 |
Ses Bilgisi |
 |
06-01-2009
|
#1 |
|
Şengül Şirin
|
Ses BilgisiSES BİLGİSİ Her dilde olduğu gibi, dilimizde de sesler ünlü ve ünsüz olmak üzere iki grupta incelenir  Bir sözcükte ünlüler arasında olduğu gibi ünsüzler arasında da bazı özellikler, hatta ünlülerle ünsüzler arasında bazı özellikler vardır Bunları belli başlıklar altında inceleyelimBÜYÜK ÜNLÜ UYUMU Türkçe’de sekiz ünlü vardır Bunlardan a, ı, o, u kalın, e, i, ö, ü incedir Bir sözcükte kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlülerin gelmesi kuralına büyük ünlü uyumu denirÖrneğin; “öğretmen” sözcüğü, bütün ünlüleri ince olduğu için kurala uyar, “asker” sözcüğü “a” kalın “e” ince ünlü olduğundan kurala uymaz Üniversite sınavlarında bununla ilgili bir soru bugüne dek sorulmamıştır KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU Bir sözcükte düz ünlüden sonra düz, yuvarlak ünlüden sonra düz - geniş veya dar - yuvarlak ünlülerin gelmesi kuralıdır Özetle bu kurala göre;a, ı e, i Ş Ş a, ı e, i a, ı, e, i ünlüleri birbirinden sonra gelebilir o, ö, u, ü ünlülerinden sonra ise u, ü, a, e gelebilir Bundan da soru çıkmadığından üzerinde fazla durmuyoruz ÜNSÜZ BENZEŞMESİ Dilimizde ünsüzler sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır Sert ünlüler “ç, f, t, h, s, k, p, ş” ünsüzleridir Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdirBir sözcük sert bir ünsüzle bitiyor ve o sözcüğe ünsüzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir Buna ünsüz benzeşmesi denir Elbette bu benzeşme sert ve yumuşak şekli olan seslerde söz konusudur Bu özelliği dört seste görüyoruz;p, ¯ b ç, ¯ c t, ¯ d k ¯ ğ(g) ¾® ¾® Sert ünsüzlerYumuşak ünsüzler Şimdi bu kuralı örneklendirelim: “Kitap” sözcüğünün sonundaki “p” sesi serttir Bu sözcüğe biz “-de” hal ekini getirirsek “kitapda” sözü oluşur Bu durumda ekin başındaki “d” sesi yumuşak olduğundan sözcükte ünsüz benzeşmesine aykırı bir durum görülür Kurala uyulması için, “d” sesi sertleşmelidir Bunun serti ise, yukarıda göstermiştik, “t” dir Dolayısıyla sözcük, “kitapta” olacaktırokul-dan av-cı bil-gin al-dı ® ® ® ® okuldan avcı bilgin aldı ağaç-dan ocak-cı seç-gin kaç-dı ® ® ® ® ağaçtan ocakçı seçkin kaçtı Yukarıdaki sözcüklerde eklerin sözcüğe nasıl uyduğu görülüyor Birinci gruptaki sözcüklerde ek, yumuşak ünsüzle biten sözcüklere geldiğinde değişmemiş, ancak ikinci gruptaki sert ünsüzlere geldiği zaman sertleşmiştirBu durum sadece çekim eklerinde değil yapım eklerinde de geçerlidir Ekler sayılara geldiğinde de aynı durum geçerlidir Sayının sesleri nasılsa ek de öyle olmalıdır11'de 8'den 5'te 3'ten Özel isimlerde de aynı kural geçerlidir Samsun’dan Emin’de Sinop’tan Yunus’ta ÜNSÜZ YUMUŞAMASI İki ünlü arasında kalan sert ünsüzler yumuşar Buna “ünsüz değişimi” denir Elbette bu özellik, ancak yukarıda da söylediğimiz sert ve yumuşak şekli bulunan seslerde geçerlidir Bunlar p, ç, t, k sert sessizleridir Örneğin; “ağaç” sözcüğüne -i hal ekini getirsek, sözcüğün sonundaki “ç” sert sessizi yumuşayarak “c” olur; yani “ağacı” şeklinde yazılırdolap çekiç kanat yemek – – – – a e ı e ® ® ® ® dolaba çekice kanadı yemeğe (dolaba baktı) (çekice uzandı) (kanadı kırıldı) (yemeğe gitti) Yukarıdaki örneklerde sert sessizlerin yumuşadığı görülüyor Ancak bu kural her sözcükte geçerli değil Örneğin; “Davranışları, doğruluğunun kanıtıdır ”cümlesinde altı çizili sözdeki “t” sert ünsüzü iki ünlü arasında kaldığı halde yumuşamamıştır Hangi sözcükte bu yumuşamanın olacağı hangisinde olmayacağı, belli bir kurala bağlanamaz Hatta tek heceli sözcüklerin çoğunda olmazken, bazılarında olabilir Bunu sözcüğün günlük kullanımlarını dikkate alarak anlayabilirsiniztek çok – – i u ® ® teki çoğu (onların teki bile gelmedi) (çocukların çoğu buradaydı) görüldüğü gibi birincide değişim olmadığı halde ikincide olmuştur Dilimize Arapçadan geçen ve son hecesindeki ünlünün uzun okunduğu kelimelerde ünsüz değişimi yapılmaz “Sınavda hukuku seçecekmiş ”cümlesindeki altı çizili söz buna örnektir Bazı sözcüklerde ise ses iki ünlü arasında kalmamasına rağmen yumuşar kalp art renk harç – – – – i ı i ı ® ® ® ® kalbi ardı rengi harcı (kalbi ağrıyor) (ardına bakma) (rengi solmuş) (harcı getirin) Görüldüğü gibi iki ünlü arasında kalmadığı halde “p, ç, t, k” sert ünsüzleri yumuşamıştır Bazı sözcüklerde ise bu seslerin yumuşamadığı görülür Örneğin; “Sonunda işler sarpa sardı ”cümlesinde altı çizili sözcükte yumuşama olmamıştır Örneğin; “Zonguldak’a yerleştiklerini duydum ”cümlesinde altı çizili sözdeki “k” sert sessizi yumuşamamış ancak biz onu okurken “Zonguldağa” diye okumalıyız SES DÜŞMESİ Sözcüğün aslında bulunduğu halde, ek geldiğinde bazı sesler düşebilir Bu düşme hem ünlülerde hem ünsüzlerde görülürÜnlü Düşmesi Sözcüğün aslında bulunan bir ünlünün düşmesidir Örneğin; “Yapraklar daha şimdiden sarardı ”cümlesinde sözcüğün aslı “sarı”dır; “-ar-” eki geldiğinde sözcüğün sonundaki “ı” düşmüştür * * * Ünlü düşmesinin en yaygın kullanımı ise “Hece düşmesi” adıyla anılan kuraldır Buna göre, sözcüğün son hecesinde bulunan dar ünlüler, ünlüyle başlayan bir ek sözcüğe eklendiğinde düşer Bu özellik bazı organ isimlerinde, Arapçadan dilimize geçen bazı sözcüklerde, bazı Türkçe fiillerde görülürsabır akıl burun gönül savurmak devirmek kahır – – – – ® ® – ı ı u üm savrulmak devrilmek olmak ® ® ® ® ® sabrı (sabrım tükendi) aklı (aklımı seveyim) burnu (burnu kanıyor) gönlüm (gönlümü çaldı) savrulmak (savruldu çiçekler) devrilmek (devrildi ağaçlar) kahrolmak (kahrolsun) Örneğin; “Kahvaltıya hazırlanın ”cümlesinde altı çizili söz “kahve altı” sözlerinin birleşmesinden oluşmuş, bu sırada “kahve” sözündeki “e” düşmüştür Ünsüz Düşmesi Sözcüğün aslında bulunan ünsüzün, ek geldiğinde düşmesidir küçük ¯ büyük ¯ –– cük cek ® ® küçücük büyücek örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan “k” ünsüzlerinin düştüğü görülüyor SES TÜREMESİ Sözcüğün aslında olmadığı halde, ek geldiğinde ortaya çıkan seslerdir genç ¯ bir ¯ az ¯ – – – cik cik cık ® ® ® gencecik biricik azıcık örneklerinde ünlü türemesi görülmektedir Buna benzer bazı sözcükler de vardır Bunlar “öpücük, gülücük” gibi fiilden türeyen sözcüklerdir Ancak “-cik”" eki isim soylu sözcüklerden yeni sözcükler türetebilir Fiilden türeyen bu sözcüklerin “öpüşcük, gülüş - cük” gibi sözcüklerden “ş” sesinin düşmesiyle oluştuğunu söylemek daha mantıklı olacaktır Dolayısıyla bir ünlü türemesinin olduğunu söylemek bu sözcükler için pek doğru olmaz Bazen sözcüklerde ünsüz de türeyebilir Arapçadan dilimize geçen his, af, zan gibi sözcükler ek ya da yardımcı fiil aldıklarında, sonlarındaki sessizler çiftleşirhis af zan – – – etmek etmek etmek ® ® ® hissetmek affetmek zannetmek örneklerinde bu görülüyor Burada aslında bir ses türemesinden çok sözcüğün Arapçadaki aslında bulunan şeklinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz Ancak sözcükler Türkçe kurallara göre incelendiğinden, bu, türeme olarak alınagelmiştirÜNLÜ DARALMASI Sözcüklerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) özellikle “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşür Buna ünlü daralması denirbekl = e- kalm = a- özl = e- soll = a- – – – – yor yor yor yor ® ® ® ® bekli=yor kal=mıyor özlü=yor sollu=yor örneklerinde bu daralma görülmektedir “-yor” ekin den başka bir ekin ya da sesin darlaştırma özelliği yoktur Ancak tek heceli olan “de- , ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” sesinden dolayı darlaşabilirde de de – – – yor erek en ® ® ® diyor diyerek diyen ye ye ye – – – ® ® ® yiyor yiyerek yiyen Ancak bazen darlaşma olmayabilir de – ince ® deyince KAYNAŞTIRMA HARFLERİ (KORUYUCU ÜNSÜZLER) Türkçe kurallara göre bir sözcükte iki ünlü yan yana gelmez Araya kaynaştırma harfi girer Türkçe’de dört tane kaynaştırma harfi vardır: ş, s, n, yBunların her birinin özel kullanım yerleri vardır ş kaynaştırma harfi:
İki-ş-er, altı-ş-ar, yedi-ş-ers kaynaştırma harfi
Daha çok isim tamlamalarında tamlanan görevindeki sözcükte görülürn kaynaştırma harfi:
O-n-a haber verin
Çocuğun kitabı-n-ı almışlar
Soba-n-ın kapağı düşmüşy kaynaştırma harfi: Yukarıdaki kuralların dışında olan her yerde “y” kaynaştırma harfi kullanılırKaynaştırma harfleri aslında iki ünlü arasında kullanılır Ancak bazen iki ünlü arasına gelmediği halde de kullanıldığı olurÖzellikle “ile, idi, imiş, ise” gibi sözcükler ünlüyle biten bir sözcüğe eklendiğinde baştaki “i” ünlüsü düşer ve yerine “y” kaynaştırma harfi gelir silgi soba hasta kısa bitti – – – – – ile ile idi imiş ise ® ® ® ® ® silgiyle sobayla hastaydı kısaymış bittiyse Örneklerinde görüldüğü gibi “y” kaynaştırma harfi iki ünlü arasında değildir Bu durum “n” kaynaştırma harfinde de görülebilir Zamirlerden sonra hal eki geldiğinde gerekmese de bu harf bulunur Örneğin; “Ondan bunu hiç beklemezdim ” cümlesinde altı çizili sözcükte “n” kaynaştırma harfi iki ünlü arasında değildir ULAMA Sessizle biten sözcükten sonra sesliyle başlayan bir sözcük gelirse, iki sözcük birbirine bağlanarak okunur Buna ulama denirBakkaldan ekmek aldım cümlesinde iki yerde ulama yapılmıştır Sözcükler arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılmaz
__________________
Arkadaşlar, efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler, meczuplar memleketi olamaz
En doğru, en hakiki tarikat, medeniyet tarikatıdır |
|
 |
Üye olmanıza kesinlikle gerek yok !
Konuya yorum yazmak için sadece buraya tıklayınız.
Bu sitede 1 günde 10.000 kişiye sesinizi duyurma fırsatınız var.
IP adresleri kayıt altında tutulmaktadır. Aşağılama, hakaret, küfür vb. kötü içerikli mesaj yazan şahıslar IP adreslerinden tespit edilerek haklarında suç duyurusunda bulunulabilir.
Konuya yorum yazmak için sadece buraya tıklayınız.
Bu sitede 1 günde 10.000 kişiye sesinizi duyurma fırsatınız var.
IP adresleri kayıt altında tutulmaktadır. Aşağılama, hakaret, küfür vb. kötü içerikli mesaj yazan şahıslar IP adreslerinden tespit edilerek haklarında suç duyurusunda bulunulabilir.
«
Önceki Konu
|
Sonraki Konu
»
|
|
ForumSinsi.com hakkında yapılacak tüm şikayetlerde ilgili adresimizle iletişime geçilmesi halinde kanunlar ve yönetmelikler çerçevesinde en geç 1 (Bir) Hafta içerisinde gereken işlemler yapılacaktır. İletişime geçmek için buraya tıklayınız.