Üstün İnsan Mı? Biyolojik Robot Mu?

BİYOTEKNOLOJİNİN SİNİR BİLİM UYGULAMALARINDA
GELİNEN NOKTA: ÜSTİNSAN MI, BİYOLOJİK ROBOT MU?

Bireyin kişiliğinin en özgün parçasını
oluşturan beyinsel işlevlerden
hangilerinin bilgilerinin keşfedilmeye
çalışıldığı?, bu bilgilere ulaşma ve
bunların ortaya konmasının etik olup
olmadığı?, bu bilgilere ulaşılabilir
olmasının ne tür sorunlar çıkarabileceği?,
kimlerin bu bilgilere sahip olabileceği?,
bu bilgilerin ne şekilde ve nasıl
kullanılacağı?, bireyin bu alanla ilgili
kişilik haklarının sınırlarının ne olduğu?
gibi onlarca sorun çözüm beklemektedir
Sinirbilimlerle ilgili yasal, sosyal ve
etik sorunlar, sinirbilim etiği
(neuroethics) disiplini altında
tartışılmakta ve farklı bir çok uzmanlık
alanından bilim adamları, günümüzde
yaşanan ve gelecekte ortaya çıkması
beklenen sorunlarla ilgili çözüm önerileri
geliştirmektedirler Sinir bilimlerle ilgili
çalışmaların diğer tıbbi çalışmalardan
farkı, bireyin kişiliğinin en özgün
parçasını oluşturan ve onu birey yapan
temel dinamikleri oluşturan beyin ve
onun işlevleri üzerinde çalışmaların
yürütülmesidir Bu alanda ortaya çıkan
sorunların karmaşıklığını ve önemini
vurgulamak açısından William Safire’nin
aşağıdaki ifadeleri dikkat çekicidir (2);
“Beyinle ilgili araştırmalara özgü etik
sorunlar, insana ait diğer organlarla ilgili
olanlardan çok daha farklı bir özellik arz
etmektedir Bu tür çalışmalar doğrudan
bizim kişiliğimizin merkezini oluşturan
bilincimiz ve benlik algımız gibi
konuları ilgilendirmektedir Bizim
görünümümüzün ötesinde, birbirimizden
ayırt edici özelliklerimiz nelerdir? Bunun
cevabı; davranışlarımız ve
kişiliklerimizdir Sinirbilim tamda bizim
bu temel özelliklerimizi değiştirebilecek
konularla ilgilenmektedir Bir an
düşünecek olursak; herhangi bir bireyin
karaciğeri hemen hemen başka bir
bireyin karaciğeri ile aynıdır Fakat
beyin söz konusu olduğunda, bireye
özgü bilinçlilik, merhamet duygusu,
zeka, merak, dürüstlük ve bunların
ötesinde bir sürü gizemli nitelik söz
konusudur Beynimizin, kişiliğimizin
organı olduğu asla unutulmamalıdır”
Sinirbilim İle İlgili Gelişmeler
Sinirbilim, insan sinir sisteminin
gelişimi, yapısı, fonksiyonu,
biyokimyası, farmakolojisi ve patolojisi
ile ilgilenen bilimdir Bu bilim beynin
herhangi bir bölümünün uyarısı
sonucunda oluşan performansla
ilgilendiği gibi beynin yapısı ve
fonksiyonlarını da araştırıp
incelemektedir Nöroloji, psikiyatri ve
psikofarmakoloji gibi birçok bilim alanı
genel olarak sinir bilimlerinin çalışma
alanını oluşturmaktadır Bu bilimler
insanın kişiliğinin en önemli bölümünü
oluşturan beyin ve onun fonksiyonlarıyla
ilgilendikleri için birçok etik sorunun
ortaya çıkması kaçınılmazdır Özellikle
fonksiyonel beyin görüntülemesi
(fonctional neuroimaging), beyin
implantları, beyin işlevlerini elektronik
veriye dönüştüren cihazlar (brainmachine
interfaces) ve psikofarmakoloji
ile ilgili çalışmalar önemli etik sorunları
gündeme getirmiştir İnsanın ruhsal
durumu, bilinci, kişiliği ve
davranışlarının sinir sistemi ile ilişkisine
dair bilimsel bilginin artması da göz
önüne alındığında, karşılaşılan etik
sorunların karmaşıklığı daha da büyük
bir önem taşımaktadır (3)

Adnan ATAÇ, Muharrem UÇAR
Gülhane Askeri Tıp Akademisi, Tıp Tarihi ve Deontoloji AD, Ankara
TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni,

Günümüzde sinirbilimler ile ilgili
çalışmalar üç ana başlık altında
toplanmaktadır
Bunlar:
a) Beyin görüntüleme (brainimaging)
ve sinir teşhis (nörodiagnostik) teknikleri
b) Beyin üzerinde etkili maddelerin
araştırılması (psikofarmakoloji)
c) Beyin yapısı, fonksiyonu ve düzeni
ile ilgili araçların geliştirilmesi (beyin
implantları ve brain-machine interfaces
cihazları)
a) Beyin görüntüleme
(brainimaging) ve sinir teşhis
(nörodiagnostik) teknikleri:
Sinir teşhis (nörodiagnostik) ve beyin
görüntüleme (brainimaging)
tekniklerinin yanında, günümüzde
değişik uyaranlara beynin verdiği
tepkileri detaylı bir şekilde izlemeye
olanak tanıyan birçok invazif olmayan
teknik de kullanılmaktadır Bunlardan en
önemlileri; Position Emission Tomografi
(PET), Single Photon Emission
Computed Tomography (SPECT),
functional Magnetic Resonance Imaging
(fMRI), Electroencephalography’dir
(EEG)
1 Position Emission Tomografi (PET):
Radyoaktif içerikli maddenin vücuda
verilmesinden sonra bu maddenin
beyinde ve vücutta dağılımıyla elde
edilen iki veya üç boyutlu görüntüleme
tekniğidir Bu yöntemle beyin dokusunda
kan akımı, oksijen ve glikoz
metabolizması veya ilaç konsantrasyonu
gösterilebilmektedir Bu yöntemle
örneğin, ilaç bağımlılığı
tanımlanabilmekte, ilaçtan etkilenen
beyin bölgesi ve ilaçların beyinde
etkilediği alanlarla ilgili daha detaylı
diğer bilgiler elde edilebilmektedir
2 Single Photon Emission Computed
Tomography (SPECT): Burada
radyoaktif bir maddenin izinin taranması
sonucunda, o maddeyle ilgili aktif beyin
bölgesinin metabolizması iki veya üç
boyutlu olarak görüntülenebilmektedir
PET’de olduğu gibi bu teknikte de
benzer araştırmalar yapılmaktadır
3 Functional Magnetic Resonance
Imaging (fMRI): Manyetik rezonans
ağrısız ve hasta vücuduna zarar
vermeden uygulanan bir görüntüleme
tekniğidir Özel bir makine ile
organların, kemiklerin ve bazı dokuların
görüntüleri alınır Bu inceleme
tekniğinde manyetik bir alan içerisinde
incelenmek istenilen bölgeye radyo
dalgaları gönderilir Radyo dalgalarının
uyardığı hücrelerdeki hidrojen
atomlarının ürettiği enerji sayısal veriye
dönüştürüldükten ve bir bilgisayarca
işlendikten sonra bir görüntüye
dönüştürülür Beyin çalışmalarında
kullanılan fMRI ile beyin işlevlerine ait
çok detaylı bilgiler elde edilebilmektedir
4 Elektroensefalografi (EEG):
Beyindeki sinir hücreleri tarafından
üretilen elektriksel faaliyetin
kaydedilmesidir Beyin tomografisi ve
manyetik rezonans görüntülemesi beynin
resmini gösterirken, EEG incelemesi
fonksiyonunu göstermektedir Beyinde
üretilen dalgaların özellikleri, uyku
uyanıklık durumuna ve yaşa göre
değişmektedir Beyni etkileyen
hastalıklarda (epilepsi, beynin mikrobik
hastalıkları, damarsal hastalıkları) ortaya
çıkan önemli fonksiyonel değişiklikler,
bu yöntemle saptanabilmektedir
Beyin görüntüleme yöntemlerinin
günümüzde bu kadar yaygın
kullanımının ve anlamlı sonuçlar
vereceği daha önceden tahmin
edilemezdi CT ve MRI’ın tıbbi
kullanımı henüz 20 yıllık bir geçmişe
sahip olsa da, fMRI ve öteki
nörodiagnostik teknikler hala araştırma
geliştirme safhasındadırlar Bu tür yeni
tekniklerin olası kullanım alanları ve
yararları, zaman zaman medyada
tartışılsa da, sonuçların güvenilirliğini
etkileyen farklı birçok değişken söz
konusudur Uygulanacak tekniğin
sonuçları üzerinde nelerin etken olacağı?
Farklı fMRI modeliteleri kullanıldığında
sonuçların değişip değişmeyeceği?
Çalışmanın bir psikiyatrist mi, nörolog
mu yoksa radyolog tarafından mı
yürütüleceği? Çalışmayı kimin
yorumlayacağı? Çalışmada ne kadar
hastanın veya deneğin rol alacağı? Ne tür
bir makinenin (üreticisi, gücü, yapısı)
kullanılacağı? Vaka kontrol
çalışmalarının yapılıp yapılmayacağı?
Eğer kullanılacaksa standartlarının ne
olacağı veya hangi standartların
geliştirileceği? Bunlar, mental fonksiyon
ve durumun belirlenmesine yönelik
araştırılan beyin görüntüleme yollarının
önceden çözmek zorunda oldukları bazı
sorunlardır En önemlisi de bu
yöntemlerin yaygın olarak kullanımı için
yasal düzenlemelerin alt yapısının
oluşturulmasıdır

Zihin nörobiyolojisi ile ilgili
araştırmalar konusunda Iowa
Üniversitesi Nöroloji Direktörünün
belirttiği gibi (4);
“PET ve fMRI gibi fonksiyonel
görüntülemelerden neler bekleyebileceğimiz
konusu önemli bir konudur
Örneğin: hiç kimse beyin kanamasının
neden olduğu bir lezyonun, bir tümörün,
bir baş yaralanmasının veya herhangi bir
beyin ameliyatı ile ilgili işlemin
görüntülenmesinden şüphe duymaz
Çünkü bu yönde elde edilecek bilgilerin
klinik bilgi olarak kullanılabileceği ve
hastalığın yerinin tespitinde önemli
olduğu açıktır Buradan elde edilecek
bilgiler sayesinde gerçek teşhisin
konulması ve bireyin yararına işlemlerin
ortaya konulması mümkündür Fakat
deneysel amaçlı bir çalışma dahi olsa,
fonksiyonel görüntüleme ile ilgili
herhangi bir işlem insanları endişeye
sevk edebilir Bu durumlarda; elde edilen
bilgilerin tüm yorumları hipotezlere ve
deneyin dayandığı teorinin dizaynına
göre yorumlanmakta ve analizler
laboratuardan laboratuara göre farklılık
göstermektedir Bu yönde elde edilecek
bilgiler kesin bilgiler olmadığı için
herhangi bir delil gerekçesi olamazlar”
Beyin görüntüleme yöntemleri,
başlangıçta beyin hastalıkları ve beyin
zedelenmelerinin teşhisi amacıyla
kullanılsa da, günümüzde eğilim, hafıza
ve gizli hafıza, dilin kullanımı, duygu ve
karar süreçleri gibi nöral yolları içeren
karmaşık beyin süreçlerinin açığa
çıkarılması gibi işlemlere yönelmiştir
Her ne kadar kişinin zihnini okuyacak
veya gerçek düşüncelerini ekrana
getirecek araçlar henüz mevcut olmasa
da, bireyin kişiliğini, düşünce süreçlerini
ve kişiye özgü beyin haritasının
(brainfingerprint=beyin parmak izinin)
analizine odaklanmış birçok araştırma
mevcuttur Bu çalışmalardan elde edilen
tüm bulgular deneklerin farkında
olmadıkları tercihler ve bilinçaltı ile ilgili
şaibeli bilgileri ortaya çıkarmaya
yöneliktir (5)
Fonksiyonel beyin görüntülemesi
bireyin güvenliği ve aydınlatılmış onam
gibi klasik etik sorunlara ilave olarak
(beyin aktivasyonlarının psikolojik
durumlarla ilişkisi ve insan
davranışlarının yeni hususiyetleri gibi)
farklı birçok yeni etik sorunu gündeme
getirmiştir Örneğin, beyin görüntüleme
yöntemiyle pazarlama tekniklerinin
araştırılmasının ve ürünlerin
istenebilirliği veya tercih edilebilirliği ile
ilgili pazar araştırmalarının yapılması
etik yönden tartışılan hususlardan biridir
Bir ürünün tercih edilebilirliğine limbik
sistemin verdiği cevabın beyin
görüntüleme yöntemiyle ölçülebilmesi,
üzerinde araştırma yapılan konulardan
sadece biridir Yapılan bir araştırmada
“coke” ve “pepsi” içecekleri tattırılan
deneklerin hangi markaya ait içecekleri
içtiklerini bildiklerinde, beyin
aktivitelerinin markaya duyarlılık
gösterdiği ortaya konmuştur Bu çalışma
bir malın satın alınması konusunda
bilinçaltı yönelimiyle ilgili önemli
bilgiler vermiştir (5)
Beynin fonksiyonel görüntülemesinin
potansiyel kullanım alanlarından bir
diğeri ise “yalan” söylemeyi tespit
edebilmektir Her ne kadar fMRI’ın bu
konuda kesin kanıt olarak kullanılması
şu anda söz konusu olmasa da,
araştırmacılar laboratuar şartlarında bu
yöntemle aldatma ve yalanla ilişkili
birçok hususu ortaya koymuşlardır (6)
Yine beyin görüntüleme yöntemlerinden
biri olan ve “Brain Finger printing”
olarak da adlandırılan bir yöntemle,
suçlunun sadece kendinin bildiği ve
suçla ilişkili bilgiler ayırt
edilebilmektedir Bu şekilde elde edilen
bilgiler mahkemece delil olarak kabul
edilebilmekte ve teröristlerin tespiti için
bu metot geliştirilme aşamasındadır (5)
Fonksiyonel beyin görüntülemesi,
genetik bilgiyle ortaya konulabilen
kişilik özellikleri ve zaafları gibi akıl
hastalıklarına ait özellikleri ve zaafları da
ortaya çıkarabilmektedir Kişinin
genotipi gibi (genotyping), beyin yapısı
da (brainotyping) akıl hastalıklarına
yatkınlığı ve suça eğilimi ile ilgili önemli
bilgileri açığa çıkarmaktadır Irklara ait
bilinçsiz tutumlar beyin
aktivasyonlarıyla açık bir şekilde ortaya
konabildiği gibi bastırılmış duygular
dahil cinsel tercihler ve cinsel çekicilikle
ilgili duygular da belirlenebilmektedir
Bireyin kişiliğini oluşturan tüm
dinamiklerin (iyimserlik, ısrar, azim,
empati, risk alma, nevrotik eğilimler vb)
sinir sistemiyle olan ilişkisinin
fonksiyonel beyin görüntülemesiyle
araştırılmasına dair oldukça fazla
miktarda literatür bilgisi bulunmaktadır
Sonuç olarak davranışsal özelliklerle
ilişkili genotipin beyin aktivasyonlarıyla
olan sıkı ilişkisinden hareketle
“brainotyping” kavramı üzerinde
durulmaktadır Halihazırda genotip insan
kişiliğini tam bir kesinlikle ortaya
koyamadığı gibi, fonksiyonel beyin
görüntülemesi de kişiliği tam olarak
belirleyememektedir Şu anda sadece
kişiliğin kaba bir ölçümü yapılabilse de
bu alanda elde edilen önemli bilgiler
yakın gelecekte bu konuda büyük
gelişmelerin olacağını göstermektedir

Bu alandaki tüm çalışmalar birçok
güncel etik konuyu tartışmaya açtığı gibi
gelecekte de önemli etik sorunlar
meydana getirme potansiyeli
taşımaktadır Bunlardan en önemlisi
“kişi mahremiyeti” konusudur Örneğin,
işverenler, pazarlamacılar ve devletler
halkın ve bireylerin zihin süreçler ve
mental kapasiteleri, güvenilirlikleri,
kişilik özellikleri ve yetenekleri ile ilgili
bilgileri elde etme yönünde güçlü bir
istek göstermektedirler Bu durum doğal
olarak bireyin mahremiyetinin nasıl, ne
zaman veya ne şekilde ihlal edileceği
konusunda önemli şüphelerin gündeme
gelmesi kaçınılmazdır
Beyin görüntüleme ile ilgili otaya
çıkan ve objektif olan bir diğer etik
problem ise; her ne kadar beyin
düzlemindeki ölçümler ilkesel olarak,
bireyin davranışsal veya istemsel
ölçümlerden daha çok psikolojik durum
ve özelliklerini ortaya çıkaracak şekilde
olsa da, bunlar tam anlamıyla gerçeği
yansıtmaktan uzaktırlar Beyin
aktivitesinin görüntülenmesinden
yorumlanarak çıkarsama yapılan
psikolojik özellikler ve durumlar birçok
farklı tabaka içeren tek bir sürecin
istatistiksel analizi ve
yorumsanmasından ibarettir Dolayısıyla,
elde edilen bilgiyi kullanacak olan
kişilerin (işveren, yargı, tüketici, vb) bu
işlemin karmaşıklığını göz ardı ederek
bilgiyi tartışmasız bir gerçek olarak
kabul etmeleri tehlikesi bulunmaktadır
b) Beyin üzerinde etkili maddelerin
araştırılması (psikofarmakoloji):
Bu alanda yürütülen araştırmaları iki
başlık altında ele alabiliriz Bunlardan
birincisi; bilincin ilaçlarla
güçlendirilmesine yönelik ilaç
çalışmaları, diğeri ise; ruhsal durum ve
duygusal fonksiyonların ilaçlarla
güçlendirilmesine yönelik ilaç
çalışmalarıdır
Günümüzde her iki alandaki ilaç
çalışmalarının da askeri amaçlar
doğrultusunda kullanılması için önemli
çalışmalar yapılmaktadır Askerlerin
savaşma gücünü artırma (mind-altering
drugs), yorgunluk ve uykusuzluğa karşı
direnci artıran ilaçlar (short-acting sleepinducing
medications), savaş korku ve
gerilimini azaltıcı ilaçlar
(psychostimulants), bu tür askeri
psikofarmakolojik çalışmaların başında
gelmektedir Bu tür ilaçların askeri
amaçlı kullanımı birçok etik sorunu
gündeme getirmektedir (11) Bu
bölümde sadece sivil amaçlı
psikofarmakolojik çalışmaların etik
boyutu ele alınacaktır
Bilincin ilaçlarla güçlendirilmesine
yönelik ilaç çalışmaları; Birçok
nöropsikiyatrik hastalık, normal insani
durumları da içeren geniş bir spektrum
düzleminde oluşmaktadır Eğer bazı
ilaçlar bilinç bozukluğu bulunan
insanların bilincini düzeltiyorsa, bu
ilaçların normal insanların üzerinde ne
tür bir etki oluşturacağı önemli bir soru
olarak gündeme gelmektedir
İlaçlarla güçlendirmenin hedeflediği
iki bilinç sistemi bulunmaktadır Bunlar;
dikkat ve hafızadır Uyarıcı ilaçlar olan
methylphenidate (Ritalin) ve
amphetamine (Adenall) hiperaktivite
bozukluğu olan kişilerin dikkat
bozukluğunu düzelttiği gibi normal
insanların dikkat yeteneğini de
güçlendirmektedir ADHD (attention

deficit hyperactivity disander) her ne
kadar günümüzde bu ilaçlar sadece
ADHD’de yazılıyor olsa da, satış
oranları, dikkat güçlendirmek yönünde
yaygın bir kullanımın olduğunu ortaya
koymaktadır Zira birçok üniversite
öğrencisinin Ritalini, arkadaşından,
sokak satıcısından veya başka bir yerden
temin ederek kullandığı yönünde
araştırmalar bulunmaktadır (5)
Son yıllarda hafıza geliştirici ilaçlarla
ilgili olağanüstü bir çaba görülmektedir
Hafıza süreçlerinin tüm ayrıntılara ve
bunların altında yatan moleküler
aktivitelere yönelik ilaçlar deneme
aşamasındadır Her ne kadar bu
denemeler demansın (bunamanın)
tedavisini bulmaya yönelik olsa da, bu
amaçla geliştirilecek ilaçların, orta
yaşlarda normal olarak kabul edilen
unutkanlıkların ortadan kaldırılması
amacıyla “hafıza güçlendirici” olarak da
kullanılabileceğine inanılmaktadır (12)
Ruhsal durum ve duygusal
fonksiyonların ilaçlarla güçlendirilmesi:
Sağlıklı insanların yaşamlarının
psikofarmakolojik yöntemlerle güçlendirilmesi
“prozac”ın tedavi amacıyla
yaygın kullanımı ile gündeme gelmiştir
Depresyon için prozac kullanan birçok
insan, tedavi sonrası bu ilacı kullanmaya
devam etmeyi istemektedir Normal
insanlar üzerinde SSRIs’ın etkileri
konusunda pek fazla bir şey
bilinmemektedir Bu ilacı kullanan
insanlar her ne kadar ilaçlarla tam bir
mutluluk hissetmeseler de, ilaç depressif
insanları normale döndürme ve normal
insanlara neşe vermenin yanında, zayıf
bir negatif etki hissetmelerine de neden
olmaktadır Örneğin; ilaç alan normal
insanlar sosyal ilişkilerinin kalitesinin
olumlu bir şekilde etkilendiğini
hissetmelerinin yanında, yaşam
dinamikleri ile ilgili “zorluk”
tecrübelerinde subjektif bir düşüş
olmaktadır (13)
Bu alanda geliştirilen diğer ilaçlar ise
bireyin vegetatif fonksiyonları ile
ilgilidir Uyuma, yeme ve seks gibi
vegetatif fonksiyonlar genellikle ruhsal
bozukluklardan etkilenmektedirler
Ruhsal bozuklukların düzeltilmesiyle bu
vegetatif yaşam fonksiyonları üzerinde
oluşturulacak iyileştirmeler, sağlıklı
insanlar tarafından da tercih edilebilirler
Örneğin uyanıklığı arttıran modafinil
maddesi uyku bozukluklarının tedavisi
amacıyla ABD’da onaylanmış ve
reçetelere girmiştir Bazı uzmanlar bu
maddeyi daha çok çalışmak ve uzun
süre uykusuz kalmak amacıyla da
kullanmaktadırlar (14) Her ne kadar
halen iştahı baskılayan güvenli bir ilaç
piyasada olmasa da, böyle bir ilaç
çıktığında büyük bir rağbet göreceği
açıktır Bu amaçla kullanılan Phen-Fen
bileşiminin öldürücü olduğu açıklanmış
ve bu madde piyasadan çekilmiştir Buna
rağmen, bu maddeye olan büyük talep
devam etmektedir (15) Sonuç olarak
sinir sistemi üzerinden hem erkekte hem
de kadında libido fonksiyonunu
arttırarak cinsel bozuklukları tedavi
edecek bir ilaç geliştirilmemiş olsa da,
sildenafil (viagra) tecrübesi, cinsel
bozukluk olmasa da birçok insanın bu tür
ilaçları kullanmaya eğilimli olduğunu
göstermiştir
Psikofarmakolojik çalışmaların ortaya
çıkardığı etik sorunları güvenlik
/güvenilirlik ile ilgili kaygılar, sosyal __________________

kaygılar ve felsefik kaygılar olmak üzere
üç başlık altında inceleyebiliriz (5)
Bu konudaki etik sorunlardan
birincisi güvenlik kaygılarından
kaynaklanmaktadır Bu kapsamda yan
etkiler ve olası istenmeyen sonuçlar
temel tartışma konusudur Plastik cerrahi
gibi tedavi amaçlı olmayan tıbbi
girişimlerle karşılaştırıldığında, beyin
düzleminde ortaya konulan girişimler
daha karmaşık sistemlere müdahale
olduğundan büyük endişelere ve
kaygılara neden olmaktadır Kozmetik
bir maddenin insan vücudunda
oluşturacağı istenmeyen bir sonuçla,
hafızayı güçlendirmek veya dikkati
arttırmak için kullanılan bir maddenin
oluşturacağı istenmeyen sonuç
birbirinden çok farklıdır Karmaşık
sistemlerdeki riskin daha büyük ve kabul
edilemez olabileceği
değerlendirilmektedir Bir diğer husus
ise; uzun süreli kullanımlara ait ilaç
güvenliği testlerinin yapılamayacak
olması ve sağlıklı bireylerin bu
maddeleri uzun süreli kullanımlarından
elde edilecek delillerin çok düşük
olmasıdır
İkinci etik sorun ise tamamen sosyal
kaygılardan kaynaklanmaktadır Bu
kapsamda, bu tür beyin fonksiyonlarını
güçlendirici ilaçların toplum yaşamını
nasıl etkileyeceği temel tartışma
konusudur Uzun süre çalışma,
uykusuzluğa direnç ve neşeli olmayı
sağlayan ilaçların kullanılması
durumunda, bu ilaçların kullanılması
yönünde bireylerin toplumsal ve
kurumsal baskı altında kalabilme riski
bulunmaktadır Ruhsal durumu ve
motivasyonu güçlendiren tedavilerin,
aynı zamanda bir sosyal kontrol aracı
olarak kullanılabileceği, diğer bir etik
sorundur Bu ilaçların yaygın kullanımı
durumunda, kullanmayı tercih
etmeyenler ile sürekli kullananların
toplum içindeki durumunun ne olacağı,
toplumsal rekabeti gerektiren durumlar
üzerinde ne tür bir etkinin oluşacağı
tamamen belirsizdir Eğitim ve iş hayatı
göz önüne alındığında, bu tür ilaçlar bir
kez kullanılmaya başlandığında,
bireylerin bu ilaçla kullanmama
yönündeki özgür seçimlerinin ortadan
kalkacağı tartışılmaktadır Bir diğer
tartışma konusu ise zaten mevcut
durumda düşük sosyoekonomik şartlarda
bulunan insanların bu ilaçlara
ulaşımındaki maddi kısıtlılıklar
nedeniyle, eğitim ve iş hayatında daha
büyük ve acımasız dezavantajlarla
karşılaşmaları endişesidir
Üçüncü etik sorun ise felsefik
kaygılara dayanmaktadır Bu
kaygıların temel kaynağı insanın değeri
ve kendini algılaması ile ilgilidir
İnsanların bireysel gelişimleri, ulvi
amaçlar doğrultusunda hareket etmeleri,
yaşamda risk alma ve sorun çözme
yönünde çaba gösterme süreçlerinden
geçerek oluşmaktadır Bu süreçte
bireylerin doğal yetenekleri çeşitli
risklerle sınanarak, onların kişilik
özelliklerine dönüşmektedir Bireyler bu
süreçte zamanlarını ve çabalarını daha
fazla değer atfettikleri işlere
yoğunlaştırarak verimliliklerini
arttırırlar Ancak ilaçlarla daha çok
verimli olacak ve daha kolay elde
edilecek imkanlar olduğunda, çalışmanın
onuru ve değeri ile sorun çözme
becerilerinin gelişmesinin göz ardı

edileceği düşünülmektedir Aynı
zamanda böyle bir durumda, tüm insan
çabalarının tıbbi süreçler gibi
algılanması ve normal insan
davranışlarının patolojik olarak görülme
riskinin de bulunduğu düşünülmektedir
Bu konuyla ilgili bir diğer sorun ise;
ruhsal durumun ilaçlarla güçlendirilmesi
sonucunda meydana gelecek kişilik
sorunları ve “benlik” algılaması
problemleridir Örneğin prozac kullanan
birine aşık olan bir insanın aşık olduğu
kişi kimdir? İlaç kullanmadığı
zamanlarda tahammül edilemeyecek bir
kişilikle karşılaşan bu insan sevgisini
devam ettirebilir mi?
c) Beyin yapısı, fonksiyonu ve düzeni
ile ilgili araçlar:
Son yıllarda ilaç olmayan ve beyin
fonksiyonlarını değiştiren çeşitli metotlar
üzerinde hızlı bir yönelim
bulunmaktadır Bu metotların yakın bir
zamanda psikolojik ve nörolojik
hastalıkların tedavisi için yaygın şekilde
kullanılacağı ve sağlıklı insanların da
beyin fonksiyonlarını güçlendirmek için
bunlara rağbet edeceği tahmin
edilmektedir Bu alanda yapılan
araştırmalar üç ayrı noktada
odaklanmaktadır (16)
Birincisi; beyne implante
(yerleştirilen) edilen araçlar veya
transkranial magnetik uyaranları da
içeren beyin uyarıcılarıdır Transcranial
Magnetic Stimulation (TMS), dışardan
başa yerleştirilen ve magnetik alanlar
üreten araçlarla beynin belirli bazı
alanlarının uyarılmasıdır Bu araçlar
laboratuar deneylerini geçmiş ve son
yıllarda klinikte depresyonun tedavisi
amacıyla kullanılmaya başlanmıştır Bu
metodun, sağlıklı insanlarda ruhsal
durumu değiştirme ve yaratıcılığı
arttırma amacıyla kullanılıp
kullanılamayacağı da araştırılmaktadır
Beyin stimulasyonu amacıyla
kullanılan metotlardan bir diğeri ise
beynin bazı bölgelerine elektrotların
yerleştirilmesi suretiyle o bölgelerin
uyarılmasıdır Bu yöntem parkinson
hastalığı, epilepsi, depresyon ve obsessif
kompulsif bozukluklarda son çare olarak
tedavi amacıyla kullanılabilmektedir Bu
araçların bazı vakalarda ruhsal durumu
değiştirdiği ve bilişsel fonksiyonları
artırdığı bilindiği için gittikçe yaygın bir
şekilde kullanılacağı tahmin
edilmektedir
Nonfarmakolojik beyin
güçlendirmesiyle ilgili araştırmaların
yoğunlaştığı ikinci alan cerrahi
yöntemlerle ilgilidir Bu yöntem beynin
içindeki bazı özgün alanlar arasındaki
irtibatın kesilmesi şeklinde
gerçekleştirilmektedir Frontal lobotomi,
kötü klinik etik ve bilimin kötü
uygulanmasıyla ilgili önemli bir tarihsel
olaydır Modern psikosurgery bu trajik
tarihsel olayın gölgesinde oldukça
dikkatli bir şekilde uygulanmakta ve her
zaman son çare olarak başvurulmaktadır
Ancak son zamanlarda, sonuçları kesin
olarak belirlenebilen ve tam bir
doğrulukla oluşturulabilen lezyonlarla
uygulanan yeni yöntemler, birçok hasta
için yeni bir seçenek oluşturmakta ve bu
yöntemle ilgili önemli gelişmeler
beklenmektedir
Araştırmaların yoğunlaştığı üçüncü
alan ise brain-machine interfaces (BMIs)
yöntemidir Bu yöntemlerde temel amaç,
dış dünyaya ait bilgilerin nöronal

aktiviteye dönüştürülmesi ve nöronal
aktivitelerin robotik kontrol veya iletişim
amacıyla kullanılabilecek şekilde bilgiye
dönüştürülmesinin sağlanmasıdır Bu
amaçla geliştirilen bazı BMIs’ler
halihazırda klinik kullanımda
denenmektedir En yaygın olarak
kullanılan BMIs, işitme engellilerin
duyma yetisini geliştirmek için ses
dalgalarını akustik sinirin
algılayabileceği nöronal aktiviteye
çeviren içkulak implantlardır Beyinden
alınan bilgileri dış dünyaya ait verilere
çeviren sistemler halihazırda kiniklerde
paralizeli hastalarda denenmektedir Bu
sistemlerde tipik olarak EEG teknolojisi
kullanılmaktadır Bu kapsamda kafa
derisine yerleştirilen elektrotlardan elde
edilen basit komutların anlamlı kayıtlara
dönüştürülmesi gibi temel bazı
özelliklerden yararlanılır
BMIs’ların tüm potansiyel kullanımları
öncelikli olarak insan olmayan
deneklerde araştırılmaktadır Algı ve
motor fonksiyonlarla ilgili protezler gibi
hafıza güçlendirmeye yönelik olan
araçlarda araştırılmaya devam
etmektedir Halihazırda üstesinden
gelinmesi çok güç birçok teknik güçlük
bulunmakla birlikte, en temel problem;
uygun miktarda nörona karşılık gelecek
yeterli (uygun) silikon bağlantıların tam
ve kesin bir uyumla oluşturulmasıdır Bir
diğer problem ise beyinle “konuşmak”
için öncelikle gerekli olan ve onun
“lisanını” oluşturan kodların henüz
çözümlenememiş olmasıdır BMI
araştırmaların temel hedeflerinden biri
de bilginin nöronal kodlamasını çözmek
ve anlamlandırmaktır
Elektronik beyin güçlendirmesine
yönelik araştırmalar, zihin kontrolünü de
içeren bir tür büyüsel ve korkutucu
senaryoları içermektedir Bu tür
araştırmalarda baş rol oynayan ve
finansmanı sağlayan Amerikan
ordusunun, son zamanlarda bu alanla
ilgili bütçeyi kısması endişeleri bir
miktar yatıştırmıştır Ancak kısa vadede
bu konuyla ilgili etik endişeler yukarda
bahsedilen etik konularla benzerlik
göstermektedir Burada diğerlerinden
farklı bir durum varsa, o da; bu
araştırmaların doğasında bulunan ve geri
dönüşü olmayan problemlerle karşı
karşıya olunmasıdır
Sonuç olarak, uzun vadede insanlığın
kendi sinir sistemi ile uyumlu
teknolojileri geliştirip bunlara uyum
sağlayacağı düşünülmektedir Bu
teknolojilerin bir taraftan bireyi farklı bir
bireye dönüştürmesi söz konusuyken,
diğer taraftan da toplumları farklı
toplumlara dönüştürmesi kaçınılmazdır
Bu dönüşümlerin önemli etik sorunlara
neden olmanın yanında büyük sosyal ve
yasal sorunları da beraberinde getirmesi
kaçınılmaz görünmektedir İnsanlığın
ortak aklı, ortaya çıkacak tüm sorunlara
bir çözüm üretemezse, bireylerin ve
toplumların şimdilik bilim kurgu
yazmalarında bulunan
mekanikleşmiş/köleleşmiş bir forma
dönme tehlikesi bulunmaktadır

Paylaşım İçin Teşekkürler