Efes-Ephesos

Efes-Ephesos


Anadolu' nun batısında, Ege Bölgesi'nde kurulmuş eskiçağ kentlerinin en ünlüsüdür Kentin kalıntıları İzmir'in Selçuk ilçesinin çok yakınındadır Efes'in de içinde bulunduğu bölgeye eskiden İyonya denirdi İyonya'nın 12 kentinden biri olan Efes, bu yöredeki öbür kentler gibi İÖ 10 yüzyılda kuruldu Kentin kurucusunun efsanevi Kral Kodros'un oğlu Androcles olduğu sanılmaktadır Efes önceleri, Küçük Menderes Irmağı'nın denize döküldüğü körfezin kıyısındaydı İyonlar Efes'in bulunduğu yere geldiklerinde bu

bölgenin yerli halkı, Anadolu'nun büyük tanrıçası Kibele'ye tapan Lelegler ve Karyalılar'dı İyonlar, o zamanki adı Koressos olan limanda kentlerini kurdular ve Ünlü Artemis Tapınağı'nı yaptılar Yaklaşık İÖ 560550 yıllarında yapıldığı sanılan tapınağın Efes kentinin yaşamında çok önemli bir yeri vardı Eskiçağda Efes Asya ile Avrupa arasındaki ticaret yolu üstünde çok önemli bir merkez oldu

Efes İÖ 7 yüzyılın ilk yarısında Kimmerler tarafından ele geçirildi İÖ 6 yüzyılın ortalarında ise Lidyalılar'ın egemenliğine giren kent, bu tarihten sonra hızlı bir gelişme göstermeye başladı Efesliler Lidyalılar'ın egemenliğinden kurtulmak istiyorlardı Kentin ilk yerini terk edip Artemis Tapınağı yakınına yerleşmek zorunda kaldılar Burası günümüzde su düzeyinin altındadır ve Artemis Tapınağı dışındaki kalıntılar ortaya çıkarılamamıştır

Öbür kentlerin ve devletlerin Efes'i egemenlikleri altına alma çabaları uzun yıllar sürdü Persler'in ve Romalılar'ın egemenlik kurmak için harcadığı çabalar Büyük İskender'in İÖ 333'te kenti almasına kadar sürdü Efes bundan sonra yaklaşık 50 yıl bir bolluk dönemi yaşadı Büyük İskender'in ölümünden sonra onun komutanı Lysimakhos Efes'in yönetimini aldı Kent bu dönemde Bülbül Dağı ile Panayır Dağı arasında, yüksekliği 10 metre ve uzunluğu 9 km olan bir surla çevrili geniş alana yeniden kuruldu Çevre halkların da burada oturmaya zorlanmasıyla nüfusu iyice arttı, bir süre sonra Anadolu'nun en kalabalık kenti durumuna geldi Helenistik dönemde


Selevkoslar'ın; İÖ 190 yılından sonra Bergama Krallığı'nın yönetiminde kalan kentin ekonomisi ağır vergiler yüzünden geriledi Ama Roma İmparatoru Augustus döneminden sonra tam 200 yıl en parlak çağını yaşadı Efes bu dönemde Anadolu'nun en varlıklı ticaret merkezi oldu Hıristiyanlık'ın ortaya çıkması ve Efes'e Hıristiyan azizlerinden Paulus ve Yuhanna'nın gelmesi, İsa'nın annesi Meryem'in Efes'e yakın bir dağda yaşayıp ölmesi kenti Hıristiyanlık'ın önemli bir merkezi durumuna getirdi Aynı zamanda yoğun din kavgaları da yaşandı Bu çatışmalarla ilgili yaygın birçok öykü vardır Yedi Uyurlar'ın öyküsü de bunlardan biridir {bak Yedi Uyurlar)
Hıristiyanlık'ın benimsenmesinden sonra Efes birçok yeni ve güzel yapı daha kazandı Selçuk ilçesinin kuzeybatısındaki tepede Ayasuluk Kalesi ve içindeki St Jean Kilisesi bu dönemden kalmadır

109097 arasında Selçuklular'ın, daha sonra Bizanslılar'ın, 1304'te yeniden Selçukluların eline geçen Efes, son parlak dönemini 14 yüzyılda Selçuklular'ın egemenliği altında yaşadı Bu dönemde kent Ayasuluk Kalesi ile bugünkü Selçuk'un bulunduğu yeri kapsıyordu Efes Osmanlılar döneminde önemini yitirdiyse de, büyük bir tarih hazinesini sakladığı için ününü hep korudu

Efes'te ilk kazı 1869'da İngiliz arkeolog J Turtle Wood tarafından yapıldı ve ilk kez Artemis Tapınağı ortaya çıkarıldı Avusturyalı arkeologlar 18951913 yılları arasında Bülbül Dağı ile Panayır Dağı eteklerindeki kentin Helenistik ve Roma dönemi kalıntılarını gün yüzüne çıkardılar Günümüzde de son kalıntılar ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır

Efes'teki en ünlü kalıntı olan Artemis Tapınağı Dünyanın Yedi Harikası'ndan biri olarak kabul edilir Çünkü tümüyle mermerden yapılan bu tapınak Helenistik dönemin en büyük yapısıdır Artemis Tapınağrnın yerinde bugün bazı temel kalıntılarından başka hiçbir şey kalmamıştır Buradan çıkarılarak İngiltere'ye götürülen birçok parça British Museum' da sergilenmektedir

Son Artemis Tapınağı'ndan önce aynı yerde Artemis için başka tapınaklar da yapılmıştı Ama son tapınak 55 x 115 metre boyutlarıyla o güne kadar yapılanların en büyüğüydü Tapınakta iki sıra dizilmiş 127 sütun vardı Tapınağın altı bataklık olduğu için yapı bataklıktan korunmak amacıyla 2,68 metre yüksekliğinde 13 basamaklı bir podyum üzerine kuruldu Sütunlar 18 metre yüksekliğindeydİ ve çeşitli kabartmalarla süslenmişti Tapınağın ortasına, Cella denilen yere de Artemis heykeli yerleştirilmişti {bak ARTEMİs) Tapınağın yapımı İÖ 3 yüzyılın ilk yarısında tamamlanabildi
Artemis Tapınağı'nın hemen yanı başında, 15 cm kalınlığında mermer bloklarla kaplı 32 x 22 metre büyüklüğündeki bir alanda at nalı biçiminde yükselen sunak vardı Sunağın üzerinde kurban kesilir, dinsel törenler yapılırdı Sunağın mermerleri daha sonra tiyatro binasında ve İsa Bey Camisi'nde kullanılmıştır

Efes'te birbirinden güzel ve ilginç daha birçok yapı vardır Bunlardan biri de Vedius Gymnasionu'dur Bu gymnasion beden ve silah eğitimlerinin yapıldığı, bilginlerin konuşmalar yapıp ders verdiği bir eğitim merkeziydi Vedius Gymnasionu İS 150'de Efes'in büyük zenginlerinden Publius Vedius Antoninus tarafından yaptırılmıştı Roma üslubundaki yapıda bir de hamam vardır Kentin en sağlam kalmış yapılarından olan gymnasionun sütunlu avlusu heykellerle süslenmiştir

Vedius Gymnasionu'nun güneyinde bulunan stadyumda ise çeşitli törenler, atletizm yarışmaları, araba koşuları ve gladyatör dövüşleri yapılırdı Seyircilerin oturma yerleri Panayır Dağı'nın eteklerinden yukarı doğru yükselen stadyumun yapı malzemesi Ayasuluk surlarının yapımında kullanılmış, günümüze pek fazla bir şey kalmamıştır Ele geçen yazıtlardan stadyumun imparator Neron (5468) döneminde yapıldığı anlaşılmaktadır

Efes'teki yapıların en büyüğü ve en etkileyici olanlarından biri de kuşkusuz tiyatrodur Genişliği 145 metre ve oturma yeri bölümünün yüksekliği 30 metre olan bu mermer yapının günümüzdeki kalıntıları da göz alıcıdır Tiyatro ilk kez Helenistik dönemde yapılmıştı Daha sonra genişletilmiş ve İS 2 yüzyılın ortasında 24 bin kişinin oturabileceği bir yer durumuna getirilmiştir

Efes'in yalnızca yapıları değil caddeleri de ünlü ve güzeldirArtemis Tapınağı'ndan başlayıp Vedius Gymnasionu'nu ve stadyumu geçerek tiyatronun batısından, Ticaret Agorası'nın doğusundan, Celsus Kütüphanesi'nin önünden kıvrılıp Devlet Agorası'na çıkan mermer bir yol vardır Bu yol aynı zamanda kentin ana caddesidir 5 yüzyılda yapılan yol, yıllarca üzerinden atlı arabaların ve insanların geçmesiyle aşınmışsa da cilalı gibi parlayan mermerleriyle bugün de görkemli ve güzeldir

Celsus Kütüphanesi eskiçağdan kalma en önemli kütüphane yapılarındandır Ön yüzü iki katlı, içi 10,92 x 16,72 metre boyutlarında büyük ve yüksek bir salondan oluşan kütüphane, kitapları nemden korumak için dıştan ikinci bir duvarla çevrilmişti Çok geniş mermer basamaklarla çıkılan kütüphanenin ön yüzü çeşitli süslemelerle bezenmişti 115117 yılları arasında yapımına başlanan kütüphane 260 yılında yandı Celsus Kütüphanesi'nin onarım çalışmaları 1978'de tamamlanmıştır

Celsus Kütüphanesi'nin önünden keskin bir dönemeçle kıvrılan yol güneydoğuya doğru uzanır Bu yola Kuretler (Yöneticiler) Caddesi denirdi Caddenin sol yanında Hadrianus Tapınağı vardır İS 2 yüzyılda kurulan bu yapı Efes'in küçük ama en süslü yapılarından biridir
Hadrianus Tapınağı'nın hemen arkasında Skolastikia Hamamı yer alır Efesli zengin bir kadın olan Skolastikia'nın 5 yüzyıl başında yaptırdığı hamam günümüze oldukça sağlam kalabilmiştir Hamamın tam karşısındaki bayırda ise Efesli zenginlerin evleri yer alır

Kuretler Caddesi'nde ilerlerken solda IS 2 yüzyıldan kalma Traianus Çeşmesi ile karşılaşılır Bu çeşme 5,20 x 11,90 metre boyutlarında büyük bir havuzu üç yandan çevreleyen iki katlı bir yapıdır Çeşmenin ortadaki bölümünde İmparator Traianus'un heykeli bulunmaktadır Sular heykelin altından çağlayanlarla havuza dökülür ve oradan kent halkının su aldığı 1,90 metre genişliğindeki ince uzun bir havuza akardı
Efes'te halkın yönetim ve ticaret ile ilgili sorunlarını yöneticilerle konuşup tartışmak için toplandığı iki agora vardı Bunlardan Ticaret Agorası Helenistik dönemde kurulmuştu İyon düzeninde, dört yanı sütunlarla çevrili agoraya Neron döneminde Dor düzeninde bir ek yapıldı Devlet Agorası'nın yeri ise son yıllardaki kazılarla ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır Bu iki agora da Efes'teki toplumsal yaşam konusunu aydınlatmaya yarayan çok önemli kalıntılardır

Efes'te Artemis ve Hadrianus tapınakları dışında iki önemli tapınak daha vardır Bunlardan Serapis Tapınağı Efes'in en ilginç yapılarından biridir Tapınağa Ticaret Agorası'nın batı kapısı doğrultusundan bir merdivenle çıkılır Mısır heykellerinin ve bazı belgelerin varlığı tapınağın Mısırlılar'ca yapıldığını göstermektedir Bilindiği gibi eskiçağda ürettiği buğdayı Ege kıyılarındaki kentlere satan Mısır'ın bu bölge ile yoğun bir ticari ilişkisi vardı Hıristiyanlık döneminde Serapis Tapmağı kiliseye dönüştürülmüştür

Domitianus Tapınağı ise, İmparator Domitianus (İS 5196) adına yapılmış bir tapınaktır Tapınağın yeri Traianus Çeşmesi'nin karşısındadır Günümüze yalnızca temelleri kalmış olan tapınağın yanlannda sütunların bulunduğu belirlenmiştir İmparator Domitianus'un heykelinden geriye kalan ise yalnızca baş ve bir koldur
Efes'te Prytaneion adıyla anılan yer ise siyasi konuların görüşüldüğü, önemli tören ve şölenlerin yapıldığı belediye binasıdır Bu yapı İmparator Augustus döneminde Dor düzeninde yapılmıştır Binanın avlusu kalkan ve fırıldak motiflerinden oluşan bir mozaikle süslenmişti

Prytaneion'un ve Devlet Agorası'nın önünde tiyatro biçiminde bir yapı vardır Odeon denen bu yapı 1400 kişilik bir konser salonudur Yapı yarım daire biçiminde ve üstü kapalıdır
Efes'teki çok sayıda hamam, Türkiye'nin en iyi korunmuş eski sukemeri, Panayır Dağı sırtlarında uzanan ve büyük boyutlu taşlarla örülmüş kent surları da önemli kalıntılardandır

Efes'in tarihsel zenginliği bunlarla bitmez Örneğin 2 yüzyılda bir Roma yapısının içinde yapılan Meryem Ana Kilisesi Roma mimarisinin özelliklerini yansıtır Efes'in yakınlarındaki bir dağın tepesinde, gür bir ormanın ve çağlayan suların arasında da Meryem Ana Evi bulunmaktadır Bu evde son günlerini geçiren Meryem Ana'nın mezarı da buradadır Bu nedenle Hıristiyanlar'ca kutsal sayılır ve hac ziyaretine gelinir
Hıristiyanlar için ikinci önemli kilise de Ayasuluk Kalesi'nin içine yapılmış St Jean Kilisesi'dir İmparator Jüstinyen (527565) zamanında son biçimini alan kilisede St Jean' in mezarı ve anısına dikilmiş bir de anıt vardır St Jean Kilisesi ortaçağ boyunca Hıristiyanlar için en önemli ziyaret yerlerinden biri olmuştu

Efes Selçuklular'ın eline geçtikten sonra İsa Bey tarafından Ayasuluk Tepesi'ne bir cami yapılmıştır İsa Bey Camisi adıyla anılan bu cami 1375'te tamamlandı Caminin bir özelliği de Anadolu cami mimarlığının en eski örneği olmasıdır İsa Bey Camisi'nin çok zengin süslemeleri vardır ve çinileri de çok güzeldir
Efes'te bulunan zengin tarih kalıntılarının birçoğu Selçuk'taki Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir