İngiltere Şeyhülislamı Abdullah Quilliam

Yaklaşık yirmi sene önce elime “Dîn-i İslâm” isminde Osmanlıca bir kitap geçti Merak edip okudum ve onu lâtin harflerine aktardım Bazı yazılarımda da ondan iktibaslar yaptım
Bu kitap, 1856’da İngiltere’nin Liverpol şehrinde doğmuş olan William Henry Quilliam’ın idi Kitapta Quilliam Müslüman olduktan sonra İstanbul’a geldiğini ve Müslümanların Halifesi, Sultan 2 Abdülhamid’i ziyaret ettiğini yazıyordu Ertuğrul Düzdağ bana arşivinden William’ın hakkında araştırma yaptığım günlerde onun İstanbul’a geldiğinde çekilen ve dergilerde çıkan bir fotoğrafının fotokopisini de vermişti Abdullah William Quilliam’ın akıbeti ne olmuştu, bunu çok merak ediyordum Dokuz sene önce İngiltere’ye gittiğimde arkadaşlarımdan onun hakkında bilgi istedim; fakat tatmin edici bilgilere ulaşamadım Son İngiltere seyahatimde ise önce İngiliz mühtediye Betûl (Batool Al Toma) Hanımefendi’den bazı bilgiler aldım; sonra da Liverpol’daki araştırma merkezine gittim
William, saat imalatçısı bir babanın ve ev hanımı bir annenin evlâdı idi Dedesi John Quilliam deniz kuvvetlerinde tanınmış bir kaptandı Köklü bir aileden gelen Henry daha küçük yaşlarda güzel konuşması ve zeki tavırlarıyla dikkat çekmeye başlamış Öğretmenlerinin tavsiyesi üzerine hukuk okumuş
1882’de Cezayir ve Fas’a yaptığı bir iş seyahati Henry’e Müslümanların hayat tarzlarını tanıma fırsatını verecekti Bu seyahatinde Henry, Müslümanların hiç de kendine anlatıldığı gibi vahşi, medeniyetten uzak, ilkel insanlar olmadığını gördü Aksine Müslümanlar kendini medenî gören birçok Avrupalı’dan çok daha ufku geniş ve engin bir kalb kültürüne ve mânevî iklime sahiplerdi
Bu seyahat esnasında gördükleri, yaşadıkları, Henry’nin dünyaya bakışını değiştirdi 1887’de William Henry Müslümanlığı seçti Daha 31 yaşındaydı, İslâm ve Müslümanlık için yapmayı plânladığı çok şey vardı 1889’a kadar seyahat için gittiği bu coğrafyada kaldı ve İslâm hakkındaki bilgisini geliştirdi Arapça öğrenmiş ve İslâm’ın temel prensiplerini akademik seviyede anlatabilecek kadar derin bir müktesebâta ulaşmıştı Artık hayatında tek istediği şey, kendi memleketindeki insanlara da tecrübesini aktarmak ve karanlıktaki ruhlara aydınlığa giden yegâne yolu gösterebilmekti
1889’da doğduğu topraklara, döndü ve yaptığı ilk iş evini İslâmî bir merkez ve mescit hâline getirmek oldu Annesine ve oğluna İslâmiyet’i anlattı Annesi 63 yaşında Müslümanlığı kabul etti Arkasından doktor olan oğlu da Müslüman oldu
1890 yılında bir arkadaşı, Müslümanların başı ve aynı zamanda Osmanlı Sultanı olan Sultan 2 Abdülhamid’i ziyaret etmesini söyledi 1890 yılının sonbaharında İstanbul’da 2 Abdülhamid Han ile görüştü Sultan, İngiltere’den gelen bu pırıl pırıl insanı hürmet ve ihtimamla karşıladı Bir devlet reisi gibi ağırladı Bir hafta misafir etti ve saltanat kayığı ile İstanbul’u gezdirdi Gideceği vakit kendisine hediye ve ulufelerle birlikte bir padişah fermanı verdi Bu fermanda Padişah ve Halife-i Rûy-i Zemin 2 Abdülhamid Han; William Henry Quilliam’ın Britanya’nın Şehülislâmı vazifesine getirildiğini ve isminin de bundan sonra Abdullah Quilliam olduğunu ifade etmiştir William Henry bu onurlu vazifeyi kabul etti
O günden sonra Devlet-i Âliye’nin bir memuru olduğunu göstermesi açısından kafasından Osmanlı fesini hiç çıkarmadı Osmanlı memurlarının giydiği esvabı giyerek İngiltere’de dolaştı Zîrâ o artık Devlet-i Âliye’nin ve Halife-i İslâm’ın bir memuru idi
Quilliam hayatını, İslâm’ı İngiltere’de anlatmaya adamıştır Önce işe çevresinden başladı Mescit hâline getirdiği evini daha sonraki yıllarda bir vakfa dönüştürdü ve bu vakıf üzerinden İngiltere’nin çeşitli yerlerinde mescit ve camiler açmaya başladı Önceleri çok mütevazı gayretler ile başlayan bu hizmet, çok çabuk netice vermeye başladı
Her geçen gün Müslüman olan İngilizlerin sayısı arttı Durumdan rahatsız olan bir kısım medya William Henry Quilliam’i, Osmanlı casusluğu ve döneklikle suçladı William Henry vesilesiyle Müslüman olanlara o yıllarda medyanın alay maksatlı verdiği bir isim vardı: “Turn to Turk” (Türk oldu, Türk’e döndü)
Bu alaycı ifade daha sonraları Müslüman olan İngilizler tarafından benimsendi Bugün Müslüman olan 15000 civarındaki İngiliz artık kendilerine “Turn to Turk” denmesinden hoşlanır ve kendilerini ifade ederken bu kelimeyi özellikle kullanır
William Henry 1932 yılında vefat ettiğinde geride hidayetine vesile olduğu 600’ü aşkın Müslüman İngiliz bırakmıştır Bugün İngiltere’deki Müslüman İngilizler vefa borçlu oldukları Abdullah Quilliam’ı her yıl düzenledikleri bir anma gecesiyle yâd ederler Anma gecesine katılan erkeklere girişte Osmanlı fesi dağıtılır Zîrâ Abdullah Quilliam hayatı boyunca bu fesi çıkarmamıştır
Bu seneki anma günlerinde bir sürpriz yaşandı Abdullah Quilliam’ın torunu olan hanımefendi dedesinin yaptığı işleri dinledikten sonra, Türk olan eşinin de kendisinde bıraktığı olumlu intibalar neticesinde İslâmiyet’i seçti Her hâlde vefatının 74 yılında Abdullah Quilliam’a bundan daha güzel bir hediye takdim edilemezdi
Liverpol’daki araştırma merkezinde Akbar Ali ve diğer vazifelilerle görüştük Akbar Ali’nin anlattığına göre; Abdullah Quilliam’ın vakfettiği bina, daha sonra belediyenin eline geçmiş Uzun seneler evlendirme dairesi olarak kullanılmış Mescit kısmını arşiv odası yapmışlar Akbar Ali’nin kızının nikâhı da orada kıyılmış Akbar Ali, kızının nikâh merasiminde yaşadıklarını şöyle anlattı: “Camiye git ve belgeleri getir, dediklerinde şaşırmıştım Ama niçin arşiv odasına ‘câmi’ dediklerini o zaman bilmiyordum Sonradan buranın Abdullah Quilliam’ın İslâmiyet’i yaymak için aldığı binanın namaz kılınan bölümü olduğunu anladım O, buradaki saldırılardan sonra Türkiye’ye gidince, bina belediyeye intikal etmiş Şimdi bu binayı belediye bize 125 seneliğine ücretsiz olarak verdi Yalnız şart olarak hemen restore etmemizi istiyor BBC ile ortaklaşa, Abdullah Quilliam ve bu binayı tanıtıcı bir program yaptık Torunu da konuştu”
Akbar Ali bize BBC’ ile yaptıkları programı videodan seyrettirdi Binadaki ay yıldızlar hâlâ duruyor Binanın câmi kısmında bir org vardı Bunun sebebini Akbar Ali şöyle açıkladı: “Abdullah Quilliam zâten şairdi Yeni Müslüman olan, kiliseler de müziğe alışkın İngilizlere, org ile güzel İlâhî ve na’tlar söylüyor ve onların câmiyi yadırgamamalarını istiyordu” Akbar Ali 1908’de dört yüz kişinin yumurtalar atarak camiye saldırmasında gazetelerin rolünün büyük olduğunu belirtiyor
Benden Quilliam’ın “Dîn-i İslâm” kitabını ve İstanbul’daki dergilerde çıkan fotoğraflarını istediler Onlar, bir Türk’ün Abdullah Quilliam üzerine doktora çalışması yapıp hem İngiltere, hem de Türkiye dönemlerini iyice ortaya çıkarmasını arzuluyorlar