldıkça, damarlarınızda bir damla kan kaldıkça, anavatanımızı düşmanlara teslim etmeyeceğinize Kur'an-ı Kerim'e el basarak benimle birlikte yemin edin"

Rahmetullah Efendi, İzmir Valisi İzzet Bey'in Yunan işgaline karşı çıkılmaması emri üzerine de;

"Vali Bey bu sakalım kanımla kızarabilir, ama bu alına Yunan alçağını sukûnetle selâmlamış olmanın karasını sürerek Huzur-u İlâhiye çıkamam" diye haykırmıştır Bu arada Müftü Efendi, toplantıyı terketmiştir

İşte bu suretle Yunan işgaline ilk isyan bayrağını çeken Rahmetullah Efendi, işgalden sonra da çalışmalarını gizli olarak sürdürmüştür

Manisa'da da Manisa Müftüsü Âlim Efendi, Cemiyet-i İslâmiyye adıyla bir örgüt kurarak faaliyete geçmiştir İzmir'in işgalinden sonra Müftü Âlim Efendi, Kırkağaç Müftüsü Hacı Rifat Efendi, Burhaniye Müftüsü Mehmet Muhip Efendi, Edremit Müftüsü Hafız Cemal Efendi, Tire Müftüsü Sunullah Efendi, Yunan işgalini din açısından değerlendiren bir fetva vermişlerdir Bu fetvada, Yunan işgali ve zulmünün haksızlığı belirtildikten sonra, buna karşı fiilî mukavemetin yani cihad yapmanın farz olduğu açıklanıyordu Ayrıca fetvada;

Yunanlılarla birlikte Damat Ferid hükümetinin tel'in edildiği de vurgulanmıştır Bundan dolayıdır ki, fetvayı veren din adamları, Yunan makamları ve hem de İstanbul hükümeti tarafından idama mahkûm edilmiştir

Manisa Müftüsü Âlim Hoca, Manisa'nın işgalinden sonra bir süre Manisa'da kalmış, Manisa'daki çalışmalarının Yunanlıları rahatsız etmesi ve yukarıda sözü geçen fetva dolayısıyla idama mahkûm edilmesi üzerine Balıkesir'e geçerek Redd-i İlhak Kurulu'nda faydalı hizmetlerde bulunmuştur 4Balıkesir Kongresi'ne delege olarak kabul edilmiş, Hey'eti Merkeziye'nin fahri üyesi ünvanı verilmiştir

Âlim Efendi, Kurtuluş Savaşı'ndaki bu onurlu davranışları kadar, musıkişinaslığı ile de ün kazanmış bir kişiliğe sahiptir

Rahmetullah ve Âlim Efendilerden başka Batı Anadolu'da; Balıkesir Müftüsü Hacı Ahmet Efendi, IDönem TBMM Üyelerinden Müderris Abdulgafur ve Hasan Basri (Çantay) Efendiler, Edremit Müftüsü Cemal Efendi, Biga Müftüsü Hamdi Efendi, İvrindi'de Hafız Hamid Efendi, Fart Nahiyesinde Müderris İbrahim Efendi, Balya Müftüsü Hüseyin Efendi, 1920 Nisan'da Anzavur'un adamlarınca şehit edilen Gönen Müftüsü Şevket Efendi, Bandırma Müftüsü Hakkı Efendi, Tire Müftüsü Sunullah Efendi, Uşak Müftüsü Ali Rıza Efendi, Uşak Sabık Müftüsü İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Eşme Müftüsü Nazif Efendi, Turgutlu Müftüsü Hasan Basri Efendi, Demirci Müftüsü İsmail Hakkı, Soma Sabık Müftüsü Osman Efendi, Bakırlı Hafız Hüseyin Efendi, Salihli Sabık Müftüsü Mehmet Lütfi Efendi, Manisa Müftüsü Âlim Efendi'nin görevden alınması üzerine yerine müftü olan Abdülhamit Efendi, Kırkağaç Müftüsü Hacı Rifat Efendi gibi isimler çalışmalarda bulunmuştur

Hacı Rifat Efendi, Ayvalık cephesinde fiilen savaşa katılmış ve düşmana esir düşmüştür Cephede düşmanla çarpışırken esir düşen bir diğer isim de, Manisa Müderrislerinden Hacı Hilmi Efendi'dir Bu iki din adamı, Atina'da uzun süre esaret hayatı yaşamışlardır Bu arada Milli Mücadele lehindeki çalışmalarından dolayı Bilecik Müftüsü Mehmet Nuri Efendi de 1921 Nisan'ında Yunan askerlerince şehit edilmiştir

Adana, Maraş, Antep ve Urfa'da da halka mücadele fikrini aşılayanlar, yine din adamlarıdır Bunlar Adana'da; Müftü Hüsnü, Müderris Abdullah Faik Çopuroğlu, Çamurzade Hafız Osman Efendi (Kozan Müftüsü), Abdülmecit Efendi (Bahçe Müftüsü), Yusuf Ziya Efendi (Osmaniye Müftüsü), Mehmet (Aldatmaz) Efendi (Karaisalı Müftüsü), Maraş'ta; Maraş Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurucularından Vezir Hoca diye tanınan Mehmet Alparslan, Hoca Hasan Rafet Seçkin ve Hoca Ali Sezai Kurtaran Hoca Efendiler, Antep'te; Müftü Rifat Efendi, İmam-Hatip Kazım, Mehmet, Abdülkadir ve Müezzin-Kayyım Ahmet Efendiler, Urfa'da; Müftü Hasan Hüsnü, Şeyh Saffet (Yetkin), Müftü Osman (Siverek Müftüsü) ve Müderris Âlim Asım Efendiler gibi din adamlarıdır Onların önderliğinde emsalsiz bir savunma hareketi olan Maraş Müdafaası gibi müstesna bir kahramanlık örneği verilmiştir Maraş halkının Ermeni çeteleriyle Fransız askerlerine karşı koymasında, "Türk ve İslâm hakimiyetinin bulunmadığı bir yerde Cuma namazı kılınmaz" fetvası etkili olmuştur Özellikle Sütçü İmam'ın ilk kurşunu atması, bu yörede de Milli Mücadele kıvılcımının ateşlenmesi için kâfi gelmiştir

Konya'da; Milli Mücadele'yi fikirde, şuurda ve vicdanda yerleştiren binbir güçlük ve yokluk içinde istikrarlı bir yönetim kuran Müderris Ali Kemalî, Mehmet Vehbi, Müftü Ömer Vehbi ve Abdulhalim Çelebi gibi önde gelen şahsiyetlerdir Ali Kemalî Efendi, Delibaş Mehmet'in adamlarınca şehit edilmiştir

Antalya'da; Müftü Yusuf Talat, Müderris Rasih (Kaplan), Hacı Hatip Osman ve Çil Ahmet Efendiler, Burdur'da; Müderris Hatipzade Mehmet ve Müftü Halil Efendiler, Isparta'da; Müderris Hafız İbrahim (Demiralay), Müftü Hüseyin Hüsnü, Şeyh Ali, Müderris Şerif, Eğridir Müftüsü Hüseyin Hüsnü, Yalvaç Müftüsü Hüseyin, Sütçüler'de Müderris İsmail, Uluborlu Müftüsü Tahir, Şarkîkaraağaç Müftüsü Ahmet (Bilgiç) Efendiler, Afyon'da; Müftü Hüseyin (Bayık) Efendi, Müderris İsmail Şükrü, Mehmet Şükrü, Nebil, Gevikzade Hacı Hafız ve Müderris Bolvadinli Yunuszade Ahmet Vehbi Efendiler, Kütahya'da; Müftü Fevzi, Müderris İbrahim, Mazlumzade Hafız Hasan, Hacı Musazade Hafız Mehmet ve Müftü Mehmet Akif (Simav Müftüsü) Efendiler, Bursa'da; Müftü Ahmet Hamdi, Şeyh Servet, Mustafa Fehmi (Karacabey Müftüsü), Ahmet Vasfi (Gemlik Müftüsü), Mehmet Niyazi (Mudanya Müftüsü), Müderris Hacı Yusuf, Ömer Kamil, Hacı Sadık, Şeyh Hacı Ahmet, Abdullah, Mehmet Kamil, Ali Rıza ve Mustafa Kamil Efendiler, İzmit'te: Halil Molla, Rıfat Hoca, Osman Nuri, Hafız Eşref, Kara Hafız Maksut, İmam-Hatip Mehmet Ali, Geyve'den Hafız Fuat Çelebi ve Hoca Bekir Efendiler, Eskişehir'de; Müderris Veli, Abdullah Azmi, Müftü Salih ve Müftü Mehmet Ali Niyazi (Sivrihisar Müftüsü) Efendiler, Uşak'ta; Müftü İbrahim, Ali Rıza ve Nazif (Eşme Müftüsü) Efendiler, Kırşehir'de; Müftü Halil, Müfit, Çelebi Cemaleddin, Niyazi Baba ve Hayrullah (Çiçekdağı Müftüsü) Efendiler, Niğde'de; Müftü Mustafa Hilmi, Müderris Abidin Efendiler, Aksaray'da; Müftü İbrahim Efendi, Nevşehir'de; Müftü Süleyman Efendi, Çankırı'da; Müftü Ata ve Mehmet Tevfik Efendiler, Çorum'da; Müftü Ali, Müderris Kazım ve İskilip Müftüsü İsmail Hakkı Efendiler, Yozgat'ta; Müftü Mehmet Hulusi, Kadı Halil Hilmi, Müderris Hasan ve Abdullah (Boğazlıyan Müftüsü) Efendiler, Kayseri'de; Müftü Nuh, Remzi ve Müderris Mehmet Alim Efendiler, Malatya'da; Müderris Tortumluzade Hacı Hafız Mustafa ve Mustafa Fevzi Efendiler, Mersin (İçel)'de; Hocazade Emin, Kadı Ali Sabri, (Tarsus Kadısı) Müderris Naim, Ali Rıza, Mut Müftüsü Mustafa Kazım ve Silifke Müftüsü Ali Efendiler, Kilis'te; Müderris Abdurrahman Lami Efendi, Diyarbakır'da; Müftü İbrahim ve Abdülhamit Efendiler, Mardin'de; Müftü Hüseyin ve Müderris Hasan Tahsin Efendiler, Siirt'te; Müftü Halil Hulki ve Salih, Müderris Hoca Ömer Efendiler, Bitlis'te; Müftü Abdülmecit Efendi, Hakkari'de; Müftü Ziyaeddin Efendi, Van'da; Müftü Hasan, Müderris Abdülhakim ve Sıddık Efendiler, Muş'ta; Müftü Hasan Kamil ve Müderris İlyas Sami Efendiler, Bingöl'de; Müderris Fikri Efendi, Elazığ'da; Müftü Halil ve Mahmut Müderris Muhiddin ve Mustafa Şükrü Efendiler, Ağrı'da; Müderris İbrahim ve Abdülkadir Efendiler, Kars'ta; Müftü Ali Rıza, Müderris Ahmet Nuri Efendiler, Artvin'de; Müftü Ahmet Fevzi Efendi, Erzurum'da; Kadı Hoca Raif, Müftü Sadık, Kadı Hurşit, İspir Müftüsü Ahmet, Oltu Müftüsü Mehmet Sadık, Müderris Emin, Yakup ve Nusret (Alay Müftüsü) Efendiler , Erzincan'da; Müftü Osman Fevzi, Şeyh Fevzi ve Müftü Şevki (İliç Müftüsü) Efendiler, Sivas'ta; Müftü Abdulgafur, Kadı Hasbi ve Müderris Mustafa Taki Efendiler, Gümüşhane'de; Müftü Mehmet Fevzi, Müderris Mustafa, Azmi ve Müftü Hasan (Şiran Müftüsü) Efendiler, Bayburt'ta; Müftü Fahrettin Efendi, Rize'de; Müftü Mehmet Hulusi, Müderris İbrahim Şevki, Şeyh İlyas ve Mataracızade Mehmet Şükrü Efendiler, Trabzon'da; Müftü Mahmut İmadeddin, Ahmet Mahir, Mehmet İzzet (Akçaabat Müftüsü), Mehmet Kamil (Maçka Müftüsü), Müderris İbrahim Cûdi ve Müderris Hatipzade Emin Efendi, Giresun'da; Müftü Ali Fikri, Alizade İmam Hasan, Görele Müftüsü Şevki ve Tirebolu Müftüsü Ahmet Necmeddin Efendiler, Ordu'da; Müftü Ahmet İlhami Efendi, Samsun'da; Müftü Vekili Yusuf Bahri, Müderris Adil ve Ömerzade Hoca Hasan Efendiler, Tokat'ta; Müftü Katipzade Hacı Mustafa Efendi, Hoca Fehmi Efendi, Tokat Müftü Yardımcısı Ömer ve Hafız Mehmet Efendiler, Kastamonu'da; Müftü Salih, Müderris Şemsizade Ziyaeddin ve İnebolu Müftüsü Ahmet Hamdi Efendiler, Sinop'ta; Müftü Salih ve İbrahim Hilmi ve Boyabat Müftüsü Ahmet Şükrü Efendiler, Bartın'da; Müftü Hacı Mehmet Rifat Efendi, Zonguldak'ta; Müftü İbrahim, Devrek Müftüsü ve Kadısı Abdullah Sabri ve Mehmet Tahir , Ereğli Müftüsü Mehmet, Müderris Nimet ve Safranbolu Müftüsü Said Efendiler, Bolu'da; Müftü Hafız Ahmet Tayyar ve Müderris Mehmet Sıtkı Efendiler, Amasya'da; Müftü Hacı Tevfik, Vaiz Abdurrahman Kamil, Gümüşhacıköy Müftüsü Ali Rıza, Müderris Hoca Bahaeddin ve Hacı Mustafa Tevfik Efendiler, Trakya'da; Edirne Müftüsü Mestan ve Saray Müftüsü Ahmet, Keşan Müftüsü Raşit ve Şarköy Müftüsü Âsım Efendiler, İstanbul'da; Şeyh Ata (Özbekler Dergahı Şeyhi) Efendi, Saadeddin Ceylan (Hatuniye Dergahı Şeyhi) Efendi, Vaiz Cemal Öğüt Efendi ve Müftü Mehmet Rifat, Müderris Hacı Atıf, Beynamlı Mustafa, Medreseler Müdürü Hoca Tahsin, Aslanhane Camii İmam-Hatibi Ahmet, Müderris Hacı Süleyman, Müderris Abidin, Müderris Abdullah Hilmi ve Hacı Bayram Şeyhi Şemseddin Efendiler Bunlar Milli Mücadele'nin önde gelen din adamlarıdır

Bu bölümü bitirirken bir hususu da belirtelim: Din adamı olmadıkları halde Kurtuluş Savaşı'nda halkın dinî ve millî duygularını galeyana getirerek, bunu zafer için en müessir bir vasıta olarak kullanabilenler de vardır Örneğin Mustafa Kemal Paşa bu kişilerin başında gelir Aşağıda da belirtileceği üzere, o her gittiği yerde -özellikle Milli Mücadele'nin ilk günlerinde- ilk önce din adamlarıyla temasa geçmiştir Zaman zaman dinî içerikli konuşmalar yapmıştır Yine Milli Şairimiz Mehmet Akif, din adamlarından daha fazla dinî heyecanı harekete geçiren hizmetler ifa edenlerdendir Bu arada, Üçüncü Cumhurbaşkanımız Celâl Bayar da, Batı Anadolu halkını Milli Mücadele lehinde bilinçlendirmek için yaptığı çalışmalarında Galip Hoca takma adını kullanmıştır Celâl Bayar Hatıratında bundan şöyle söz etmektedir:

"Samimi dostumuz kitaplardan da mahrum idik Çocukken okulda ezberlettikleri hatta tecvit üzere tilavet edilmesini bildiğim Kur'an'ın bazı surelerini, kendi kendime okurdum

Bir gün bana Edip (Tire ve Ödemiş Bölgesi Jandarma Komutanı):

- Yine okusana dedi Sebebini sordum

"Fadime Kadın'ın (Celal Bayar'ın Ödemiş Kahrat Köyünde misafir kaldığı evin hanımı) hoşlandığını söyledi Evinde Kur'an okunduğu için bereket ve meymenet hasıl olacaktı İyi kalpli kadının yanında itibarımız artmıştı

Bir gün Desteban Paşa ile Ödemiş'e doğru yolculuk ediyordum Yanımıza bir köylü sokuldu Ben ilerledim İkisini yalnız bıraktım Desteban, bana yetiştiği zaman, aralarındaki görüşmeyi anlattı Hatırımda kaldığı gibi kaydediyorum: Köylü beni sormuş:

- Bu kim?

- Efe'nin misafiri

- Zeybek elbisesini yeni giymiş veya hapishaneden yeni çıkmış olmalı

- Nerden bildin?

- Görmüyor musun, baldırları gün görmemiş, bembeyaz! Kendisi kasaptır Aydın'dan yeni geldi Efe'den hayvan satın alacak

Paşa Desteban'ın bana naklettiği bu konuşma, gözümü açtı Ne de olsa lisanımla, beyaz baldırımla, hatta kafamla zeybek elbisesinin içine sığamayacağımı anlamış oldum Kadının Kur'an'dan hoşlanması, bu vakada bende hoca kıyafetine girmek fikrini uyandırdı Lügat manası rehberim olur ümidiyle kendime "Galip" takma adını seçtim İlk fırsatta hoca kıyafetine girecektim"

"Gideceğimiz yeni muhitte, yeni kıyafetle görünecektim İlk düşüncemi yerine getirecektim "Galip Hoca" olacaktım Arkadaşlar bana, Kahrat'da "İlyas Efendi" diye hitap ederlerdi Yer değiştirdikçe başka isim almak fazla bir emniyet tedbiri olabilirdi Ben de bu mülâhaza ile ve evvelce söylediğim gibi lügat manasını göz önünde tutarak bu yeni müstear (takma) adımı seçmiştim"

Bundan sonra Celal Bayar, Albay Hüsamettin Ertürk'ün de belirttiği gibi "Din düşmanlarımıza karşı koymak vacibdir Cümlemiz şehit oluncaya kadar harbe devam edeceğiz Bu bize düşen bir farzdır Tarih sahifelerini çevirdiğiniz zaman, Türk Milletinin düşmandan yüz çevirdiği vâki değildir, diye bir hitabede bulunmuş, halkı Millî Mücadeleye teşvik eylemiş ve hepsini heyecana getirmişti Celal Beyefendi, dinin de bu davada büyük yardımı dokunacağını takdir etmiş, konuşmalarında dini fıkralar, ehemmiyetli ayetler zikrederek, halkın maneviyatına hitap eylemişti"

Buraya kadar anlatılanlardan da anlaşılacağı üzere din adamlarının da yol göstermesi, önderlik yapması sonunda halk düşmana karşı silaha sarılmıştır

B Mustafa Kemal Paşa'yı Anadolu'da İlk Karşılayanlar

19 Mayıs 1919'da Samsun'a çıkan Mustafa Kemal Paşa'yı Anadolu'da ilk karşılayanlar din adamlarıdır O günkü olaylara tanık olanların konuşturulmaları suretiyle tesbit edilen bu hakikatlere ait bir iki pasajı dikkatlerinize sunuyoruz:

"Hasta olan Mutasarrıf evinden çıkmadığı için dokuzuncu ordu müfettişini karşılamaya gelememiştir Belediye reisi yokVekâlet eden zât da Çarşamba'da arazisinin bulunduğu köydedir Belediye Meclisi'nden bir zât, Hacı Molla, Atatürk'e şehir namına" Hoş geldiniz diyor"

"25 Mayıs 1919 akşam üstü Havza'ya geldi Ertesi günü, başlarında Ulemadan Hacı Mustafa Efendi'nin bulunduğu bir heyet kendisini ziyaret ederek memleket meseleleri hakkında görüşmelerde bulundular Bu zatlar diğer bir gece Belediye Reisi'nin evinde toplanarak Müdafaa-i Hukuk Heyetini teşkil ettiler"

Dokuzuncu Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa, karargâhıyla Amasya'ya geldiği 15 Haziran 1919 günü kendisini karşılayanların başında Müftü Tevfik ve Vaiz Abdurrahman Kâmil Efendiler bulunuyordu

Mustafa Kemal Paşa'nın Kurmay Başkanı Binbaşı Hüsrev Bey (Gerede) karşılamayı şöyle anlatmaktadır:

-"En gönülden ve coşkun karşılama Amasya'da oldu Başlarında Müftü Efendi'nin olduğu beldenin mümtaz heyeti bizi şehrin dışında karşıladı Saraydüzü'ndeki bu merasim Paşa'nın gözlerini yaşarttı Müftü Efendi'nin itimat telkin eden beşuş ve nuranî çehresiyle ilerleyerek Paşa'ya yüksek seda ile;

"Paşam Bütün Amasya emrinizdedir Gazanız mübarek olsun"

Asla beklemediğimiz bu hitap, aynı zamanda istikbalin teşhisi idi Peşinden elini uzatan bu mübarek insanın elini öpmek ister gibi eğildi O üzerinde üniforması olan Anafartalar Kahramanını muhabbetle kucakladı ve yanındaki zevâtı birer birer tanıttı Milli Mücadele'de ilk defa bütün bir şehir safhalarını öğrenme ihtiyacını duymadan, çetinliği besbelli vatan kurtuluşu mücadelesinin bayrağını açma kararındaki bir evladının safına katılıyor ve bunu mübarek bir din adamının rehberliği, delaleti, öncülüğü ile yerine getiriyordu"

Müftü Efendi'nin sağladığı huzur, güven ve imkânlar sayesinde Misak–ı Milli'nin temeli olan tarihi Amasya Protokolü 21 Haziran 1919'da burada yayınlanmıştır

Mustafa Kemal Paşa, Erzurum'a varmadan Ilıca'da bir heyet tarafından karşılandı Bu heyetin başında Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuku Milliye Erzurum Şubesi Başkanı Raif Hoca vardı

Sivas'ta da Mustafa Kemal Paşa'yı ilk karşılayanlar arasında Müftü Abdurrauf Efendi bulunmaktadır Müftü Efendi'nin bu konudaki faaliyetlerinden Vali Reşit Paşa hatıratında şöyle söz etmektedir:

"(Sivas Kongresinin hazırlıklarıyla) Kolordu Komutanı Miralay İbrahim Tali Bey, Sabık Mebus Rasim Bey, Müftü Abdurrauf ve Emir Paşa gibi zevat meşgul oluyorlardı Kongrenin hazırlık çalışmalarında görev alan bir kısım isimler bunlar Müftü, Erzurum yolcularını parlak bir karşılama merasimi yapmak vazifesini almıştı Cübbesinin eteklerini toplayarak ev ev, dükkân dükkân dolaşıyordu"

Mahmut Goloğlu'nun bildirdiğine göre, Mustafa Kemal Paşa'nın Sivas'ta oturup dinlenebileceği, çalışacağı ve yatacağı odaya konulacak eşyayı Müftü Abdurrauf Efendi ile Şekeroğlu İsmail, Sığırcıoğlu Hayri Efendiler evlerinden getirmişlerdir

2 Eylül 1919'da Mustafa Kemal Paşa, Kongre için Sivas'a gelmişti Paşa, Kongre sonrası da bu kentte kalarak çalışmalarını 18 Aralık 1919 tarihine kadar buradan sürdürdü Bu tarihte M Kemal Paşa, Rauf (Orbay), Büyükelçi Ahmet Rasim, Vali Mazhar Müfit (Kansu), Hakkı Behiç Beyler ve diğer çalışma arkadaşlarından oluşan Heyet-i Temsiliye, Ankara'ya gitmek üzere şehirden ayrıldı Heyet, 19 Aralık 1919 günü Akşam üzeri Kayseri'ye ulaştı

Kayseri'ye girişinde Mustafa Kemal ve arkadaşlarını, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Müftü Ahmet Remzi Efendi başta olmak üzere cemiyetin tüm üyeleri, ihtiyat zabıtan üyeleri, Devlet memurları, Kayseri'nin seçkin ulemasından Kızıklı Hacı Kasım Efendi, okul öğrencileri ve hocaları karşıladı

Dar'ül Hilafet'ül Aliyye Medresesi öğrencisi olan Hakkı Demirtaş o günü şöyle anlatmaktadır

"Heyet-i Temsiliye'yi karşılamak için medresede günler evvel hazırlıklar yapıldı Medresede Miyaszade Nuh Mehmet Efendi, Ekmek Yemez Osman Efendi, İmam Ahmet Efendi, gibi hocalarımızda bir istek ve sevinç vardı"

20 Aralık 1919 günü "Mustafa Kemal Paşa, halkla ve bilhassa ulema ile toplu bir halde görüşmek istediklerinden, başta Kızıklı Hacı Kasım Efendi olduğu halde, ilmiye sınıfının ileri gelenleri, tüccar ve esnaftan bazıları, Raşit Efendi kütüphanesinde toplandılar Kütüphaneye gelen MKemal Paşa, hocaların ve diğerlerinin ayrı ayrı ellerini sıkarak iltifatta bulundu Memleketin içine düşdüğü bu kötü durumdan ancak, birlik ve beraberlik içerisinde, milletçe kurtulunacağını söyledi ve yardımlarını istedi Toplantıda bulunanlar, gerekeni yapacaklarını ve kendilerini destekleyeceklerini bildirdiler"

Heyet-i Temsiliye, Kayseri'den 21 Aralık 1919 günü sabah ayrıldı (49) ve aynı günün gecesi saat sekiz buçuğa doğru Mucur'a geldi Gece hükümette memleket eşrafı davet olunarak görüşüldü"

22 Aralık günü sabahı Mustafa Kemal ve arkadaşları Hacıbektaş'a gitmek üzere Mucur'dan ayrıldı Zira Hacıbektaş'ta Alevilerin merbut bulundukları Çelebi Cemaleddin Efendi ile Hacıbektaş Dede Postu Vekili Niyazi Salih Baba bulunuyordu Burada Ankara yolcuları, anılan zevat tarafından içtenlikle karşılandı En iyi şekilde ikramda bulunuldu Bu arada Mustafa Kemal Paşa, Çelebi Cemalettin Efendi ile görüştü Bu görüşmeyi ve görüşme sonrasını Mazhar Müfit Kansu'nun hatıratından izleyelim:

"Ve Paşa, Çelebi ile görüşerek, tamamen Kuvayi Milliye'ye taraftar olduğuna dair söz aldı ve buraya gelmekten maksadımızda hasıl oldu Bu müzakere pek uzun sürmedi Çelebi Efendi derhal vaziyeti kavradı ve adamlarına lâzım gelen talimatı vereceğini vadetti Paşa'nın, vaziyet ve giriştiğimiz mücadele hakkında verdiği tafsilât Çelebi'nin nazarı dikkatini celbetti Hattâ Çelebi daha ileri giderek Cumhuriyet taraftarlığını ihsas ettirdi ise de Paşa zamanı olmayan bu mühim mesele için müsbet veya menfi bir cevap vermiyerek gayet tedbirli bir surette müzakereyi idare etti Anlaşılıyor ki, Cemaleddin Efendi Cumhuriyete taraftar, hele Salih Baba, hür fikirli, çok ileri bir zat Ertesi gün Hacı Bektaş türbesi ziyaret edildi ve Salih Niyazi Baba'nın öğle yemeği davetinde bulunduk Salih Baba türbenin ve dergâhının her tarafını gezdirdi Meydan evi denilen mahalde yere küçük ve alçak bir masanın üzerine konulan büyük bir sininin etrafına oturduk Hepimizin önünden dolaşan uzun bir havlu, yemekte çatal, bıçak vardı Çok nefîs bir yemek Can denilen müritler pek mükemmel ve sessizce hizmet ediyorlardı Doğrusu yemekteki bu intizama hayret ettik Yemeği müteakip ucu zıvanalı sigaralar ve kahveler de ikram edildi O gün akşam üstü Mucur'a avdet edileceğinden, hareket zamanına kadar hoş bir sohbet ile vakit geçirildiği gibi, Çelebi ile Baba arasındaki ihtilâf bir derece halledilir bir şekle konuldu "

Nihayet iyi bir intiba ile Hacıbektaş'tan ayrılan Heyet-i Temsiliye 23 Aralık akşamı tekrar Mucur'a geldi

Heyet 21 Aralık günü habersiz ve geç saatlerde Mucur'a geldiğinden halktan karşılayan olmamıştı Bu defa "Ankara yolunda Mustafa Kemal Paşa'yı Mucur'da başlarında Müftü İsmail Hakkı Efendi'nin olduğu kalabalık karşılıyor Müftü Efendi evvelâ bir dua okuyor, cemaatin âmin sesleri arasında zafer niyaz ediyor Heyet-i Temsiliye 23/24 Aralık 1919 gecesini Mucur'da geçirmiş ve Müftü Efendi'nin başkanlığında Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Mucur Merkezi kurulmuştur

24 Aralık 1919 günü Mucur'dan ayrılan Heyet-i Temsiliye aynı gün Kırşehir'e geldi Kırşehirliler büyük bir tezahüratla Ankara yolcularını karşıladılar Kentin girişinde kurbanlar kesildi Kırşehir'de kaldıkları süre içerisinde Heyet, Kırşehir Gençler Derneği'ni de ziyaret etti Derneğin hatıra defteri Mustafa Kemal ve yanındakiler tarafından imzalandı

Müftü ve Kırşehir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı *Halil (Gürbüz) Efendi o günü şöyle anlatır:

"- Ben ve arkadaşlarım Paşanın yanında idik, o sırada bir şifre geldi Kendim okumadan, Paşaya sundum" Mutasarrıflıkdaki miftahla (şifrelerin çözücüsü) ile açınız, evvelâ kendiniz okuyunuz" dediler Konuşmalarımız, Müdafaa-i Hukukun tâkip edeceği siyaset üzerinde idi Paşa bilhassa şu noktalar üzerinde durdu: Erzurum ve Sivas Kongrelerinde, Memleketin hangi yoldan ve nasıl bir politika takip edilerek kurtarılabileceği tesbit edilmiştir Rehber, kongrelerde alınmış kararlardır Bütün Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin benimseyecekleri yol budur Vazifemiz, halka herşeyi açık ve gizlemeden anlatmaktır Tek dayancımız Milletimizdir

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni Medrese binasında kurmuştuk İlk toplantımız burada oldu Daha sonra idâdî (lise) binasına naklettik İlk Müdafaa-i Hukuk Heyeti şöylece kuruldu: Reis Müftü Halil, âza Ömer Aydın, Mehmet Ağa, İmam Hayrullah, Hacı Nâfi, Şube Reisi Haydar Bey Efendiler

Gecenin çok geç saatlerine kadar, Müdafaa-i Hukuk'un çalışması ile meşgul olan Paşa, Kırşehir ve havâlisi üzerinde izahat aldı Çok az uyudu Gönülden ve coşkun törenle uğurlandı Kapıcı Camii çevresini dolduran binlerce halk alkış tuttu Hacı Ali, Mülâzimin Ethem Hoca ile Termacının Hâfız Şevket, karşılıklı tekbirlerle kurbanlar kestiler Paşa, kalabalığın içinde bir süre kaldı, en çok kendisini uğurlamaya gelen okul çocuklarıyla ilgilendi, onları sevdi, okşadı"

Kırşehir'den 24 Aralık günü ayrılan Heyet-i Temsiliye, Kaman, Çiçekdağı ve Beynam'dan sonra 27 Aralık 1919 günü Ankara'ya ulaştı Her geçtikleri yerleşim yerlerinde olduğu gibi, buralarda da Mustafa Kemal ve arkadaşları coşkuyla karşılandılar Bu karşılamalarda yine din adamları ön saflarda yer almıştır Bunlardan birisi de Çiçekdağı Müftüsü Hayrullah (Alp) Efendi'dir Hayrullah Efendi, Yozgat isyanı sırasında beldenin huzurunu sağlamak yolunda önemli hizmetlerde bulunmuştur Bu arada TBMM, Müftü Efendi'den, asker toplamasını istemiş ve şehrin güvenliğini şahsına emanet etmiştir

Mustafa Kemal Paşa'nın Heyet-i Temsiliye üyeleriyle Ankara'ya geldiği 27 Aralık 1919 günü kendisini karşılayanların başında yine bir din adamı bulunmaktaydı Bu tarihi olayı Mahmut GOLOĞLU'nun Üçüncü Meşrutiyet adlı eserinden izleyelim

"Bu sıralarda idi ki, Mustafa Kemal Paşa'nın Ankara'ya geleceği duyulmuş ve yola çıktığı haber alınmıştı Vali Vekili Yahya Galip Beyle Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Rıfat Efendi (Ankara Müftüsü) Mustafa Kemal Paşa'yı olağanüstü bir şekilde karşılamak ve bu arada Ankara'daki İngiliz ve Fransızlara da Kuvayı Milliye'nin gücünü göstermek için geceli gündüzlü çalışarak, bölgedeki bütün seymenlerin karşılama törenine katılmalarını sağlamaya uğraşmışlardı Bir süvari birliğinin önünde 24 Tümen Komutanı Yarbay Mahmut Bey ile Kurmay Başkanı Binbaşı Ömer Halis Bey (Bıyıktay) ve Ankara Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Müftü Hoca Rifat Efendi (Börekçi) ile Ankara ileri gelenlerivardı "

C Kongrelerde Din Adamları

30 Ekim 1918 sonrasında, Anadolu'nun her yerinde Cemiyet-i İslâmiyye, İstihlas-ı Vatan, Redd-i İlhak, Müdafaa-i Hukuku Osmaniye gibi çeşitli isimler altında mukavemet örgütleri kurulmuştur Yönetici, din adamı ve eşrâf tarafından oluşturulan bu cemiyetlerin, zamanla faaliyetlerini birleştirmek girişiminde bulunduklarını görüyoruz Örneğin doğu vilayetleri için Erzurum Kongresi, batı vilayetleri için de Balıkesir Kongresi Bu arada Trakya'da Lüleburgaz ve Edirne Kongreleri ile Aydın, Menteşe, Denizli, Isparta, Burdur ve Antalya'yı kapsayan Nazilli Kongresi yapılmıştır Bunlardan başka, daha geniş çapta olmak üzere, Ege Bölgesi'nde Alaşehir Kongresi, Tüm Türkiye'yi kucaklayan Sivas Kongresi Bu çalışmalar sözü edilen teşebbüslerin en önemlileridir

Bu kongrelerde din adamları da yer almışlardır Örneğin, Mustafa Kemal Paşa, TBMM'nin açılmasında önemi büyük olan Erzurum Kongresi üyeliği ve daha sonra da kongrenin başkanlığına, Hoca Raif (Dinç) Efendi'nin gayret ve yardımlarıyla seçilmiştir Raif Efendi, Vilayatı Şarkiye Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Erzurum Şubesi Başkanı olarak kaleme aldığı 10 Temmuz 1919 tarihli yazısıyla, Mustafa Kemal Paşa'nın cemiyetin başına geçerek yönetim kurulu başkanlığını kabul etmesini teklif etmiştir Aynı yazıda, Rauf Bey'in (Orbay) de yönetim kurulu ikinci başkanlığına seçildiği bildiriliyordu

Mustafa Kemal Paşa, Raif Efendi'nin anılan yazısını Nutuk'un 36 belgesi olarak sunduğu gibi duyduğu memnuniyeti de;

"Efendiler askerlikten ayrıldıktan sonra, bütün Erzurum halkının ve Vilayet-i Şarkiye Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti'nin Erzurum Şubesi'nin bana karşı pek çok olarak gösterdikleri güven ve yakınlığın bende bıraktığı unutulmaz hatırayı burada açıkça belirtmeyi görev sayarım" ifadeleriyle anlatmaktadır

Öte yandan Sivas Kongresi'nde en çok tartışılan konulardan birisi de manda meselesidir Kimi delege mandayı savunurken, kimi karşı çıkmış, delegelerin büyük bir kısmı kesin tavırlarını ortaya koyamamıştır Milli Mücadele'nin önde gelen isimlerinden Bekir Sami, İsmail Hami, Vasıf, Rafet Beylerle İsmail Fazıl Paşa (Ali Fuat Cebesoy'un babası), mandayı savunanların başında gelmekteydi (62) Bu arada Kara Vasıf Bey ile Halide Edip (Adıvar) Hanım da Mustafa Kemal Paşa'ya gönderdikleri mektuplarla mandayı (Amerikan Mandasını) savunmakta idiler

Anılan kişiler mandayı savunurken, Sivas Kongresi'ne Erzurum delegesi ve Heyet-i Temsiliye üyesi olarak katılan Hoca Raif Efendi ise, mandaya karşı çıkmıştır Başka bir ifadeyle, manda tartışmalarında Mustafa Kemal'in yanında yer almıştır "Raif Efendi'nin çok açık bir biçimde mandayı reddetmesi delegeler ve mandayı savunanlar üzerinde de olumlu tesir etmiştir" Örneğin, Onun, "Bendeniz de müzakerenin devamı taraftarıyım Meselâ Vasıf Bey biraderimizin bir teklifi var; bir kere mandanın esas itibariyle kabul edilip edilemeyeceği taayyün etmelidir Her şeyden evvel bunu halledelim İstiklâliyet ile manda arasında ne fark vardır? Daha doğrusu manda tabirini kullandığımız zaman artık istiklâliyet tabirini kullanamayacaksak, mandayı kabul etmeye burada karar verelim Hami Bey ve Bekir Sami bey biraderlerimizin istiklâl aleyhindeki sözlerinden anlıyorum ki, kendileri manda ile istiklâliyeti birbirine karıştırıyorlar Zannedersem "Mandayı kabul edelim, istiklâlden bahsetmeyelim!" demek istiyorlar; Hami Bey Cemiyet-i Akvam'ca Şayanı kabul bazı şeyler not etmişler; halbuki bendeniz manda tabirini kullanmakta bir ihtiyaç görmüyorum Manda tabirini kullanmakla istiklali kullanamayacağımızdan herhalde bu manda tabirini reddetmeliyiz!" şeklindeki konuşması mandayı savunanları öfkelendirmiştir

Yine milli harekâtın önde gelen isimlerinden İsmet Paşa'nın da mandayı savunduğu, hatta onun manda fikrini ilk ortaya atanlardan olduğu hatırlanırsa Hoca Raif Efendi'nin Milli Mücadele'deki hizmetlerinin önemi daha iyi anlaşılacaktır

Diğer taraftan Erzurum ve Sivas Kongrelerine katılan din adamı sadece Hoca Raif Efendi değildir Bu cümleden olarak, Erzurum Kongresi delegeleri arasında daha şu din adamları da bulunmaktadır:

Siirt Delegeleri: Müftü Hacı Hafız Mehmet Cemil ve Müderris Hafız Cemil Efendiler, Erzincan Delegesi: Meşayihten Hacı Fevzi Efendi, Sivas Delegesi: Müderris Fazullah Efendi, Kuruçay Delegesi: Müftü Şevki Efendi, Of Delegesi: Müftü Yunus Efendi, Kelkit Delegesi: Müftü Osman Efendi, Şiran Delegesi: Müftü Hasan Efendi, Rize Delegesi: Hoca Necati Efendi, Diyarbakır Delegesi: Müftü Hacı İbrahim Efendi

Sivas Kongresi'ne de Hoca Raif Efendi (Erzurum Delegesi), Şeyh Hacı Fevzi Efendi (Erzincan Delegesi), Şeyh Seyfi Efendi (Kütahya Delegesi), Hoca Hatip Ahmet Efendi (Ankara Delegesi), 1924 yılında Çorum Müftüsü olan Mehmet Nazif Efendi (Çorum Delegesi), gibi birçok din adamı katılmıştır Bu arada Sivas Kongresi'nin hazırlık çalışmalarını yürüten komisyonun içerisinde de din adamları ön saflardadır Bunlar; Vali Vekili Kadı Hasbi, Müderris Fazlullah ve Müftü Abdurrauf Efendiler idi Özellikle Müftü Efendi-Vali Reşit Paşa'nın ifadesiyle- "Erzurum yolcularına parlak bir istiklal merasimi yapma vazifesini almıştı Cübbesinin eteklerini toplayarak ev ev, dükkân dükkân dolaşıyordu"

Öte yandan Mazhar Müfit Kansu, Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber adlı hatıratında bu konuda şu bilgiyi vermektedir:

"Müftü Abdurrauf Efendi, Kolordu Kumandanı Selahattin ve eski Sivas Mebusu Rasim Beyler de Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini ve heyeti karşılamak, misafir etmek hususunda büyük gayret sarfettiler"

Vali Reşit Paşa, Milli Mücadele'nin ilk günlerinde mütereddit idi Valinin bu durumu, Mustafa Kemal Paşa'nın Erzurum'a gitmek üzere Sivas'a uğradığı günlerde bile devam etmekteydi Muhtemelen bu durumu nedeniyle Reşit Paşa, Sivas için melhüz tehlikeler ileri sürerek Kongrenin bu şehirde toplanmasını engellemeye çalışmıştı

Vali Reşit Paşa, böyle mütereddit tutum ve davranışlar sergilerken, başta Müftü Abdurrauf Efendi olmak üzere Sivas merkezindeki diğer din adamları çoktan kararlarını Milli Mücadele lehinde Reşit Paşa, vilayetteki Kuva-yı Milliye çalışmaları hakkında bilgi isterken de teşkilat mensuplarından şu cevabı almıştı:

"O kadar kalabalık değiliz Fakat başta Müftü olmak üzere ulemâ takımı hemen hemen bizimle beraberdir"

Din adamlarının örnek davranışları, Erzurum ve Sivas Kongreleri ile sınırlı değildir

Kuzey Batı Anadolu'da Kuva-yı Milliye'yi organize edenler; 26-30 Temmuz 1919 tarihleri arasında bir araya gelmişlerdir Bu kongre 13-27 Eylül 1919, 19-29 Kasım 1919 ve 10-23 Mart 1920 tarihlerinde olmak üzere üç defa daha toplanmıştır

26-30 Temmuz 1919 tarihleri arasında yapılan kongreye, 18 kaza ve nahiyenin temsilcilerinden oluşan 48 kişi katılmıştır İTekeli-Sİlkin, kongreye katılan delegelerin 3'ünün sivil-asker bürokrat, 5'inin din adamı müderris, 40'ının da eşraftan olduğunu belirtmektedirler Ancak delegelerin meslek gruplarına göre yapılan bu sayısal ayrım tam gerçeği yansıtmamaktadır Mustafa Çalışkan'ın da tesbit ettiği gibi delegelerin 27'sini mahalli müftü ve müderrisler teşkil ediyordu

Kongreye katılmış olan müftü ve müderrislerin isimleri ile temsil ettikleri il, ilçe ve nahiyeler aşağıda gösterilmiştir

1 Keçecizade Hafız Mehmet Emin Efendi-Balıkesir

2 Arabacızade Hacı Hafız Mehmet Efendi-Balıkesir

3 Beypazarlızade Hafız Mehmet Efendi-Balıkesir

4 Keşkezade Hacı Bahattin Efendi-Balıkesir

5 Müftü Hoca Mehmet Bey-Burhaniye

6 Soma Müfti-i Sabıkı Osman Efendi-Soma

7 Soma Müftüsü İsmail Hakkı Efendi-Soma

8 Müderris Hüseyin Efendi-Kırkağaç

9 Müderris İbrahim Efendi-Fart Nahiyesi

10 Hafız Arif Efendi-Kepsut Nahiyesi

11 Abdulgafur Efendi-Giresun Nahiyesi

12 Hafız Mehmet Efendi-Şamlı Nahiyesi"

13 Hafız Hamit Efendi-İvrindi Nahiyesi

10-23 Mart 1920 tarihinde yapılan V Balıkesir kongresinde din adamlarının sayısı daha da artmıştır Kongreye katılan 64 delegenin yarısına yakını Müftü, Vaiz, Müderris, İmam-Hatip ve Müezzin-Kayyımlardan oluşmaktadır Bunlardan bazıları şunlardır:

Müftü Alim Efendi, Hacı Mustafa Efendi, Rıfat Efendi, Arabacıoğlu Mehmet Efendi, Keçeci Hafız Emin Efendi, Hacı Hafızzade Mehmet Efendi, Osman Efendizade Mehmet Efendi, Azâzade Mustafa Efendi, Hafız Numan Efendi, Hafız Mehmet Efendi, Hafız Mustafa Efendi, Hafız İsmail Efendi, Hasan Tahsin Efendi, Hafız Rıfat Efendi, Ali Rıza Efendi, Salim Efendi, Hoca Ali Efendi'dir

Ege bölgesinde 16-25 Ağustos 1919 tarihleri arasında yapılan bir diğer kongre, Alaşehir Kongresi'dir Bu kongreye katılan delegeler; Denizli, Aydın, İzmir, Saruhan (Manisa), Balıkesir, Afyon ve Uşak'ın yanısıra 21 ilçeyi de temsil ediyorlardı Bu bakımdan bu kongrenin, Balıkesir kongresine nazaran etki sahası daha genişti Başka bir ifadeyle, bu kongre, Ege'deki direnişi bütünleştirme görevini üstlenmesi yönünden önemliydi "Alaşehir Kongresi, örgütlenmeyle ilgili diğer kararları yanında Alaşehir, Salihli-Kula, Demirci, Eşme, Uşak ve Ödemiş kazalarıyla bunlara daha sonra eklenecek diğer yörelerdeki direniş hareketlerini "birsaha itibariyle ve bunların muhassalalası" olarak Heyet-i Merkeziye diye bir üst örgütlenmeye tabi kılmıştır"

Salihli ve Bozdoğan Cephelerinin dayanağı olan bu kongreye açılışında 34 üye katılmıştır Kongre kapandığında ise, kararları imzalayanların sayısı 45'tir

Alaşehir Kongresi'ne katılan delegelerin %19 veya 20'sini Müftü ve Müderrislerin teşkil ettiğini belirten MÇalışkan, bunların isimleriyle temsil ettikleri il ve ilçeleri şöyle belirtmektedir:

1 Müftüzade Abdülgafur Efendi/Balıkesir

2 Müftü Ahmet Şükrü Efendi Sarayköy/Denizli

3 Müderris İbrahim Ethem Bey Ödemiş/İzmir

4 Müderriszade Süleyman Sami Efendi Akhisar/Manisa

5 Müderris Serdarzade Mustafa Efendi Demirci/Manisa

6 Müfti–i Sabık Mehmet Lütfi Efendi Salihli/Manisa

7 Kadı Zahid Molla Salihli/Manisa

8 Müfti-i Sabık İsmail Hakkı Efendi Soma/Manisa

9 Müftü Hacı Nazif Efendi Eşme/Uşak

MÇalışkan'ın tesbitinde eksiklikler vardır Örneğin Kula delegesi Tosun Efendizade Raşit Efendi bir din görevlisidir Öte yandan, Uşak delegesi, İbrahim Bey (Tahtakılıç), 1908 yıllarında Uşak Müftülüğü görevini yürütmüş bir din adamıdır İbrahim Bey, Kongre Heyet-i Merkeziyesi başkanı olarak önemli hizmetlerde bulunmuştur Örneğin, Uşak'tan oluşturduğu Uşak Hücum Taburunu, Salihli'ye göndermesi, l Mart 1920'de teşkil edilen taburun "teşkilinde bütün techizat Uşak halkı tarafından temin edilmiş, elbiseleri Uşak şayak fabrikalarından alınan kumaşlardan diktirilmiştir Bütün bu işler İbrahim Bey'in tükenmez enerjisiyle meydana gelmiştir"

Yukarıda isimlerini verdiğimiz din adamları anılan kongrelerin bütün toplantılarına katılmışlardır Bu arada kongre başkanlıklarına önergeler vermişler ve yaptıkları tekliflerin kabülü için mücadelede bulunmuşlardır Örneğin, Alaşehir Kongresi'nde Salihli delegesi Müftü Mehmet Lütfi Efendi'nin "İhracatın memnuiyeti hakkındaki karar da fevaidden ziyade mazarrat tevlit ediyor Salihli'de yalnız baklayı müsaade ettik, diğerlerini men ettik Pek büyük mazarrat husule geldi Kuva-yı Milliye'nin iaşesinin temini için köylülerden para isteniyor, hal şu ki köylüler parayı ancak zahirelerinin şurutıyla temin edebilirler" şeklindeki önergesi uygun görülerek, Balıkesir Kongresi'nde alınan kararın tersine, zahire ihracının serbest bırakılması sağlanmıştır

Ayrıca Balıkesir ve Alaşehir Kongrelerinin toplanması için Ege Bölgesi'nde çalışmaları yürüten Hacim Muhittin Çarıklı'nın her gittiği yerde mahalli müftü, vaiz ve müderrislerden bilgi aldığı ve bunların yardımlarını istediği, böylece de yukarıda isimleri geçen din adamlarının bu kongrelere katılmalarını temin ettiği, 16 Mayıs 1919-28 Eylül 1920 tarihleri arasında O'nun günü gününe tuttuğu notlardan, özellikle 17 Haziran-25 Temmuz 1919 tarihleri arasındaki bilgilerden anlaşılmaktadır

Kasım 1918'de Doğu Trakya'ya bir Fransız alayının gelmesi ve Uzunköprü Sirkeci demiryolunu işgal etmesinden bir süre sonra burası bir Yunan taburunun işgaline bırakılmıştı Başlangıçta Trakya halkı, Trakya Paşaeli Merkezi Heyet-i Osmaniyesi Cemiyeti'ni kurarak düşmana karşı mücadeleye girişti Zamanla bu şekilde verilen mücadelenin yeterli olmadığı görüldüğünden 31 Mart 1920'de Lüleburgaz'da bir kongre toplandı Daha önceki iki Edirne kongresinden sonra 9 Kasım 1920'de de Edirne Büyük Kongresi yapıldı Bu kongrelerin amacı Doğu Trakya'yı Yunan işgalinden kurtarmaktı

Milli Mücadele'de Trakya bölgesindeki faaliyetleri ayrıntılı bir surette kaleme alan Tevfik Bıyıkoğlu, çalışmasında buradaki din adamlarının hizmet ve çalışmalarından da söz etmektedir Lüleburgaz kongresine iştirak eden din adamlarını: Müftü Mestan Efendi (Edirne), Müftü Mustafa Asım Efendi (Şarköy), Müftü Raşit Efendi (Keşan) olarak zikreden yazar, daha sonra da Edirne Büyük Kongresi tutanaklarından Tekirdağ Müftüsü Hilmi, Edirne Müftüsü Mestan ve Saray Müftüsü Ahmet Efendilere ait anekdotlar sunar

Bunlardan bir-ikisini birlikte izleyelim:

"Milliyetçi bir müftünün sözleri:

Saray Müftüsü Ahmet Efendi-Üzerimize düşen vazife, memleketimizi muhafaza ve müdafaa etmektir Bu hareketimizle, padişahımıza isyan etmiş olmayız Haşa! Ben din kardeşlerime hakikati söylemek isterim Bir Türk düşünemem ki, cihaddan kaçınsın: Dün bir müftü gücenip çekildi Onun gönlü alınsın, bütün müftüler bundan memnun olacaklardır Düşman istilâ tehlikesi olan bir yerde, cihad farzı ayındır Biz mukavemet etmezsek padişahın emrinden ayrılmış oluruz Hem biz, taarruza uğramadan muharebe edecek değiliz ki Hazırlık yapacağız Hazırlık yapmak, devlet ve millete, hilâfet makamına bağlılığı sağlamaktadır Boşu boşuna oturursak, miskinlik ve zilleti kabul etmiş oluruz Elimizde olan mal-mülk düşmana geçecektir İçinizde başka türlüsünü iddia edecek var mıdır? Cihadın güzel oluşu, İslâmlığın şerefini yükseltmesindendir

Müftü Ahmet Efendi, kongredeki müftülere dönerek sordu:

-Öyle değil mi hoca efendiler?

Hepsi birden cevap verdiler:

-Hay hay, öyledir, Efendi hazretleri!

Müftü Ahmet Efendi, sözüne şöyle devam etti:

Biz de, sizden rica ederiz Canınızı ve malınızı esirgemeyiniz Bugün bundan çekinirsek, Yunanlılar hepimizi, zorla askere alırlar ve kardeşlerimize karşı kullanırlar İzmir'in bir tarafına götürürler, birşey yapamayız Ben Makedonyalı bir Türküm; düşman akrabamdan onbeş kişi süngüledi, güçlükle kurtuldum Çalışarak bu tehlikeyi ortadan kaldırmak mümkündür Sözüm bu kadardır"

"Babaeski Müftüsü: -Müşterek karar, karşılıklı güven demektir Kararımız müdafaa, sonra seferberlik, arkasından gerekirse dövüşmektirBenim aklım pek ermez Gazetelerde gördüm Geçenlerde D'Esperemi, Vespere mi, buraya bir kumandan gelmiş İşte o adam demiş ki: "Size tebliğ edilecek emirleri, size, zorla kabul ettireceğim Siz de kabul edeceksiniz!"

Demek ki biz tehdit altındayız Bu da müdafaayı icab ettirir, uzun uzadıya düşünmeye lüzum yoktur

Sözüm bitti

-Yaşa Hoca Efendi, sesleri"

Öte yandan 6-9 Ağustos 1919 tarihlerinde toplanan Nazilli Kongresi'ne de; Eşme Müftüsü Hacı Nazif Efendi, Isparta Eski Müftüsü Hacı Hüsnü Efendi (90), Sarayköy Müftüsü Ahmet Şükrü Efendi, Karacasu Müftüsü Hulusi Efendi gibi birçok din adamı katılmıştır Kongrede Müftü Hulusi Efendi Başkan Vekili seçilmiştir

Çalışmamızın bu kısmını, Hoca Raif Efendi'nin Sivas Kongresi'nden manda tartışılırken, söylediklerinden küçük bir bölümü ile bitirelim

"-Bizim hedef ve gayemiz, istiklâli tam olup, yoksa şu veya bu devletin himayesi altına girmek gibi muhilli istiklâl olan ve manda denilen ve bazıları tarafından ismi değiştirilerek müzaheret namı verilen, her ne olursa olsun istiklâlimize dokunan şeyler değildir"

DDemir ve Çelik Alaylar

Milli Mücadele'de din adamları ellerinde silah, beldelerini de korumuşlardır Isparta'da Hafız İbrahim Efendi DEMİRALAY, Afyon Karahisar'da Hoca Şükrü Efendi ÇELİKALAY adlarında gönüllülerden alaylar teşkil etmişlerdir

Ali Fuat Paşa bu kuvvetlerden şöyle söz eder: "Anadolu'nun muayyen bir kısmını elde tutabilmenin ilk şartı, başında olduğum 20 Kolordu'nun sahası içinde olan Isparta-Afyonkarahisar-Eskişehir hattını elde muhafaza edebilmekti Eskişehir'de İngilizler vardı Eğer Isparta ve Afyon'u muhafaza edebilsek idik, Eskişehir'deki İngilizleri atmak mümkündü Isparta ve Afyon'da milli kuvvetleri teşkil edebilme faaliyetimize lüzum kalmadı: Bu iki şehrimizde, iki din adamı, başı sarıklı iki mücahit başa geçmişler ve milli kuvvetleri tecrübeli kumandan siyaset ve basireti ile teşkilatlandırmışlar ve ilk anda yadırganacak bir kararla kumandayı da bizzat ellerine almışlardı Isparta'da Hafız İbrahim Efendi, Afyonkarahisar'da Hoca İsmail Şükrü Efendi"

Şükrü Hoca, TBMM üyesi sıfatıyla Ankara'ya geldiği zaman öncelikle Mustafa Kemal Paşa'nın yanına gitmiştir Paşa, kendisine; "Nerede kaldın Hocam? Dört gözle seni bekliyorduk" demiştir Bunun üzerine Şükrü Hoca da, Afyon'daki çalışmalarını anlatarak, Paşa'ya oradaki düşmanın durumu ve yapılması gereken işler hakkında bilgi vermiştir Bu sırada, Mustafa Kemal Paşa, tekrar; "Varolunuz Hocam Sizin gibi din âlimlerinin bu hususta millete önayak olmanız memleketin ve dinin muhafazası için elzemdir Afyon'da nasıl çalıştığınızı, evlerde, camilerde, köylerde halkı düşmana karşı mukavemete nasıl hazırladığınızı işittim Memleket ve din uğrundaki bu mücadeleniz şayanı takdirdir Çok memnun oldum Hocam: Yine sizin gibi bir din âlimi olan arkadaşınız Nebil Dehşeti Efendi'nin (I dönem TBMM Afyonkarahisar Meb'usu) mesaisini de takdir ederim" diyerek hocaların özellikle Şükrü Hocanın Milli Mücadele'deki hizmetlerini belirtmiştir

Yunan orduları durmadan ilerliyorlardı Alaşehir elden çıkmıştı Yunan işgalinin genişlediği bu günlerde konu TBMM'nde gündeme gelmiştir Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa'nın da hazır bulundukları Meclis toplantısında hararetle tartışılmıştır Bu arada Şükrü Hoca da görüşlerini açıklamıştır O uzunca olan konuşmasının bir bölümünde konuyla ilgili görüşlerini şöyle dile getiriyordu:

"Bu gün benim memleketim istilâya maruzdur Düşman şimendiferle üç saatlik bir mesafededir Fakat ben meyus değilim Beni meyus edecek diğer mahallerin sükûtudur Bu gün Uşak sükût edecek, yarın Karahisar Bir memleket yanarken diğerinin seyirci kalması İslâmiyete şîndir Efendiler! bu gün yapılacak bir vazife vardır Öyle nazariyat peşinde koşulacak zaman değildir Bundan evvel bizim kölemiz olan ve nüfusu bir buçuk milyondan ibaret bulunan hain bir Yunan bu gün yükselsin de, yüz yüz elli bin kuvvetle hücum etsin de bu kadar kuvveti mağlup etsin Bu İslâmiyetle kabili tevfik değildir Bu gün Millet Meclisi şu derde deva bulmak için toplanmıştır Biz de onun için buraya geldik Bunun çaresi umum Anadolu kuvvetlerini tevhit etmek, cihadı mukaddes ilân etmekdir Bu gün ben mukadderatımızı elinde tutan kimselerin sui idaresini bilmekle beraber onlardan müşteki değilim; onların iskatı taraftarı değilim Gördüğüm yolsuzluklar karşısında ve düşman taarruzuna karşı buradaki lâkayitlikler beni eritiyor Rica ederim, itiraf etmeliyiz azillerin, nasıpların sırası değildir Millet kendini kuvvetli göstermelidir

Meclis'teki bu tartışmalar esnasında Erkan-ı Harbiyei Umumi Reisi (Genelkurmay Başkanı) Fevzi Paşa, Şükrü Hoca'ya; "Hocam vaziyet tehlikededir Bir cephe kurabilmek için bize beş ay zaman lazım" demesi üzerine de Şükrü Hoca kendisine yeteri miktarda at ve silah verilmesi halinde düşmanı beş ay oyalamak yerine düşmanı durdurabileceğini bildirmiştir

Bundan sonraki gelişmeleri Şükrü Hoca şöyle anlatır:

"Paşa bu tekliften memnun kalır Ne kadar silah ve cephane varsa derhal bana teslim edilmesi için Ankara silah deposuna emir verdiler Depoya gittim Ne göreyim: 14 adet martinden muaddel tek ateşli bekçi silahlarından başka silah yok Bunları aldım Kırka iblâğını istedim Ankara Kolordu Kumandanı ve Vali Vekili Nuri Beyin bunu bulacağını ümid ediyordum Maalesef buna imkân olmadığını söyledi Resmi makamlardan ümid kesilince Allah'a dayanarak bir çare düşündüm Hemen bir gün içinde bir asker elbisesi diktirdim Başımdaki sarığı muhafaza ederek bu asker elbisesini giydim Hacı Bayram Camii'nde Cuma namazından sonra kürsüye çıktım"Ey cemaati müslimin! dedim Kapıları kapayınız Hiçbiriniz camiden dışarı çıkmasın Sizinle görüşecek mühim meseleler var!" dedim coştum, söyledim Evde duvarlarda asılı duran harb silahlarının boşuna asılı kalırsa ev sahibine lânet edeceğini anlattım Memleket ve din tehlikede kalırsa yedisinden yetmişine kadar bütün Müslümanların cihadla mükellef olduğunu anlattım Mustafa Kemal Paşa'nın teminatını söyledim Cemaat ağladı Ben ağladım Nihayet arkamdaki ilmiye cübbesini çıkararak asker elbisesiyle başımda sarık olarak kürsüde ayağa kalktım "Ey cemaati müslimin! dedim İşte ben asker kıyafetine girdim cepheye gidiyorum Memleket ve din kurtuluncaya kadar cephelerde düşmanla çarpışacağım Memleketini dinini seven benimle gelsin" dedim Herkes sağa sola koştu O gün akşama kadar 700 silah, 600 mücahid, 120 at toplanmıştı Ben miktarı kafi silahşör mücahidlerle Ankara'dan ayrıldım Afyon'a gelir gelmez düşman bir taarruz daha yapmış, Uşak'a girmişti Acele cepheye koştum "Uşak Cephesi'ne" İzzettin Bey kumanda ediyorduBen hemen o tarafta bir müdafaa hattı tesis ettim"

Demiralay'ın varlığı, İtalyanların Isparta ve çevresinde barınamamasını sağlamıştır Çelikalay da Dumlupınar'da Yunan ileri harekâtını dokuz ay durdurarak ordumuzun hazırlanmasını temin etmiştir Şükrü Hoca, cephede alayının başında ve cephe gerisinde de camilerde vaaz ederek Afyon halkının Milli Mücadele lehinde bilinçlenmesinde de hizmet vermiştir

Hafız İbrahim ve Hoca Şükrü Efendiler'den başka çalışma alanımıza giren bölgede, kimi din adamları da gönüllülerden oluşturdukları müfrezelerine komuta etmişlerdir Örneğin, daha önce de belirtildiği gibi Çal Müftüsü Ahmet İzzet Efendi bunlardan birisidir Müftü Ahmet İzzet Efendi, Çal (Denizli) ve çevresinden oluşturduğu 100 kişilik müfrezesine Aydın-Köşk cephesinde komuta etmiştir Yine Salihli-Bozdoğan cephesinde Kadı Zahit Molla, Bakırlı Hüseyin Hafız, Kırkağaç Müftüsü Mehmet Rifat da Kuva-yı Milliye komutanlıkları yapmışlardır Bunlardan Müftü Mehmet Rıfat Efendi düşmanla çarpışırken esir düşmüş ve Atina'da uzun süre esaret hayatı yaşamıştır

Bir diğer müfreze komutanı da Celal Bayar'ın, "İri vücutlu, başında kocaman sarığı, muntazam kesilmiş sakalı, elinde bir İngiliz filintası, belinde fişekliklerle İngiliz atı üzerinde çok heybetli görünüyordu Yanında silahlı beş muhafız vardır" diye tanımladığı Eşme Müftüsü Hacı Nafiz Efendi'dir

Özetle, Milli Mücadele'de din adamları ellerinde silah beldelerini de korumuşlardır

Bu bölümü, Mustafa Kemal Paşa'nın Demiralay Komutanı Hafız İbrahim'e gönderdiği 1481336/1920 tarihli telgrafıyla bitirelim:

12 Kolordu Kumandanlığı Vasıtasıyla Isparta Milli Demiralay Kumandanı Mebus İbrahim Bey'e

Isparta Livası'nın Müdafaa-i Vatan hususunda gösterdiği fedakarlık teşekküre şayandır Bütün alay zevatı ve kendisine Büyük Millet Meclisi'nin takdirlerini ve teşekkürlerini takdim ederim

Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal"

E Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde Görev Alan Din Adamları

Müdafaa-i Hukuk, bir milletin yaşama hakkının mücadelesini simgeler

Müdafaa-i Hukuk, Türk Milletinin "Ben varım, binlerce yıllık bir tarihin ve bu toprakların sahibiyim" diyen sesin bütün dünyaya duyurulmasıdır Müdafaa-i Hukuk, hakları, hürriyetleri, namusları ve tarihleri ellerinden alınmak istenen bir toplumun mücadele azmi ve kararlılığıdır Müdafaa-i Hukuk, hak ve hürriyetleri için bir araya gelenlerin, sırasında canlarını ortaya koydukları mücadele şuurudur Nihayet Müdafaa-i Hukuk, yeni bir devletin doğuşunun kaynağıdır Türk'ün dünyaya kendisini savaş alanlarından barış masalarına tanıttığı güçtür İmandır

Müdafaa-i Hukuk Teşkilatları başlangıçta yereldir Bu kuruluşların "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" adı altında toplanmalarıyla bütün vatanın kurtuluşu ve milli bir devletin kuruluşu amaçlanmıştır Başlangıçta belki sadece Yunan işgaline, Ermeni saldırılarına, Fransız, İngiliz ve İtalyanlara karşı başlayan mücadele, Sivas Kongresi'nden (07-11 Eylül 1919) sonra bütüne yönelmiştir

Müdafaa-i Hukuk'un ve bu anafikir etrafında meydana gelen teşkilatların askeri güçle birlikte hareketi de gene Sivas Kongresi sıralarında gerçekleştirilmiştir Türkiye Büyük Millet Meclisi de, bu teşkilatların üzerine bina edilmiştir Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kuruluş ve faaliyetlerinde, din görevlileri de görev almışlardır Ancak hemen belirtelim ki, Milli Mücadele'nin diğer sahalarında olduğu gibi, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri konusunda da din adamları ilk sırada yer almışlar İstisnasız hiçbir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yoktur ki, üyeleri arasında bir din adamı bulunmasın Bunlardan Vilayet ve Mutasarrıflık merkezlerindekilerinin isimlerini tesbit edebildiklerimizi sunuyoruz:

Ankara Vilayeti: Müftü MRifat Efendi (Başkan), Kınacızade Şakir, Hanifzade Mehmet ve Hatib Hacı Ahmet Efendiler

Edirne Vilayeti: Müftü Mestan Efendi (Üye)

Erzurum Vilayeti: Hoca Raif Efendi (Başkan), Müftü Sadık, Hacı İsmail Efendizade Tevfik, Leylizade İbrahim, Derviş Ağa Camii Hatibi Ahmet, Çitzade Ragıp Efendiler

Bitlis Vilayeti: Müftizade Mahmut (Başkan), Kalelizade Şevket, Hacı Babuzade Nuri, Şeyh Abdülgazi Efendiler

Diyarbakır Vilayeti: Ahmet Hamdi Efendi

Kastamonu Vilayeti: Müftü Salih Efendi, Şeyh Şemsizade Ziyaeddin Efendi

Konya Vilayeti: Ali Kemalî Efendi (Başkan), Müftü Ömer Vehbi Efendi

Mamuretilaziz (Elazığ) Vilayeti: Halil Efendi

Sivas Vilayeti: Müftü Abdürrauf Efendi (Başkan)

Trabzon Vilayeti: Müftü Mehmet İzzet , Hafız Mahmud Efendi

Van Vilayeti: Müftü Şeyh Masum Efendi (Başkan)

Aksaray Mutasarrıflığı: Müftü Kazızade İbrahim Efendi, Hacı Şerif Efendizade Hüseyin Efendi

Amasya Mutasarrıflığı: Müftü Hacı Tevfik Efendi (Başkan)

Aydın Mutasarrıflığı: Müderris Hacı Süleyman Efendi, Hafız Ahmet Efendi

Beyazıd Mutasarrıflığı: Şeyh İbrahim ve Abdülkadir Efendiler

Bolu Mutasarrıflığı: Müderris Kürtzade Mehmet Sıtkı Efendi (Başkan)

Burdur Mutasarrıflığı: Müderris Hatibzade Mehmet Efendi

Canik (Samsun) Mutasarrıflığı: Müftü Ömerzade Hoca Hasan Efendi, Müderris Adil Efendi

Çorum Mutasarrıflığı: Müftü Ali Efendi

Denizli Mutasarrıflığı: Müftü Ahmet Hulusi Efendi (Başkan), Müftüzade Kazım Efendi

Erzincan Mutasarrıflığı: Müftü Osman Fevzi Efendi, Şeyh Safvet Efendi, Şeyh Hacı Fevzi Efendi

Giresun Mutasarrıflığı: Müftü Lazzade Ali Fikri Efendi

Gümüşhane Mutasarrıflığı: Mehmet Şükrü Efendi, Müftüzade Mehmet Efendi

Ertuğrul (Bilecik) Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Nuri Efendi (Başkan), Hafız Arif Efendi

Hakkari Mutasarrıflığı: Müftü Ziyaeddin Efendi (Başkan)

Hamidabad (Isparta) Mutasarrıflığı: Müftü Hüseyin Efendi, Şeyh Ali Efendi (Başkan), Hafız İbrahim Efendi, Müderris Şerif Efendi

İçel Mutasarrıflığı: Hocazade Emin Efendi

Karahisar-ı Sahib (Afyon) Mutasarrıflığı: Müftü Said Efendi (Başkan), Gevikzade Hacı Hafız Efendi, Nebizade Mehmet Efendi

Kengiri (Çankırı) Mutasarrıflığı: Müftü Bekirzade Ata Efendi (Başkan)

Kırşehir Mutasarrıflığı: Müftü Halil Hilmi Efendi (Başkan)

Kütahya Mutasarrıflığı: Mazlumzade Hafız Hasan Efendi, Hacı Musazade Hafız Mehmet Efendi

Lazistan Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Hulusi Efendi, Mataracızade Mehmet Şükrü Efendi, Şeyh İlyas Efendi

Malatya Mutasarrıflığı: Müderris Tortumluzade Hacı Hafız Efendi

Maraş Mutasarrıflığı: Müftü Abdullah Mehmet Efendi

Mardin Mutasarrıflığı: Müftü Hüseyin Efendi

Muş Mutasarrıflığı: Müftü Hasan Kamil Efendi

Niğde Mutasarrıflığı: Müftü Süleyman Efendi

Oltu Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Sadık Efendi, Müderris Emin ve Yakup Efendiler

Ordu Mutasarrıflığı: Müftü Ahmet İlhami Efendi

Siirt Mutasarrıflığı: Müftü Hoca Ömer Efendi

Sinop Mutasarrıflığı: Müftü Salih Hulusi Efendi

Teke (Antalya) Mutasarrıflığı: Müftü Yusuf Talat Efendi, Hacı Hatip Osman Efendi

Tokat Mutasarrıflığı: Müftü Katibzade Hacı Mustafa Efendi, Habib Efendizade Hoca Fehmi Efendi, Hafız Mehmet Efendi

Urfa Mutasarrıflığı: Müftü Hasan Efendi

Yozgat Mutasarrıflığı: Müftü Mehmet Hulusi Efendi (Başkan )

Zonguldak Mutasarrıflığı: Müftü İbrahim Efendi (Başkan)

Vilayet ve Livalarda olduğu gibi, Kaza ve Nahiye merkezlerinde kurulan Müdafaa-i Hukuk Şubelerinde de din adamları görev almıştır Başka bir ifadeyle, içerisinde din adamı olmayan Müdafaa-i Hukuk Şubesi hemen hemen yok gibidir Bu cümleden olarak , Batı Anadolu'yu örnek olarak seçelim Bu bölgede Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde görev alanlardan din adamı olmayanlar da dahil isimlerini tesbit edebildiklerimizi sunuyoruz (İsimleri siyah yazılanlar din adamıdır):

Denizli: Müftü Ahmet Hulusi Efendi, Başağazade Yusuf, Müftüzade Kazım, Hamamcı Şeyh Mustafa, Talat Osmanoğlu Emin, Tavaslızade Mustafa, Küçükağazade Ali, Doktor Kazım, Dalamanlızade Şükrü Bey ve Efendiler

Acıpayam: Müftü Hasan Efendi, Mehmet Arif Efendi, Mehmet Kamil Bey, Kızılhisarlı Hasan Efendi

Çal: Müftü Ahmet İzzet Efendi, Necip Bey, Hacı Mahmut Efendi, Emin Bey, Şakir Ağa, Belediye Başkanı Hacı Mehmet Ağa, Derviş Efendi, Damat oğlu Abdullah Efendi, Osman Efendi, İzzet Efendi, Abdurrahman Ağa, Sadık Efendi, Bekir Ağaoğlu Mustafa ve Rıza Efendiler, Hacı Mustafa oğlu Zekeriya, Arapzade Ahmet, İbrahim Çavuş, Ahmet Çavuşoğlu Hüseyin, Mehmet Ağaoğlu Derviş

Buldan: Müftü Salih Efendizade Mehmet, Hacı Mollazade Necip, Kara Yusufzade Hacı Mehmet Efendi, Çopur Süleyman Efe ve Güneyli Kolağası Mehmet Efe

Çardak: Rıza Bey

Çivril: Çorbacıoğlu Hasan Ağa

Sarayköy: Müftü Ahmet Şükrü Efendi, Belediye Başkanı Hoca Salihzade Halil , Müderris Hacı Halilzade İsmail Efendiler

Tavas: Müftü Cennetzade Tahir Efendi, Belediye Başkanı Gerdekzade Hacı İsmail, Katırcızade Abdullah ve Şeyh Alizade Kemalettin Efendiler ve Müderris (Öğretmen) Mehmet Ali Bey

Nazilli: Giritli İsmail Hakkı (Akdeniz), Avukat Ömer, Hoca Hacı Süleyman, Mollaoğlu Hasan, Palamutçu İbrahim, Tüccardan Ali Haydar, Müftü Salih ve Sultanoğlu Sadık Bey ve Efendiler

Çine: Müftü Ahmet Zühtü Efendi, Kadıköylü Mustafa Efendi, Bozöyüklü Hacı Süleyman Efendi, Belediye Başkanı Hidayet Efendi

Ödemiş: Refik Şevket (İnce) Bey, Hamit Şevket (İnce) Bey, Eczacı Tevfik Bey, Dr Mustafa Bey, Hakkı Paşaoğlu Fahri Bey, Müftü Hacı Hüseyin Efendi, Müderris Mustafa ve Hacı Mümtaz Efendiler

Koçarlı: Hacı Yunuszade Mehmet Cihanoğlu Mustafa, Hafız Tevfik, Hacı Halil İbrahim Efendiler

Bayındır: Müftü Hacı Hasan Efendi

Manisa: Bahri (Sarıtepe) Bey Başkanlığı'nda kurulmuştur

Akhisar: Reşat Bey, Emin Ali Bey, Dramalı Hacı Şevket Bey, Manisa Müftüsü Âlim Efendi, Kemerlizade Mehmet Hulusi Bey, Kayalızade Mehmet Ağa, Müderriszade Süleyman Efendi, Müftüzade Hasan Efendi

Alaşehir: Kadı Mehmet Münif Efendi, Müftü (Süleyman Şevki Efendi), Belediye Reisi Galip, Kuşakçızade Raşit, Hacı Musazade Eyüp, Hasağası Ömer gibi Alaşehir'in ileri gelenlerince kurulması muhtemeldir

Kula: Keleşzade Mehmet Ağa (Keleşoğlu), Keleşzade Hakkı Ağa (Keleşoğlu), Palanduzzade Mehmet Şevki Efendi (Palanduz), Buruşukzade Halil Efendi (Taner) ve Müftüzade Sofi Hakkı Hoca'dır (122) Ayrıca Kula Müdafaa–i Hukuk Cemiyeti'nde Avukat Abdurrahman Çil, Mehmet Gidişoğlu ve İsmail Tanıl da görev almıştır

Kırkağaç: Hacı Halil Efendi, Hacı Süleyman Efendi, Mehmet Efendi, Alioğlu Celal Efendi, Rıza Efendi, Şükrü Efendi, Ahmet Efendi, Nazmi Efendi ve Fesçi Mehmet Efendi

Gölmarmara: Hafız Osmanoğlu Hafız Tahir (Barutçuoğlu) Efendi, Hafız Kamil Efendi, İbrahim Efendi, Ayanoğlu Mustafa Çavuş, Seyfioğlu Ali Efendi, Halil Efendi, Ömer Çavuş, Çoban Hasan, Kadri Lütfi Hocaoğlu Şakir Efendiler, Osman Ağa

Gülbene: İshakzade Ahmet Bey, Hilmi Bey, Hakkı Bey, Ali Ağa, Eşref Efendi, Lütfi, Muharrem, Seyfi ve Hafız İsmail Efendiler

Salihli: Zahid Molla, Şabanzade Ali, Tomaslızade Ali Rıza, Refikzade Hasan Refik, Hacı İsmail Ağazade Hacı Mustafa, Pazarcıklıoğlu Süleyman Faik, Osmanağazade Münir

Soma: Hacı Raşit Efendi, Osman Efendi, Bakırlı Hafız Hüseyin Efendi, Tırhalalı Osman Ağa, Giritli Hüseyin Efendi Ayrıca Muallim Ali Rıza, Dâvâ vekili Mehmet Efendi de görev almıştır

Balıkesir: Mehmet Vehbi (Bolak), Hulusi Bey (Zorbalı), Keçeci Hafız Bey (Belediye Başkanı), Hacim Muhiddin Bey (Çarıklı), Rasim Bey (İsâm ağazade), Sabri Bey (Maarif Müdürü-Sözener), Mehmet Bey (Kocabıyıkzade), Hoca Abdülgafur Efendi (Iştın), Şükrü Bey (Yırcalı), Osman Bey (Gönenli), İbrahim Bey (Basribeyzade), Hacı Mustafa Efendi (Kangal), Mustafa Efendi (Yağcılarlı), Nuri Efendi (Kunduracı), Mehmet Efendi (Beypazarlı), Hacı Hafız Efendi (Arabacızade), Müderris Halil Efendi, Müderris Hasan Basri (Çantay), Sabri Bey (Tirelizade), Şevki Efendi (Tüfekçi), İmamzade Hacı Rifat Efendi, Yzb Atasan Rıza Bey, Ali Galip Efendi, Ahmet Naci Efendi, Süleyman Efendi (Barutçu-zade) Ahmet Ekrem Efendi (Kiper), Mustafa Nazım Efendi (Erdem), Hacı Kamile Hanım, Zeynep Hanım, Ali Suûri Bey

Balya: Mustafa Çavuş, Alaattin Efendi, Yürük Ali Ağa, Kara Şeyh Efendi ve Kara Mehmet Efendi

Biga: Müftü Hamdi Efendi, Hacı Zati Efendi, Mehmet Ağa, Hüseyin Bey, Dizman Mehmet Ağa

Burhaniye: Hoca Şükrü Efendi, Müftü Mehmet Efendi, Çakarağazade Hakkı Bey, Ahmet Şakir Efendi, Rüsuma memurlarından Ahmet Enver Efendi, Emin Hüseyinzade Hafız Mustafa Efendi

Gönen: Emekli Binbaşı Hasan Bey, Müftü Şevket Efendi, Belediye Başkanı Hüseyin Çavuş, Kalaycıoğlu Hacı Ahmet Ağa, Hacı Mecidin Lütfi, Burunoğlu Hafız Halil, Salih Efendi, Hafız Kazım Efendi, Uncu Ali Ağa, Avukat İbrahim Bey, Tabak Hacı Hasan Efendi, Çerpeşli Hakkı Efendi

Havran: Hasan Kamil Bey, Fahri Bey, Hatipzade Ali Efendi, Hecinoğlu Hüseyin Efendi, Muharrem Bey, Hocazade Abdurrahim Bey, Fevzi Bey, Seyit Bey, Kızılkeçili Fevzi bey, Hamamzade Süleyman Efendi, Hacı Bey

İvrindi: Mehmet Bey ve Hamit Bey

Uşak: İbrahim (Tahtakılıç) Bey (Sabık Müftü), Müftü Ali Rıza Efendi ve Bacakoğlu Mustafa

Eşme: Müftü Nazif Efendi

Afyon: Müftü Hüseyin ve Said Efendiler, Müderris Şükrü Efendi, Müderris Nebil Efendi, Turunçzade Yusuf Bey, Turunçzade İsmail Bey, Ethemzade Hacı Hüseyin Bey, Akosmanzade Hacı Hüseyin Efendi, Sarıhacı Alizade Hacı Mehmet Efendi, Gevikzade Hacı Hafız Efendi

Muğla: Zorbazade Ragıp Bey, DrCemil Şeri Baydur, Müftü Hacı Hamzazade Mehmet Zeki Efendi, Hacı Kadızade Hafız Sabri Efendi, Zorbazade Emin Kamil Bey, Serezlizade Memiş Efendi, Selimzade İsmail Efendi, Mestan Efendi, Serficeli Reşit Bey, Bozöyüklü Hacı Süleyman Efendi

Bodrum: Resulzade Hacı Halil Efendi, Müftü Yusuf Ziya Efendi, İsmail Ağaoğlu Hasan

Datça: Kamil Efendi, Cazim Ağa, Hacı Rüştü Efendi, Emrullah Efendi, MCavit Efendi

Fethiye: Çeşmeli Osman Bey, Kamil Şıkman, Salih Zeki Pekim, DrVasfi Bey, Hilmi Döğerli,Hoca Süleyman Efendi

Köyceğiz: Tavaslıoğlu Hacı Osman, Tahirağaoğlu Osman Ağa, Tevfik Bey, Müftü Ali Rıza Efendi, Şükrü İlhan, Hamdi İlhan Cemil Efe, Ethem, Selahi ve Tevfik

Marmaris: Binbaşı Edip, Hafız Kamil, Hafız Mehmet ,Dede Rıfkı Efendiler, AvSaitoğlu Münir ve Hamdi Yüzak Beyler

Milas: Feyzullah Ağa, Müftü MRüştü Efendi, Kara Hafız Efendi, Rifat Gazi ve O Zeki Beyler

Ula: Hamza Hayati Bey, Bahattin Ağa, Hacı Halil Ağa, Hacı Hasanoğlu Şükrü Efendi ve Şükrü Efe

Yatağan: Fehmi Ağa, Müderris İbrahim Efendi, Hoca Mehmet Akif Efendi, Abit Hoca, Fettah Hoca ve Numan Azam Efendi

F İlk Meclis'in Din adamı Milletvekilleri

Daha önce de ifade edildiği üzere Milli Mücadele'de din adamlarımız, cami kürsüsünden halkı uyarmış, meydanlarda halkla beraber olmuş, onlara yol göstermiştir Kimileri yurt savunmasında görev alırken, kimileri de Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde canla-başla çalışmışlardır Bir kısmı da çalışmalarını TBMM'nde devam ettirmiştir

Çalışmamızın bu bölümünde de onların kısa biyografilerini vererek yeniden anmak, okuycularımıza da hatırlatmak istedik

ABDULLAH FAİK ÇOPUROĞLU
1857 yılında Karaisalı'da doğdu Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda da görev yapan Abdullah Faik Efendi Karaisalı Müftüsü iken, 63 yaşında I Dönem Adana Milletvekili seçilmiştir Şer'iye Encümeni'nde üyelik yapmıştır Abdullah Faik Efendi, 1771939'da vefat etmiştir

MEHMET HAMDİ İZGİ
1878 yılında Karaisalı-Rumkuş Köyü'nde doğdu İmam-Hatiplik ve Vaizlik görevlerinde bulunan Mehmet Hamdi Efendi, 42 yaşında IDönem Adana Milletvekili seçilmiştir Şer'iye ve İrşat Encümenlerinde üyelik yapmıştır 511959'da da vefat etmiştir

ALİ RIZA ÖZDARENDE
1876 Gümüşhacıköy doğumludur Gümüşhacıköy Müftüsü iken, I dönem Amasya Milletvekili seçilmiştir İkinci dönemde de Milletvekilliği yapmıştır Kanun-u Esasi ve Şer'iye Encümenlerinde çalışmıştır Bir ara Şer'iye Encümeni başkanlığı görevini yürüten Ali Rıza Efendi, 1731952'de vefat etmiştir

HACI MUSTAFA EFENDİ
1886'da Ankara'da doğmuştur Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuştur Müderris iken, 34 yaşında Idönem Ankara Milletvekili seçilmiş, II Dönemde de Ankara Milletvekili olarak görev yapmıştır Şer'iye ve İrşad Encümenlerinde çalışmıştır 1931'de de vefat etmiştir

HACI ATIF EFENDİ
1858 doğumludur Osmanlı Meclis-i Mebusan'ında bulunmuştur Ankara Milletvekili seçilmiştir Şer'iye Encümeni'nde çalışmıştır Ankara müftülüğünü tercih ettiğinden 1923'te istifa etmiştir 191926'da da vefat etmiştir

ŞEMSETTİN BAYRAMOĞLU
1883'te Ankara'da doğdu Hacıbayram Şeyhi iken,I dönem Ankara Milletvekili seçilmiştir Şer'iye ve İrşat Encümenlerinde çalışmıştır 2511944'te de vefat etmiştir

RASİH KAPLAN
1883 Akseki doğumlu olup, Mehmet Tahir Bey'in oğludur Medrese ve Hukuk mezunudur 1, 2, 3, 4, 5, 6 ve 8 dönem Antalya, 7 dönem KMaraş Milletvekilliği yapmıştır Çeşitli Encümenlerde ve Eskişehir İstiklal Mahkemesi üyeliğinde bulunmuştur 14111952'de vefat etmiştir

AHMET ŞÜKRÜ YAVUZ YILMAZ
1878 doğumludur Sarayköy Müftüsü iken I Dönem Aydın Milletvekili seçilmiş, 22111920'de istifa etmiştir 14111935'te de vefat etmiştir

ESAT İLERİ
1882 Gümülcine doğumlu olup Mehmet Hilmi Bey'in oğludur İdadi ve Medrese öğretmenliği yaparken, 38 yaşında IDönem Aydın Milletvekili seçilmiştir 2 dönemde de Menteşe Milletvekilliği yapmıştır Şer'iye ve İrşat Encümenlerinde çalışmıştır 1957 yılında vefat etmiştir

MEHMET EMİN ERKUT
1873'te Bozdoğan'da doğmuştur Osmanlı Meclis-i Mebusan'ında bulunmuştur Bozdoğan Müftüsü iken, 47 yaşında, IDönem Aydın Milletvekili seçilmiştir Defter-i Hakani, Nizamname-i Dahili, Şer'iye ve İrşad Encümenlerinde üyelik yapmıştır 1929'da da vefat etmiştir

AHMET FEVZİ ERDEM
1885 Şavşat doğumlu olup, Süleyman Bey'in oğludur Şavşat Müftüsü iken 35 yaşında IDönem Batum milletvekili seçilmiştir Şer'iye ve İrşad Encümenlerinde görev almıştır

ALİ RIZA ACARA
1883 doğumlu olup, Dursun Bey'in oğludur Mektebi Kutad mezunu iken, 37 yaşında IDönem Batum Milletvekili seçilmiştir Hariciye, Şer'iye ve Adliye Encümenlerinde çalışmıştır Cemiyeti İslamiye İdare Heyeti üyesi idi 11 81969'da vefat etmiştir

AHMET NURİ
1887 Çoruh doğumludur İlmiyeden ve 33 yaşında iken, IDönem Batum Milletvekili seçilmiştir Lahiya, Posta ve Şer'iye Encümenlerinde üyelik yapmıştır

ABDULLAH SABRİ AYTAÇ
1870'te Devrek'te doğdu Devrek'te Şeyh ve Müftü iken,50 yaşında I Dönem Bolu Milletvekili seçilmiştir 1950' de vefat etmiştir

HALİL HULUSİ ERMİŞ
1880'de Burdur'da doğmuştur Burdur Müftülüğü yapmıştır IDönem Burdur Milletvekili seçilmiştir 1920'de de vefat etmiştir

MUSTAFA FEHMİ GERÇEKER
1868'de Karacabey'de doğdu Karacabey Müftüsü iken, Anadolu harekatı yanında yer aldığı için, 1919'da İstanbul hükümetince Müftülük ve Evkâf komisyonu başkanlığından azledilmiştir

IDönem Bursa Milletvekili olan Mustafa Fehmi Efendi, vefat tarihi olan 16 Eylül 1950'ye kadar milletvekilliği görevini sürdürmüştür

Umur-u Şeriye ve Evkâf Vekilliği (Bakanlığı) yapmıştır

ŞEYH SERVET AKDAĞ
1880'de Tosya'da doğdu I Dönem Bursa Milletvekili seçilmiştir Hatay Müftülüğü de yapan Şeyh Servet Efendi, Nakşibendi Şeyhlerindendi

Çeşitli encümenlerde ve Diyarbakır İstiklâl Mahkemesi üyeliğinde bulunmuştur 1061962'de de vefat etmiştir

HACI TEVFİK DURLANIK
1871'de Çankırı'da doğdu Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, Çankırı Müftüsü iken IDönem Çankırı Milletvekili seçilmiştir Konya İstiklâl Mahkemesi üyeliği yapmıştır 28111944'te de vefat etmiştir

HASAN TOKCAN
1866'da Acıpayam'da doğdu Acıpayam Müftüsü iken, IDönem Denizli Milletvekili seçilmiştir 7101943'te de vefat etmiştir

MAZLUM BABA BABALIM
1860'ta Tavas'ta doğdu Tavas'ta Bektaşi Tekkesi Postnişini iken, IDönem Denizli Milletvekili seçilmiştir

İrşâd Encümeni'nde görev yapmıştır 21111943'te de vefat etmiştir

ABDÜLHAMİT HAMDİ EFENDİ
1871 Diyarbakır doğumludur Diyarbakır Sultanisi Ulum-u Diniye ve Farisi Müderrisi iken, IDönem Diyarbakır Milletvekili seçilmiştir 1431928'de de vefat etmiştir

ABDULLAH AZMİ TORUN
1869 Eskişehir doğumludur Osmanlı Mesclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, Adliye Memuru iken, I Dönem Eskişehir Milletvekili seçilmiştir II Dönemde aynı görevi sürdürmüştür

Adliye ve Kanun-u Esasî Encümenleri başkanlıklarında ve TBMM Başkan Vekilliği'nde bulunmuştur İki defa da Şer'iye Vekili (Bakanı) olmuştur 1937'de de vefat etmiştir

OSMAN FEVZİ TOPÇU
1862'de Erzincan'da doğdu Erzincan Müftüsü iken, IDönem Erzincan Milletvekili seçilmiştir Şer'iye ve İrşâd Encümenlerinde çalışmıştır 26121939'da da vefat etmiştir

ŞEYH HACI FEVZİ BAYSOY
1864 Erzincan doğumludur Nakşibendi Dergahı Postnişini ve Heyet-i Temsiliye üyesi iken, 56 yaşında, I Dönem Erzincan Milletvekili seçilmiştir 1924'te de vefat etmiştir

NUSRET SON
1876'da Erzurum'da doğdu Alay Müftüsü iken, 43 yaşında, I Dönem Erzurum Milletvekili seçilmiştir Adliye, İrşad ve Maarif Encümenlerinde üyelik yapmıştır 1930'da da vefat etmiştir

HAFIZ MEHMET ŞAHİN
1877'de Gaziantep'te doğdu Eytam Müdürü iken, I Dönem Gaziantep Milletvekili seçilmiştir II, III, IV, V, VI, VII ve VIII Dönemde de Gaziantep milletvekilliği yapmıştır

Şer'iye ve Evkâf Encümeni'nde bulunmuştur 1471959'da da vefat etmiştir

ABDURRAHMAN LAMİ HOCAZADE ERSOY
1857 Kilis doğumludur Evkâf Memuru ve Müderris iken, 45 yaşında, IDönem Gaziantep Milletvekili seçilmiştir

Şer'iye, Maarif ve İrşâd Encümenlerinde üyelik yapmıştır 1631930'da da vefat etmiştir

HAFIZ İBRAHİM DEMİRALAY
1883'te Isparta'da doğdu Tahir Paşa'nın oğludur Milli Mücadele'de Anadolu'nun bağrında ilk silahla karşı koyma hareketlerinden birisi olan DEMİR ALAY'ın kurucusudur

37 yaşında müderris iken I Dönem Isparta Milletvekili seçilmiştir II, III,IV, V ve VI Dönemde de Isparta Milletvekilliği yapmıştır Maarif ve İstida Encümenlerinde çalışmıştır 2931939'da vefat etmiştir

HÜSEYİN HÜSNÜ ÖZDAMAR
1875 Isparta doğumludur Müderris ve Isparta Müftüsü iken, 46 yaşında, IDönem Isparta Milletvekili seçilmiştir II, III, IV, V ve VI Dönemde de Isparta Milletvekilliği yapmıştır

Şer'iye ve İrşâd Encümenlerinde çalışmıştır 1761961'de vefat etmiştir

HACI ALİ SABRİ GÜNEY
1885 Mut doğumludur Tarsus Kadısı iken, 35 yaşında IDönem İçel Milletvekili seçilmiştir Adliye Encümeni'nde üyelik yapmıştır 1591947'de de vefat etmiştir

ALİ RIZA ATAIŞIK
1865'te Akseki'de doğan Ali Rıza Efendi Medrese mezunu olup, 4 Dönem Osmanlı Meclis-i Mebusan'ında bulunmuştur O, 55 yaşında, I Dönem İçel Milletvekili seçilmiş, Konya İstiklâl Mahkemesi üyeliği yapmıştır 24 81942'de de vefat etmiştir

NAİM ULUSAL
1874'te Anamur'da doğdu Müderris ve Avukat iken, I Dönem İçel Milletvekili seçilmiştir

Adliye, İstida ve Kavanin-i Maliye Encümeni üyeliklerinde bulunmuştur 1411938'de vefat etmiştir

HÜSEYİN HÜSNÜ IŞIK
1879 Gebze doğumludur Gebze Müftüsü iken 41 yaşında, I Dönem İstanbul Milletvekili seçilmiştir

Şer'iye Encümeni'nde çalışmıştır 1960'ta da vefat etmiştir

HACI SÜLEYMAN BİLGEN
1856'da Nazilli'de doğdu Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, Nazilli'de Müderris iken, 64 yaşında, I Dönem İzmir Milletvekili seçilmiştir

Şer'iye, Maarif ve Defter-i Hakani Encümenlerinde çalışmıştır Arapça ve Farsça'nın yanı sıra, Rumca da bilirdi 5101923'te vefat etmiştir

HAFIZ ABDULLAH TEZEMİR
1871 Adapazarı doğumludur Müderris iken 49 yaşında, I Dönem İzmit Milletvekili seçilmiştir

Muvazene-i Maliye ve İktisat Encümenlerinde çalışmıştır 17111940'ta vefat etmiştir

MUSTAFA HULUSİ ÇALGÜNER
1872'de Çal'da doğdu Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, Karahisar Kadısı iken, 48 yaşında, IDönem Karahisarısahip Milletvekili seçilmiştir

Adliye ve Şer'iye Encümenlerinde bulunmuştur 2581938'de de vefat etmiştir

İSMAİL ŞÜKRÜ ÇELİKALAY
1876 Afyon doğumludur Çelikalay'ın kurucusudur Vaizlik yaparken 44 yaşında I Dönem Karahisarısahip Milletvekili seçilmiştir

Şer'iye ve Evkâf Encümeni mazbata muharrirliğinde bulunmuştur 29121950' de de vefat etmişir

NEBİL YURTERİ
1877 Afyon doğumludur Müderris iken 43 yaşında, IDönem Karahisarısahip Milletvekili seçilmiştir İktisat ve Nizamname-i Dahili Encümenlerinde çalışmıştır 1891943'te vefat etmiştir

ALİ SURURİ TÖNÜK
1888 Karahisarışarki doğumludur Müderris ve Avukatlık yaparken 32 yaşında Karahisarışarki Milletvekili seçilmiştir Şer'iye, İrşad, Kanun-u Esasi Encümeni başkanlığında bulunmuş, ll Dönemde TBMM Başkan Vekili iken 3091926'da vefat etmiştir

ABDÜLGAFUR IŞTIN
1876 Balıkesir doğumludur Müderris iken 41 yaşında I Dönem Karesi Milletvekili seçilmiştir Şer'iye ve Maarif Encümenlerinde üyelik yapmıştır 2631926-6 Şubat 1936 tarihlerinde Balıkesir Vaizliği yapmıştır 171951'de de vefat etmiştir

HAFIZ MEHMET HULUSİ ERDEMİR
1887 Daday doğumludur Medrese mezunu olup,Vilayet Daimi Encümen azası iken, 33 yaşında I Dönem Kastamonu Milletvekili seçilmiştir En son Layiha ve Defteri Hakani Encümenlerinde bulunmuştur 2551962 'de vefat etmiştir

REMZİ AKGÖZ
1876 Kayseri doğumlu olup, Nuh Bey'in oğludur Müderrislik ve Müftülük yapmıştır 44 yaşında I Dönem Kayseri Milletvekili seçilmiş, Müftülük görevini tercih ettiğinden 1920' de istifa etmiştir Arapça ve Farsça da bilen Remzi Efendi, 1938'de vefat etmiştir

MEHMET ÂLİM ÇINAR
1861 Bünyan doğumludur Meclis-i İdare Üyesi ve Müderris iken 59 yaşında I Dönem Kayseri Milletvekili seçilmiştir Şer'iye ve İrşat Encümenlerinde bulunmuştur Arapça ve Farsça bilirdi 3091939'da vefat etmiştir

AHMET MÜFİT KURUTLUOĞLU
1876 Kırşehir doğumludur Medrese ve Hukuk mezunu olup, avukatlık ve Müftülük yapmıştır Ankara Meclisi Umumi üyesiydi 41 yaşında I Dönem Kırşehir Milletvekili seçilmiştir Adliye Encümeni katipliğinde ve TBMM ikinci Başkanvekilliği görevlerinde bulunmuştur 1561958'de vefat etmiştir

CEMALETTİN ÇELEBİOĞULLARI
1862 Hacıbektaş doğumlu olup, Şeyh Feyzullah Çelebi'nin oğludur Bektaşi Şeyhi iken, 58 yaşında I Dönem Kırşehir Milletvekili seçilmiştir Meclis 2 Başkanvekilliği görevini de yürüten Cemalettin Efendi, 1922'de vefat etmiştir

ABDÜLHALİM ÇELEBİ
1874'te Konya'da doğdu Mevlânâ Dergahı Tekke Şeyhi iken, 46 yaşında I Dönem Konya Milletvekili seçilmiştir TBMM Başkan Vekilliği ve İrşad Başkanlığında bulunmuştur Kasım 1945'te de vefat etmiştir

MEHMET VEHBİ ÇELİK
1862 Hadim doğumlu olup, Hasan Bey'in oğludur Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, Mahmudiye Medresesi Müderrisi iken 58 yaşında I Dönem Konya Milletvekili seçilmiştir TBMM 2 Başkanlığı Vekilliği, Şer'iye Encümeni Başkanlığında, Şer'iye ve Evkaf Vekilliğinde (Bakanlığında) bulunmuştur 912 1949'da vefat etmiştir

MUSA KAZIM ONAR
1881 Konya-Hadim doğumludur Medrese ve Hukuk mezunudur Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, avukatlık yaparken 39 yaşında I Dönem Konya Milletvekili seçilmiştir 2ve 3 dönemde de Konya Milletvekilliği yapmıştır TBMM I ve ll Başkanvekilliği, Şer'iye ve Evkâf vekilliği görevlerinde bulunmuştur 9121930'da vefat etmiştir

ÖMER VEHBİ BÜYÜKYALVAÇ
1870 Yalvaç doğumludur Osmanlı Meclis-i Mebusan'ında bulunmuş, Konya'da İrfaniye Medresesi müderrisi iken, 50 yaşında I Dönem Konya Milletvekili seçilmiştir Konya Müftülüğünü tercih ettiğinden 1922'de istifa etmiş ve 1351927'de de vefat etmiştir

RIFAT SAATÇI
1869 Konya doğumludur Medrese mezunu olup Türk Ticaret Bankası Müdürü iken, 51 yaşında I Dönem Konya Milletvekili seçilmiştir Şer'iye Encümeni katipliği yapmıştır 5121930'da vefat etmiştir

ŞEYH SEYFİ AYDIN
1874 Kütahya doğumludur Belediye Başkanı iken 46 yaşında I Dönem Kütahya Milletvekili seçilmiştir Şer'iye ve İrşâd Encümenlerinde çalışmıştır ll Dönemde de Kütahya Milletvekilliği yapmıştır 1541925'te vefat etmiştir

İBRAHİM ŞEVKİ EFENDİ
Medrese mezunu olan İbrahim Şevki Efendi, I Dönem Lazistan Milletvekili seçilmiş, Temyiz üyeliğini tercihen, 1920'de istifa etmiş, 1923'te vefat etmiştir

MUSTAFA FEVZİ BİLGİLİ
1882 Malatya doğumludur Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, 38 yaşında, I Dönem Malatya Milletvekili seçilmiştir İrşâd Encümeni'nde çalışmıştır Malatya Meclis idare üyeliği yapmıştır Arapça, Farsça ve Latince biliyordu 1631944'te vefat etmiştir

REFET SEÇKİN
1863 Maraş doğumludur Medresede Müderrislik yaparken, 57 yaşında I Dönem Maraş Milletvekili seçilmiştir Eğitim, İrşad, Şer'iye Encümenlerinde çalışmış, müftülüğü tercihen istifa etmiştir Arapça ve Farsça biliyordu 2861928'de vefat etmiştir

MRIFAT BÖREKÇİ
1860 doğumludur Ankara Müftüsü iken I Dönem Menteşe Milletvekili seçilmiştir Müftülüğü tercihen 27101920'de istifa etmiştir Diyanet İşleri Başkanı iken 531941'de vefat etmiştir

MUSTAFA HİLMİ SOYDAN
1881 Niğde doğumludur Medrese mezunu olup Davâ vekilliği yaparken, 39 yaşında, I Dönem Niğde Milletvekili seçilmiştir Şer'iye Encümeni başkanlığı ve katipliğinde bulunmuştur Niğde Müftülüğü yapmıştır 10101958'de de vefat etmiştir

HACI MUSTAFA SABRİ BAYSAN
1887 Çal doğumludur Siverek Kadısı olarak görev yapmıştır 33 yaşında IDönem Siirt Milletvekili seçilmiştir Adliye, Şer'iye ve Maliye Kanunları Encümenlerinde çalışmıştır 1021960'ta da vefat etmiştir

HALİL HULKİ AYDIN
1869 Siirt doğumludur Siirt Müftüsü iken Osmanlı Meclis-i Mebusanı'na seçilmiş, TBMM'ne iltihak etmiştir II, III, IV, V ve VI Dönemde de Siirt Milletvekilliği yapmıştır Şer'iye Encümenliği üyeliğinde bulunmuştur

SALİH ATALAY
1873 Siirt doğumludur Müderris, Siirt Umumu Meclisi ve Encümeni Daimi üyesi, 47 yaşında I Dönem Siirt Milletvekili seçilmiştir Şer'iye Encümeni katipliğinde ve İrşat Encümeni tutanak yazarlığı görevlerinde bulunmuştur 271961'de vefat etmiştir

MUSTAFA TAKİ DOĞRUYOL
1873 Sivas doğumludur Medrese mezunu olup, Müderris iken, 47 yaşında I Dönem Sivas Milletvekili seçilmiştir Dilekçe Encümen Başkanlığı'nda bulunmuştur 1925'te de vefat etmiştir

BEKİR SITKI OCAK
1881 Diyarbakır doğumludur Müderris Bekir Sıtkı, Osmanlı Meclis-i Mebusanı'nda bulunmuş, 39 yaşında I Dönem Siverek Milletvekili seçilmiştir 1111936'da da vefat etmiştir

HOCA FEHMİ
IDönem Tokat Milletvekili seçilmiş, mazereti dolayısıyla meclise katılamadığından yerine Mustafa Vasfi Bey seçilmiştir

MEHMET HULUSİ AKYOL
1885 Yozgat doğumludur Müftülük yaparken 35 yaşında I Dönem Yozgat Milletvekili seçilmiş, müftülüğü tercihen 1921'de istifa etmiştir

Bu yazı Diyanet İşleri Başkanlığı'ndan alınmıştır