Atçılık - At Yetiştiriciliği

Atçılık - At Yetiştiriciliği

Atın Kökeni

Evcil atın kökenini przewalski ve tarpan adı verilen yabani atlar teşkil eder
Przewalski: Yabani moğol atı
Cidago (bel yüksekliği) 130 cm İri başlı, iri kemikli, kalın boyunlu, kuvvetli, kırmızımtırak esmer renkli Soğuk kanlı at ırklarının atasıdır
Tarpan: Cidago 130 cm İnce yapılıdır Donu (rengi) sincabi Sıcakkanlı at ırklarının atasıdır

Atın Evciltilmesi

At, milattan önce 3000'li yıllarda evciltilmiştir İlk olarak Et ve sütünden yararlanılmıştır Sırayla iş hayvanı, harp hayvanı olmuş, günümüzde de zevk ve spor için yetiştirilmektedir

At Irkları

Dünyada 170 adet at ırkı vardır
Soğuk kanlı at ırkları: Genel olarak iri ve ağır vücutlu, kasları fazla gelişmiş, sakin ve ağır hareketli atlardır Çeki güçleri iyidir Sıcak kanlı atlara göre erken gelişirler Soğuk iklim hayvanıdırlar Örnek: İngiliz atı
Sıcak kanlı at ırkları: Daha ufak yapılı ve hafiftirler Hareketlidirler Soğuk kanlılara göre geç gelişirler Sıcak iklim hayvanıdırlar Örnek: Arap atı

Arap atı

Cidago yüksekliği: 145-155 cm
Don: En çok AL, KIR, DORU görülmekte Ender olarak YAĞIZ don mevcut
Yürüyüş: Adi yürüyüşte dar adım atar Tırıs ve dörtnalda alçak adım
Kullanıldığı yerler: Çeki, binek, yarış
Özellikleri: Sağlam görünüşlü, canlı, yüksek kalıtsal güçlüdür Dayanıklıdır 3-4 ay boyunca günde 70-80 km yol alabilir
Gelişim: 3 yaşında gelişmesini tamamlar Damızlık yaşı 4' tür
Üreme özellikleri:

* Erkeklerde doğum ağırlığı 44-47 kg
* Dişilerde doğum ağırlığı 42 - 45 kg
* Yavruların yaşama oranı %94-95
* Gebelik süresi 334-342 gün
* Ergin aygır ağırlığı 470-500 kg
* Ergin kısrak ağırlığı 450-480 kg

İngiliz atı

Kombine melezlemeyöntemi ile hız yönünde ıslah yapılarak 250-300 yılda oluşturulmuştur Türkiye'de ilk defa İstanbul Veli Efendi Çayırında 1922'de koşmuştur
Cidago yüksekliği: 165-170 cm
Don: En çok AL, DORU görülmekte Ender olarak KIR, YAĞIZ don mevcut
Kullanıldığı yerler: Yarış atıdır Hız özelliğinin kalıtım derecesi (h2) 0,35'tir
Özellikleri: Adaptasyon yeteneği yüksektir Kısa mesafeyi çok hızlı koşar
Gelişim: Damızlık yaşı 4' tür
Üreme özellikleri:

* Doğum ağırlığı 40-45 kg
* Östrüs (kızgınlık) siklusu 23-24 gün
* Gebelik süresi 330-340 gün

Hafflinger atı

Cidago yüksekliği: 130-140 cm
Don: Sadece AKKANAT
Kullanıldığı yerler: İş ve çeki atı
Özellikleri: İyi huylu, sağlam görünüşlü, sakin mizaçlı, kanaatkar, zayıf meraları iyi değerlendirebilen, kaba yem seven, hastalıklara mukavim, veteriner ve ilaç masrafı olmayan, güçlü, yüksek döl ve süt verimli Çocukları çok sever
Gelişim: Damızlık yaşı 4' tür
Erkeklerde ağırlık: 440 kg
Dişilerde ağırlık: 433 kg

Yerli at tipleri

1- Anadolu tipleri
2-Çukurova tipi
3-Uzunyayla atı
4-Midilliler ve diğer yöresel tipler

Türkiye'de bulunan diğer at ırkları

1-İrlanda atı: Sıçrama (konkur) atıdır Cidago 160-165 cm
2-Anglo-Arap: Cidago 160 cm (koyu, özellikle doru don)
3-Hanofer: Cidago 153-170 (Koyu don) Eğitime yatkın, sıcak kanlı
4-Holstein: Almanya 153-162 cm Konkur atı
5- Akhal-Teke: Türkmenistan 142-152 cm Mükemmel yürüyüşlü, dayanıklı, eğitilir ancak inatçıdır Kötü huyludur
6-Kabardin: Kuzey Kafkasya Dağ ırkıdır Binek yüksekliği 142-151 cm Uzun ömürlüdür

Atlarda Beslenme

Gebelik

Gebeliğin son 90 günü yapılacak besleme çok önemlidir Bu aşamada kaba yem miktarı azaltılıp (ot, saman vs); kesif yem miktarı (yulaf, mısır, küspe vs) arttırılmalıdır

9 ay: Yaşama payı enerji ihtiyacı x 111 10 ay: Yaşama payı enerji ihtiyacı x 113 11 ay: Yaşama payı enerji ihtiyacı x 120

*Yaşama payı enerji ihtiyacı: Hayvanın hayatını sürdürebilmesi için gerekli, en düşük düzey enerji ihtiyacı Laktasyon: Ortalama 5 ay sürer İhtiyaç, yaşama payı enerji ihtiyacı+ 792 kCal'dir Günlük süt verimi 10-20 kg arası değişir
*Laktasyon: Hayvanın süt verdiği dönem

Su ihtiyacı
Normal bir atın günlük su ihtiyacı 19-45 litredir

Atlarda Bakım

Tay, doğumdan sonra ilk 24 saat ağırlığının 1/10'u kadar ağız sütü içer*Ağız sütü: Doğumdan sonra memeden akan, bağışıklık maddelerince çok zengin ve yavrunun yaşaması için çok önemli süt (bu süt doğumdan itibaren 3 gün boyunca salgılanır İçerisindeki bağışıklık maddeleri gitgide azalır)Tayın ilk dönemki bakımında en önemli konular (eğer başka kaynaktan süt verme mecburiyeti varsa) sütün vücut sıcaklığında olması ve tayın yalnız bırakılmamasıdır(Anası ölmüş taylarda önemli)Taylar 12 aylıkken ergin yaş ağırlığının %75 'ine ve ergin yaş sırt (cidago) yüksekliğinin %90 'ına ulaşırlarBu sebeple iyi beslenmelidirler 4 'üncü haftadan sonra ananın sütü yetmemeye başlar Bu aşamada tay büyütme yemleri verilmelidir

Yulaf tek başına verildiğinde kavuzlu olduğu için midede topaklaşmazSüt döneminde taylar için yulaf tek başına önerilmez İçeriğinde protein ve mineral madde eksiktir 2 aydan fazla yonca verilirse böbrek taşı yapabilir Ayrıca yonca atların %2-3 'ünde alerji yapar

Atlarda Üreme

Gebelik süresi: 11 ay
Kızgınlık dönemi: İlkbahar
*Kızgınlık: Dişi memelilerin yumurta ürettikleri, çiftleştirildiklerinde gebe kalmaya müsait oldukları dönem
Kızgınlık süresi uzunluğu: 2 - 2,5 gün
İki kızgınlık arası süre: 15 - 17 gün
Östrüs döngüsü süresi (1 östrüsun başından, 2 östrüsun başına): 29 gün
Östrüs döngüsü: Dişi memeli hayvanın, fertil (döllenebilir) yumurta ürettiği fizyolojik durum

Kısrakta östrüs belirtileri:
1- Hayvan sık sık idrar çıkarır
2- Sükunetini kaybeder Sebepsiz kişner
3- Çalışan kısraklar çabuk yorulur
4- Dış etkilere duyarlıdır Dokunulduğu zaman gıdıklanır
5- Vajina ağzını açıp kapatır
6- Diğer kısraklara sokulur Onlara ilgi gösterir
7- Aygır yaklaştığı zaman kuyruğunu kaldırır
8- Vajinadan mukoz bir sıvı akar
9- Vajina ağzı şişmiş, kızarmış, gevşek bir yapıdadır

Yürüyüş ve Koşma Şekilleri

Atlarda yürüyüş ve koşma şekillerini bilmenin yararları:
1- İdman pisti zemininin dikkate alınmasını
2- İdman süresinin dengeli şekilde tespit edilmesini
3- Ayak hastalıklarının iyileşme süresinin kısa sürmesini
4- Ayak hastalıklarının tekrar ortaya çıkmamasını sağlar

Atlarda yürüyüş ve koşma şekilleri şunlardır:
1- Ağır adi yürüyüş: Önce arka ayak, ardından öndeki çaprazı; diğer arka ayak ve öndeki çaprazı atılır Üç ayak hep yere basar
2- Süratli adi yürüyüş: Ağır adi yürüyüşün süratlisidir
3- Tırıs koşma: Bacakların hareket sırası çaprazdır İki ayak hep yerde kalır
4- Dörtnal koşma: Hep aynı art ayak ilk basar İlk basma sesinden sonra üç hızlı basma sesi duyulur
5- Rahvan koşma: Daha çok eşeklerde görülür Hızlı yürüyüştür Ayaklar çapraz değil art-arda atılır İki ayak sürekli yerdedir Biniciyi yormaz Spor sayılmaz

Yürüyüş Kusurları:
1- Topuk çalma: Atın yürürken ileri attığı ayağı ile yere basan bacağına vurmasına denir Topuk çalma nedenleri: Bacak kusurları, tırnak kusurları, yanlış tırnak kesimi, yanlış nallama, atın zayıf - yorgun olması, binicinin hatalı oturması, hatalı dizgin kullanılması
2- Yetiştirme: Arka ayak nalının ön kısmı ile ön bacağa vurmaktır
3- Sürçme: Atın ayağını yere sürtmesidir

Arap Atı

Birçok kişi dünyadaki en güzel at soyunun Arap atı olduğu konusunda birleşir Gerçekten de evcilleştirilmiş atların en eskisi ve en safkanı olan Arap atı son derece alımlı ve zarif bir hayvandır Öbür soylara oranla biraz daha küçük yapılı olan Arap atının sırtı kısa, kafası küçüktür Gözleri iri ve fırlak, çok duyarlı olan burun delikleri geniştir Bu yüzden yandan bakıldığında burun kemeri hafifçe içeri çökük gibi görünür Ortalama cidago yüksekliği 150 santimetredir Hareketleri çok yumuşak, soylu ve zarif olan bu at yürür ya da koşarken kuyruğunu bayrak gibi havada tutar Kendi soyundan gelen safkan İngiliz atı kadar hızlı değilse de, dayanıklılığı ve zekâsı bütün öbür soylardan daha yüksektir İÖ 5000 yıllarından beri var olduğu sanılan ve bütün hafif atların atası kabul edilen Arap atının kökeni konusunda gerçekler ile efsaneler birbirine karışmıştır Gene de, bu atın İS 7 yüzyılda Arabistan'da yetiştirildiği kesindir İÖ 1000 yıllarında yetiştirilen ve büyük olasılıkla Libya atının soyundan gelen Asur, Yunan ve Mısır atları Arap atına çok benzediği için bu atın da aynı soydan geldiği düşünülmektedir

İngiliz Atları

İngiltere'de hafif ve ağır birçok at soyu üretilmiştir, ama İngiliz atı dendiğinde ilk akla gelen safkan İngiliz atı olur İnce ve zarif yapılı olan bu atın cidago yüksekliği yaklaşık 160 santimetredir Bütün safkan İngiliz atlan 1689-1730 yılları arasında İngiltere'ye getirilen üç Arap aygırının soyundan gelir

İngiliz-Arap atı, safkan İngiliz atı ile Arap atının melezidir Arap atının güzelliğini, dayanıklılığını ve zekâsını, safkan İngiliz atının da hızını ve iriliğini alan bu at çok gösterişli ve soylu bir hayvandır

Safkan olmayan İngiliz atlan da, hangi amaçla kullanılacaksa o amaca uygun özellikteki atlar arasında çaprazlamayla üretilmiştir Örneğin avda, özellikle tilki avında kullanılacak atlann engelleri aşabilmesi için iyi sıçraması ve av köpekleriyle birlikte koşabilecek kadar hızlı olması istenir Bazı atlar günlük gezintilerde binek atı olarak kullanılır Binicinin rahatsız olmaması için bu atlann iyi huylu ve düzgün yürüyüşlü olması gerekir Bacakla-nnı çok yukarıya kaldırarak kendine özgü bir biçimde tırıs yürüyen Hackney atları hemen hemen yalnızca gösteri atı olarak yetiştirilir Çok hafif arabalara koşulan bu atlar, kendilerine öğretildiği gibi bacaklarını yukan kaldırarak arabayı ve sürücüyü çekerler Polo oyununda genellikle yanmkan İngiliz atlan kullanılır Ama hızlı, güçlü ve manevra yeteneği yüksek olan herhangi bir at da bu oyun için uygundur Polo atının görüşünün keskin olması, toptan ve oyun sopalarından korkmaması da aranan özelliklerdendir

Hafif Amerikan Atları

Kuzey Amerika'da fosilleri bulunan ilk atların soyu çoktan tükenmiştir ve bugün bu kıtada yaşayan bütün atlar, Amerika'nın keşfinden sonra oraya götürülen atların soyundan gelir Kanadalılar, Fransız kısraklarını New England ve New York'tan getirilen aygırlarla çiftleştirerek iyi binek atlan üretmişlerdi 19 yüzyıl sonlarından beri değerli bir soy olarak kabul edilen Amerikan binek atı, bu Kanada atlan ile safkan İngiliz atlarının yerli soyla melezlenmesinden doğdu

Amerika Yerlileri'nin yetiştirdiği Appa-loosa atının derisi pembe renktedir Hayvanın sağnsını ve butlannı bir manto gibi örten beyaz ipeksi tüylerin üstü siyah ya da çikolata rengi beneklerle süslüdür Bazen sirklerde de görülen bu at soyu 3000 yıl önce Çin'de biliniyordu

Bir midillinin soyundan gelen Morgan atı, hem binek hem yük atı olarak kullanılan güçlü ve yumuşak huylu bir hayvandır Gene hafif Amerikan atlanndan biri olan çeyrek mil yanş atı, 1700'lerde Kuzey Amerika'daki İspanyol sömürgelerinden getirilen atların safkan İngiliz atlarıyla melezlenmesinden elde edildi Adını çeyrek mil yarışlarından alan bu at soyu, iyi manevra yapabildiği ve çok dayanıklı olduğu için bugün sığır güden kovboylar-ca kullanılır

Standart Amerikan soyu ise özellikle ABD'de çok yaygın olan toprak zeminde tıns ve düz yarışlar için geliştirilmiştir Bu soydan gelen atların arka bacak kemikleri öbür atlarınkinden daha uzun olduğu için hayvan tıns koşarken daha uzun adım atabilir

Ağır Atlar

İngiliz ağır atlannın en irisi Shire atıdır Bu atın, tepeden tırnağa zırhlı ve silahlı bir adamı taşıyabilecek kadar güçlü ve ağır olan ortaçağ savaş atlarının soyundan geldiği söylenir Oysa ağır atların ilk soylan zırhlı şövalyelerin çağından ancak iki yüzyıl sonra geliştirilmiştir En iyi Shire atlannın cidago yüksekliği 170 santimetreden fazladır Ağırlığı 1 ton dolayında olan bu at 5 tonluk bir yükü çekebilir Bu dev yapısına ve kuvvetine karşılık Shire atı çok yumuşak huylu bir hayvandır Belçika atı Shire atından da iri, ama genellikle onun kadar yüksek değildir

Clydesdale, İskoçya'da 18 yüzyıldan beri soyu sürdürülen bir yerli attır Shire atı kadar iri olmadığı için ondan daha hareketlidir Bacaklarında ve bazen gövdesinin alt bölümünde beyaz tüyler bulunur Shire atı gibi Clydesdale atının da dizlerinden bileğine kadar ipek gibi uzun beyaz tüylerden oluşan püsküller uzanır

Suffolk atının donu mutlaka kızılımsı kahverengidir; başka renkte olanlarına rastlanmaz Bu özelliğiyle kolayca tanınan bu atın bacakları tüysüz ve çok kısa, boynu da kısa ve güçlüdür

İngiltere ve Kuzey Amerika'da çok yetiştirilen Percheron atının anayurdu Fransa'daki Perche bölgesidir Birçok yönden Suffolk atına benzeyen bu atın da rengi hiç değişmez, her zaman boz ya da yağızdır

Türk Atları

Türkiye'deki atlar değişik soyların karışmasıyla ortaya çıktığı için, birkaç özellik dışında at tiplerini birbirinden ayıracak belirgin farklılıklar bulmak güçtür Bunların çoğu Arap atının kanını taşıyan sıcakkanlı, hafif atlardır

Anadolu yerli atı, ortalama cidago yüksekliği 134 cm olan küçük ve tıknaz yapılı, vücut oranları oldukça uyumlu bir hayvandır Adana yöresinde bulunan Çukurova atı yerli attan biraz daha uzun ve daha yüksektir Bu atın binek ve koşum atı olarak kullanılan iki tipi vardır Türkiye'deki bir başka at tipi de Arap atları ile yerli atın karışmasından ortaya çıkmıştır Bu yüzden hem yerli atın, hem Arap atının özelliklerini taşır

Uzunyayla tipi atlar 19 yüzyıl sonunda getirilen güçlü Çerkeş atları ile yerli atlann çift-leştirilmesiyle üretilmiştir Sonradan Macar Nonius atlarıyla melezlenen Uzunyayla atlan orduda ve tanmda kullanılır Ukrayna'dan getirilen atlarla yerli atların çiftleştirilmesin-den elde edilen Malakan atları, Anadolu atla-nndan oldukça değişik yapıda, güçlü, dayanıklı ve yumuşak huylu hayvanlardır

Bu tipler dışında Türkiye'de sayıları çok az olan Hınıs ve Canik atları da bulunur Ayrıca devletin kurduğu haralarda midilli, safkan ve yanmkan Arap ve İngiliz atlan yetiştirilir; kısrak döllemek için kullanılan damızlık aygırlar çeşitli yörelerdeki aygır depolannda bakıma alınır

At, gücü, hızı, dayanıklılığı, alımlı ve soylu görünümüyle çok eskiden beri Türkler'in gözünde neredeyse kutsallaşmıştır Göktürkler, bir savaşçı öldüğünde atını da öldürür ve küllerini ölenin mezanna koyarlardı Oğuz boylarında, yas belirtisi olarak ölenin atının kuyruğunu kesme geleneği vardı Orta Asya'daki Türkler'in samanları, dinsel törenlerde at kafasını büyü aracı olarak kullanırlardı Günümüzde hâlâ yaşayan, kapılara at nalı asmanın uğur getirdiği yolundaki boş inanç da atı kut-sallaştıran eski inanışlann bir kalıntısıdır

Atına rütbe veren, ölünce de mezara gömdüren Roma İmparatoru Neron gibi, Osmanlı Padişahı II Osman da "Sisli Kırat" adındaki çok sevdiği atı için özel bir mezar yaptırmıştı At mezan denen bu mezar eskiden yatır gibi ziyaret edilir, hasta atlan iyileştireceğine inanılırdı