Dokumacılık

Dokumacılık Alm 1 Weberei (f), 2 Webwaren-handel (m), 3 Textilindustrie (f), 4 Webkunst (f), Fr 1 Profession (f) ou etat (m) de tisserand (m), 2 Textile (m), İng Textile industry Kumaş dokuma işi veya dokuma ticareti Kısas-ı Enbiyada dokumacılığın ilk yaratılan insan hazret-i ademden beri temel sanatlardan olduğu bildirilmektedir Bu ve diğer dini kaynaklarda, Kuran-ı kerim ve hadis-i şeriflere dayanılarak verilen bilgilerde, hazret-i ademe iman edenlerin şehirlerde yaşadıkları, okuma, yazmayı bildikleri, demircilik, iplik yapma, kumaş dokuma, çiftçilik ve ekmek yapma gibi sanatlarla uğraştıkları uzun açıklanmaktadır Yapılan arkeolojik kazılarda, Mısır ve Peruda bulunan resimlerden, eski dokumacılık ve kullanılan çeşitli aletler hakkında değişik bilgiler bulundu Dünyanın çeşitli yerlerinde türlü şekilde kullanılan dokumacılığın gelişmesi, kullanılma şekil ve biçimleri farklı olmuştur Zaten çok eski devirlere ait elde fazla bilgi yoktur Yalnız daha ziyade kadınların uğraştığı bir sanat olarak kabul edilmektedir


Avrupada bu sanatın gelişmesi ortaçağdan sonra olmuştur İlk önce Bizansın sonra da Müslümanların bu gelişmede önemli tesirleri görüldü Ortaçağ boyunca Avrupada ilkelliğini muhafaza eden dokumacılık 13 yüzyılda gelişmeye başladı Şaftlı dokuma tezgahının yapılması hem daha seri hem de desenli kumaşların yapılmasına imkan sağladı Tezgahlar üzerindeki çalışmalar rönesanstan sonra hızlandı Amerikada koloniler devrinde dokumacılık ev sanatı olarak gelişmişti On sekizinci yüzyılda dokuma makinalarının yapılması el sanatından bugünkü dokuma endüstrisine geçişi sağladı Makinalaşmada görülen yenilikler dokuma sanayiinde de oldu ve günümüzün dev tekstil fabrikaları kuruldu Bugün toplumun her çeşit ihtiyaçlarını karşılayabilecek kalite ve desene sahip kumaşlar, seri olarak dokuma makinalarında üretilmektedir Bütün bu teknik imkanlara rağmen el tezgahlarında dokunan halı, ipek, kadife ve masa örtülerinin kalitesi daha üstün olmaktadır


Dokuma: Bir kumaşın dokunabilmesi için önce iplikleri hazırlanır Dokumanın kalitesi en başta ipliğe bağlıdır İpliklerle çözgüler hazırlanır Bunlar uzunlamasına ipliklerdir Günümüzde otomatik makinalara gerilir Bunların bir altından bir üstünden geçecek şekilde mekikle yanlamasına atkılar geçirilir Atkıları, tarakla sıklaştırmak suretiyle dokumanın sık ve düzgün olması sağlanmış olur Seri halde devam eden bu hareketle süratle kumaş dokunur Eskiden bir makinaya bir işçi gerekirken, bugün 30-40 makinaya bir usta kafi gelmektedir Dokunan kumaşlar düz veya desenli olabilir Düz dokunan tek renkli kumaşların çözgü ve atkısı aynıdır Desenlilerde ise çözgüde deseni veren ayarlama yapıldıktan sonra atkıda başka renk olabilir Bu başka renk olan atkı kumaşa ayrı bir desen verir Bir de düz dokunup üzerine baskı suretiyle çeşitli renkler verilen kumaşlar vardır Kumaşlar kullanılan ipliğe göre; yünlü, pamuklu, ipekli, keten, dokuma diye ayrılabilir Bunların tezgahlarının yapılışları esasta aynı olmasına rağmen bazı hususlarda farklılık gösterirler


Dokuma tezgahları: İlk önceleri iptidai şekilde olan tezgahlar zamanla geliştirildi İlk önceleri dokumanın mekik aralığından geçirilmesi için iki kişinin çalışması icab ediyordu John Kay, dokumacının bir ipi çekip bir sürücüyü çalıştırma tekniğini geliştirdi Böylece mekiğin öteki yana geçmesi kolaylıkla sağlanıyordu Fakat değişik insanlar değişik şekilde çalıştıkları için mekikle tezgahın diğer parçaları arasındaki uyumlu çalışma tam sağlanamadı On dokuzuncu yüzyılda bu çalışma gerçekleştirildi Günümüzde dakikada 200 atkı hızı aşkın tezgahlar yapılmıştır


Dokuma sanayiinde bugün üç çeşit tezgah kullanılmaktadır Bunlar; el tezgahları, otomatik ve mekiksiz tezgahlardır


El tezgahları: Tek veya belirli sayılarda atkı atılarak dokunması gereken dokumaları otomatik makinalar dokuyamaz Bunun yanında ucuz ve her yerde kullanılır olması da bunların tercih sebebidir Bunlar, takım tezgahlarında yapılmış olup, eskilerinden çok düzgündürler Mekiğin içindeki masuradaki iplik bir alttan bir üstten giderek atkı işi rahatça yapılır Güvenilir ve temiz olmasından dolayı el tezgahları ve el dokumacılığı artmaktadır


Otomatik tezgahlar: Bugün kullanılan tezgahların çoğunluğu bu cinstir Masuradaki atkı otomatik olarak gidip gelmektedir Buradaki esas özellik mekikteki iplik bitince, mekik kutusundaki yenisinin otomatik olarak dokumaya devam etmesidir Burada dokuma işlemi hiç kesilmez Tezgahlardaki mekanik, elektriki ve optik düzenlemeler, mekikteki ip bitince yenisinin hemen devreye girebilmesini temin edecek şekilde yapılmışlardır Gevşek ve sarkık kısımlar dokumayı bozmasın diye hava emişli parçalar çalışarak onları düzene sokar


Mekiksiz tezgahlar: Dokuma tezgahlarının çalıştığı yerlerde gürültü çok olur Özellikle mekiklerin gidip gelmesi normal konuşmayı işittirmiyecek kadar ses yapar Mekiklerin olmaması gürültüyü oldukça azaltır Bu cins makinaların sessizliği yanında hızlı çalışmaları da ayrı bir üstünlüktür Yalancı mekikli, oklu ve sıvı püskürtmeli olanları vardır Bu atkı masuraları, makinanın yanında bulunur Bunların en yenisi sıvı püskürtmeli olandır Bu tezgahlarda argaç aralığında atkı hariç hiçbir şey bulunmaz Argaç aralığından atkı, hava veya su ile püskürtülerek geçirilir Bu iş için kullanılan püskürtme gücü kafi gelmediğinden, ipin gevşek tutularak gerilmeden hareket etmesini sağlayan aletler de konulur Su püskürtmeli sistem daha verimli olmasına rağmen, bu usul su geçirmez dokumalar ve paslanmaz madenden yapılan tezgahlarda kullanılır


Türkiyede dokumacılık: Selçukluların Anadoluya hakim olmalarından sonra dokumacılık sanatında önemli bir gelişme görülmüştür Denizlideki altın telli dokumaları, Adana ve Sivastaki pamuklu dokumalar, çeşitli yerlerdeki halı ve kilim dokumaları o devrin en güzel örnekleridir Ayrıca Bursa ve Bilecikteki pamuklu, iplikli, çatma yapımı da ileri seviyedeydi


Osmanlı Devletinin kurulması ve kısa zamanda gelişip memleketler fethetmesi dokuma sanayi üzerinde de etkili olmuştu Özellikle orduların gün geçtikçe artması, asker sayısının çokluğu, ordunun giyim ihtiyacını karşılayabilecek bir dokuma sanayiinin gelişmesine yol açmıştı Şam, Adana ve Halepte dokunan çeşitli kumaşların yanında Bursada da zamanın en güzel kadifeleri, renk renk bezler, peştamallar, fitiller, ibrişimler, çanta nakışları dokunurdu Malatyanın renkli Malatya bezleri, Diyarbakırın kırmızı bezi, Ankaranın sofu, Kütahya, Uşak ve Kulanın halıları imparatorluğun bütün ihtiyaçlarını karşılayabilecek durumdaydı Bu devirde Avrupadan üstün olan Osmanlı dokuma sanayii, üstünlüğünü 18 asra kadar devam ettirdi Bu yüzyılda Avrupadaki makinalaşmanın yurdumuza sokulup gelişmeden istifade etme gayretleri Üçüncü Selim ve Abdülaziz Han zamanında görülmüşse de, bu ancak 19 yüzyılın ikinci yarısında mümkün olabilmiştir Bursa ve Lübnanda ipek, Adana, Tarsus, İzmirde pamuk ipliği, Afyon ve İzmirde halı ipliği fabrikaları kurulmuştur Bunlar özel teşebbüse ait olup, devlet eliyle sadece İzmit, Feshane, Hereke ve Bakırköy fabrikaları kurulmuştur


Bugün ise başta İstanbul, Adana, İzmir, Eskişehir, Malatya, Kayseri olmak üzere pekçok vilayetimizde en gelişmiş tezgahlardan meydana gelen modern fabrikalar vardır Dokumalarımız, Avrupadakiler ile boy ölçüşebilecek kalite ve modernliktedir Halı dokumacılığı ise fabrikaların yanında Anadolunun pekçok yerinde el tezgahlarında dokunmaktadır Bünyanın, Ladikin, Ispartanın el dokuma halıları emsallerinden çok üstün kalite ve değerdedir


Kaynak: Rehber Ansiklopedisi