Gostivar Türkleri

Gostivar Türkleri
Gostivar Türkleri
Gostivar ve yöresinin üzerine üçüncü Türk akını Yıldırım Bayezid zamanında gerçekleşti Osmanlı Türkleri bu yerleri 1390'larda fethettiler Ancak, II Murad ve Fatih Sultan Mehmed devirlerinde Gostivar ve Polok vadisi geniş bir yerleşme hareketine sahne oldular Bu verimli topraklara Anadolu'dan getirilen binlerce seçkin Türk ailesi yerleştirildi
Gostivar'ın adı tarihte ilk kez 1313 veya 1318 yılında Sırp Kralı Milutin'in tanınmış Kaplıcalar Bildirisi'nde geçmektedir Bu şehrin adına 1331-1340 yılları arasındaki kaynaklarda da rastlanmaktadır Sırp Çarı Stephan Duşan ise 1337-1346 yılları arasında Kalkandelen'de inşa edilen Aya Mariya Manastırı'nın açılış konuşmasında Gostivar'ın adını anmıştır
Gostivar ve civarının adı Osmanlı Tahrir defterlerinde "Yukarı Nahiye" olarak geçmektedir Osmanlı döneminde Anadolu'dan getirilen Türk aileleri Raptiştah, aşağı ve Yukarı Banitsa, Zudunya, Debreşe, Pirgos, Dobridolu, Forina, Çegran, Turçan, Çayle vd yerlere iskân ettirildi Bu bilgiler Mehmed Bey'in Vakfı hakkında 1461/62 yıllarından kalan belgelerde mevcuttur Ancak söz konusu yerlere Türk yerleşmesi 1912 yılına kadar devam etmiştir 1452/53 yıllarında Kalkandelen için tutulan 12 Tahrir defterinin 101, 102 ve 103'üncü sayfalarında Gostivar'da 12 veya 18 Müslüman (Türk) ailesinin yaşadığı görülmektedir 1455 yılında İsa Bey'in yaptığı bir nüfus sayımında Gostivar bir köy olarak anılmaktadır 1461/62 yıllarında Gostivar'ın adı, Tekke Mahallesi'nde faaliyette bulunan Mehmed Bey Vakfı Mescidi hakkında mevcut olan mahkme belgesinde de geçmektedir Bu belgede aynen şöyle denmektedir: "Gostivar'a giden yolla" ve "Çegran'dan Gostivar'a ve Vardar'a giden yolla"

Gostivar, 1467/68 yılları Tahrir defterinde Kostvar olarak geçmektedir 1595 yılı Tahrir defterinde adı geçen yerin adı yine Gostivar olarak geçmektedir
XVII asırdan ise Gostivar hakkında çok kıymetli iki belge kalmıştır Birinci belge, 1659 yılında Mehmet Paşa tarafından Gostivar'ın merkezinde inşa edilen büyük ve güzel bir camiyle ilgilidir Bu caminin etrafında mektep, hamam, kervansarayı ve dükkânlar yapılmıştır

1683 yılını kapsayan ikinci belge ise Gostivarlı Ebu Bekir Bey tarafından bugünkü saat kulesinin yerinde bir caminin, bir okulun ve çok sayıda dükkânın inşa edilmesiyle ilgilidir
XVIII asırda Gostivar'ın adına hiçbir kaynakta rastlanmamaktadır XVII asrın sonunda yürütülen Türk-Avusturya savaşı yüzünden Gostivar Türklerinin sosyo-ekonomik ve kültürel hayatı durakladı veya geriledi Bu savaş Gostivar'ın başka şehir ve kasabalarla ticarî münasebetlerini tamamen durdurdu Bundan dolayı Türk ahalisi çok ciddi maddî sıkıntılar çekti Aynı sıkıntılar içerisinde Kalkandelen Türkleri de bulundu Bu yıllarda Gostivar çok küçük bir köydü

1837 yılında Yukarı Nahiye'yi ve Polok Vadisi'nin diğer yerlerini ziyaret eden Alman seyyahı Grizenbach, anılarında sadece Kalkandelen'den bahsetmektedir Grizenbach'dan bir kaç yıl sonra Polok vadisine gelen Fransız seyyahı Ami Boué ise anılarında Kalkandelen orta büyüklükte bir kasaba, Gostivar ise bir köydü demektedir
XIX asrın ortasından kalan iki kıymetli belgede Gostivar ilk kez küçük bir kasaba olarak anılmaktadır

Gostivar küçük bir kasaba olarak 1863 Aya Yovan Bigorski ve Kalkandelen civarında bulunan Leşok Aya Anastasya Manastırı'nın yıllıklarında da anılmaktadır XIX asrın sonunda ve XX asrın başında Sloven asıllı Alman etnoloğu K Gersin, Bulgar müellifleri Vasil Kınçov, D M Brankov, D Yaranov, bütün Türk, Avrupa ve dünya müellifleri, eserlerinde adı geçen şehrin ismini Gostivar olarak anmaktadırlar Makedonya, Osmanlı devletinin hudutları dahilinde en uzun zaman kalan bir Balkan bölgesiydi Bu bölgede bugün bile Osmanlı-Türk havası esmektedir Her adımda Osmanlı döneminden kalan Türk izlerine rastlanmaktadır Bu dönemin niteliklerini taşıyan bugünkü Gostivar, başlangıçta bir Türk köyü, daha sonra ise orta büyüklükte bir Türk kasabası oldu

Gostivar'ın çok önemli bir coğrafî konumu vardır Çok işlek yolların kesistikleri bir kavşakta bulunmaktadır Bu yüzden Osmanlı döneminde Üsküp-Debre-Tiran-Dıraç, Üsküp-Ohri, Üsküp-Manastır-Selanik, Prizren-Kalkandelen-Manastır-Selanik, Prizren-Kalkandelen-Debre-Tiran-Dıraç vb şehirler arasında uzanan ticaret yollarının üzerinde bulunmakla, ticaret bakımından büyük gelişme gösterdi Bu şehir, Via Egnatia kara yolu üzerinden Dıraç ve Selanikle bağlanıyordu

XIX asrın ikinci yarısına kadar Gostivar ve civarında yaşayan Türk ahalisinin % 20'si çiftçilikle, % 8'i ise zanaatçılık, ticaret, hayvancılık, gurbetçilik vd mesleklerle uğraşıyordu Bu nahiyede yaşayan Türkler en çok Selanik, İstanbul, İzmir, Edirne ve Osmanlı devletinin diğer büyük şehirlerinde, hatta Avrupa'da bile gurbetçilik yapıyorlardı Gostivar Türkleri, kuyumculuk, tüfekçilik, halıcılık ve ipekçilikle de uğraşıyorlardı XIX yüzyılın ikinci yarısında özellikle 1875-1878 büyük doğu bunalımından sonraki yıllarda Gostivar ve civarındaki Türk köylerinde çok hızlı bir nüfus artışı görüldü Bu yerlerdeki Türk nüfusunun artışına en çok söz konusu bunalım ve Gostivar'ın çok önemli bir ulaşım kavşağında bulunması etki yaptı Bu yıllarda bu şehirde ve civardaki Türk köylerinde imalathaneler, zanaat, bakkal vb dükkânlar açıldı Çarşı ve pazar kuruldu Böylece Yukarı Nahiye'nin sosyo-ekonomik durumu değişmeye başladı

Osmanlı döneminin son yıllarında Gostivar, Polok vadisinin ve Batı Makedonya'nın önemli bir zanaat, ziraat ve ticaret merkezi oldu Ancak Balkan savaşları ve Birinci Dünya Savaşı yıllarında başka yerlerde olduğu gibi Gostivar'da da ticaret, zanatçılık ve ziraat durakladı, hatta geriledi Söz konusu savaşlar sırasında Gostivar ve civarındaki Türlerin bir kısmı Sırplar ve Bulgarlar tarafından katledildi, bir kısmı İstanbul ve Anadolu'ya göç etti, bir kısmı