Osmanli Devletinde Misyonerlik Faaliyetleri

Ülkemizde son yıllarda gündemde olan misyonerlik faaliyetlerinin geçmişi Osmanlı Devleti'ne kadar uzanıyor Bugünkü gelişmeleri değerlendirebilmek için geçmişe bakmak ve Osmanlı Devleti'ndeki misyonerlik faaliyetlerine de göz atmak gerekir Çünkü bu faaliyetler çok zaman önce başlamış bir çalışmanın devamıdır
Misyonerler Osmanlı topraklarına özellikle ilgi göstermişlerdir Bunun en önemli sebebi, Osmanlı Devleti'nin Batı'nın sömürgeci hedeflerine ulaşmada en büyük engel oluşudur Bu engelin ortadan kaldırılması için diğer unsurlarla birlikte misyonerler de kullanılmıştır Özellikle Katolik ve Protestan misyonerler, Osmanlı topraklarında Hıristiyan dinini yayma faaliyetleri altında dinî ve etnik ayrımcılık yaparak ve istihbarat sağlayarak işgalci güçlere destek olmuşlardır
Misyonerler başlangıçta Osmanlı coğrafyasına yönelik faaliyetlerinde müslümanlar arasında hiçbir başarı elde edememi ş, kendilerine taraftar bulamamışlardır Bunun üzerine dikkatlerini hıristiyan azınlıklara çevirmişler, her misyoner grup hıristiyan azınlıkları kendi mezheplerine çekerek kazanmaya çalışmışlardır Bunun yanında müslümanları da kültürlerinden uzaklaştırarak yozlaştırmak için uzun vadeli plânlarla gayret sarfetmişlerdir Bugün gelinen noktada bir bakıma başarılı oldukları da görülmektedir
Osmanlı coğrafyasına duyulan ilgi
Misyonerlerin Osmanlı coğrafyasına duydukları ilginin sebeplerini dört ana başlıkta toplamak mümkündür Bunlar dinî, tarihî, siyasî ve ekonomik sebeplerdir:
Dinî sebep: Hıristiyanlığın ortaya çıktığı, Hz İsa as'ın ve havarilerin yaşadığı ve ilk hıristiyanların faaliyet gösterdikleri topraklar Osmanlı sınırları içerisinde bulunmaktaydı
Hz İsa as'ın doğduğu ve -onlara göre- çarmıh olayının gerçekleştiği Kudüs şehri; Kudüs'ten sonraki ilk merkez olan Antakya; Pavlus , Petrus ve Barnabas'ın dini yayma faaliyetlerinde bulunduğu Konya ve Konya'nın İlistra ve Derbe beldeleri, eski adı Psidiya Antakya olan Isparta'nın Yalvaç kazası, İskenderiye, Selanik, Efes, Atina ve Korint bütün bu yerler Osmanlı coğrafyasında yer almaktaydı Bunun yanında ilk konsillerin toplandığı İznik, İstanbul, Efes, Kadıköy de aynı coğrafyada idi Bu açıdan Hıristiyanlık literatüründe bu bölgenin adı �İncil Ülkesi� anlamında � Bible Land�dır
Dolayısıyla hıristiyanlar için müslümanların Hicaz bölgesi öneminde olan bu toprakları tekrar hıristiyan dünyasına kazandırma arzusunu hep taşıdılar Bu amaçla Selçuklu devrinden başlayarak Haçlı Seferleri yapıldı Fakat başarıya ulaşamadılar Bunun sonucunda yöntemlerini değiştirerek misyonerlik faaliyetlerine başladılar
Tarihî Sebep: Hıristiyanlar tarihî açıdan da Osmanlı topraklarını kendilerine ait görmüşlerdir Selçuklu ve Osmanlı Anadolu'yu yurt edinmiş ve Osmanlı İstanbul'u fethedip Doğu Roma İmparatorluğu'nu yıkarak Avrupa içlerine kadar ilerlemiştir Dolayısıyla misyonerler arasında, Endülüs/İspanya'nın müslümanlardan temizlendiği gibi, Osmanlı topraklarının da müslümanlardan temizlenip tarihî sahiplerine iade edilmesi gerektiği düşüncesi hakim olmu ştur Misyonerler bunu tarihi bir hak olarak iddia etmişlerdir
Siyasi Sebep: Bu da İngilizlerin öncülüğünde Batı dünyasının hazırladığı Şark Meselesi'dir Buna göre Osmanlılar ve Türkler Batılı değil Doğulu bir millettir Onların önce Balkanlardan ve Ortadoğu'dan, sonra da Anadolu'dan atılmaları ve geldikleri Orta Asya'ya sürülmeleri gereklidir Batı dünyası bunun için misyonerler dahil her unsuru kullanmış ve sonuçta Osmanlı, Balkanları ve Ortadoğu'yu terketmek zorunda kalmıştır
Ekonomik Sebep: Sanayileşen Batı ülkelerinin kendilerine pazar bulmaları gereklidir Osmanlı toprakları ise en geniş ve en uygun pazarı oluşturmaktadır Ayrıca dünya doğal kaynaklarının büyük bölümü de bu topraklarda bulunmaktadır Bugün de Amerika ve müttefiklerinin Irak ve Ortadoğu'da bulunmalarının en önemli sebeplerinden biri, bu toprakların sömürülüp kaynaklarının Batı'ya aktarılması isteğidir

Osmanlı'da ıslahat ve misyonerler
Osmanlı Devleti'nin en zayıf dönemi olan 19 yüzyıl, misyonerlerin altın çağı olmuştur Kapitülasyonlar, Tanzimat Fermanı (1839), Protestanların ayrı bir millet olarak kabul edilmeleri (1850) ve Islahat Fermanı (1856) ile misyonerlerin çalışma şartları kolaylaşmıştır
Yukarıda işaret ettiğimiz gibi müslüman halk üzerinde dinî açıdan başarılı olamayan misyonerler, azınlıklar üzerinde yoğunlaşmışlardır Ermeniler üzerinde Katolik propagandası 130 yıl sürmüş ve Osmanlı Devleti Fransa'nın baskısı ile 1830'da Katolik Ermenileri ayrı bir cemaat olarak tanımıştır Daha sonra Amerikalı misyonerler Protestanlığı Ermeniler arasında yaymış, Amerika ve İngiltere'nin baskısı ile 1847'de Protestan Ermeniler de ayrı bir cemaat halinde tanınmıştır Ne gariptir ki, Ermeniler kendi milli mezhepleri olan Ortodoks Gregoryen Ermeniliği altında bir bütün olarak yaşamalarını Osmanlı'ya borçlu iken, daha sonra Katolik ve Protestan olarak bölünmüşlüklerinin sorumluluğunu misyonerler ve kendi hıristiyan kardeşleri taşımaktadır
Görüldüğü gibi hıristiyanlar birbirlerine karşı da misyonerlik faaliyeti yapmaktadırlar Hatta Ermeni Patrikliği, Osmanlı hükümetinden kendilerine karşı yürütülen Katolik ve Protestan misyonerlik faaliyetlerine karşı tedbir alınmasını istemiştir Katolik ve Ortodoks din adamları da aynı şekilde Protestan misyonerlerini Osmanlı yönetimine şikayet etmişlerdir
Bu dönemde misyonerlere az da olsa resmi yollardan bazı engeller çıkarılmak istenmiştir Mesela II Abdülhamit döneminde bazı misyoner okulları kapatılmış, bazı okul mülklerinden de vergi alınmaya çalışılmıştır Fakat bunlar misyonerleri engellemeye yetmemiştir
Ülkemizde Katolik misyonerler
Osmanlı topraklarına ilk gelen misyonerler Katoliklerdir Osmanlı Devleti'nde Katolik misyonerlerin faaliyetlerinin başlangıcı 16 yüzyıl gibi erken bir döneme kadar uzanmaktadır Fransız ve Cizvit tarikatı mensubu olan bu misyonerler hem Hıristiyanlığı yaymak, hem de İstanbul'daki azınlıkların eğitimi ile ilgilenmek üzere bölgeye gelmişlerdir Bu eğitim-öğretim faaliyetleri sonucunda St Benoit, St Joseph, St Michel ve Notre Dame de Sion gibi okullar açmışlardır Ayrıca Dominiken tarıkatı üyelsi misyonerlerin de çabalarıyla Türk topraklarında açtıkları toplam 66 okulda 8269 öğrenci okutmuşlar ve bunları Hıristiyan kültürü ile yetiştirmişlerdir
Cizvit ve Dominikenler yoğun olarak İstanbul, İzmir, Halep, Suriye, Filistin, Mısır, Kıbrıs ve Yunanistan'da faaliyet yapmışlardır Bunlar kapitülasyonlardan da yararlanmışlar ve Papalığın bütün desteğini arkalarına almışlardır Fransız Katolikler bundan başka Osmanlı Devleti ile Fransa arasındaki iyi ilişkilerden yararlanarak Roma ve Bizans kiliselerini birleştirme gayesini gütmü ş lerdir
Fransız misyonerler, o zamanlar Osmanlı toprağı olan Suriye ve Lübnan üzerindeki çalışmaları ile de Fransa'nın bölgeye yönelik emperyalist gayesine hizmet etmişlerdir Nitekim I Dünya Savaşı sonrası Osmanlı'nın çekilmesinden sonra bu iki bölge de Fransa'nın işgaline uğramıştır İşte bu işgalin tarihi arka plânı o yıllara kadar uzanmaktadır Bu misyonerler açtıkları okullar, hastaneler ve yetimhaneler ile Katolik Hıristiyanlığı yayma çalışmaları altında ülkelerinin işgalci ve sömürgeci emellerine hizmet etmişlerdir
Fransız misyonerlerden başka İtalyan ve Alman misyonerler de Osmanlı coğrafyasına gelerek okullar, hastaneler, dispanserler ve yetimhaneler açarak faaliyetlerini yürütmüşlerdir

Bir de Protestanları var
Protestan misyonerlerin Osmanlı topraklarındaki faaliyetlerinin başlangıcı ise 17 yüzyıla dayanır Örgütlü Protestan misyonerlerinin gelişi de 18 yüzyıldadır Bunlar 1799'da İngiltere'de kurulmuş olan � Church of Missionary Society�ye bağlı misyonerlerdir Osmanlı topraklarına ayak basan ilk Protestan misyoner, bu örgüte bağlı olan ve 1815'te Mısır'a gönderilen bir papazdır 1820 yılında da � American Board� olarak bilinen misyon teşkilatına bağlı misyonerler Osmanlı topraklarına ayak basmışlardır Bu misyonerlerin çalışmaları 1840'lardan sonra hız kazanmıştır İngiliz misyonerler çoğunlukla Ortadoğu'ya yönelik çalışırken, Amerikalı misyonerler Anadolu'ya önem vermişlerdir
Osmanlılardaki Protestan misyoner faaliyetleri üç sacayağı üzerinde yürütülmüştür: Eğitim, sağlık ve basın-yayın I Dünya Savaşı başlangıcında Osmanlı coğrafyasındaki misyoner okullarının sayısı 2000'dir Bunların 600'ü American Board'a bağlıdır
En önemli Protestan okulları İstanbul ve Beyrut'ta açılmıştır Bunlardan Rumeli Hisarı'nın arkasındaki meşhur Robert Koleji, 1863 yılında Cyrus Hamlin isimli bir misyoner tarafından açılmıştır Robert Koleji, Bulgaristan'ın Osmanlı Devleti'nden ayrılmasını sağlayacak kadroların yetişmesinde önemli rol oynamıştır Bu kolejin ilk mezunlarından beşi Bulgaristan'da başbakanlık yapmıştır I Dünya Savaşı'ndan önceki Bulgar kabinelerinin her birinde en az bir Robert Koleji mezunu bakanlık yapmıştır
Başlangıçta Protestanlık Osmanlı topraklarında ayrı bir mezhep olarak bulunmamakta idi Fakat Islahat Fermanı'na bağlı olarak yapılan düzenlemelerden yararlanıp bir cemaat oluşturma çabası içine girmişlerdir Bu tarihten kısa bir süre önce 1850'de İngiliz elçisi Lord Stratford Canning'in girişimleri ile Protestanlar ayrı bir millet olarak kabul edilmiş, 1856'dan sonra da bu yöndeki faaliyetler hızlanmıştır Müslümanlar arasında başarı elde edemeyen Protestanlar azınlıklar üzerinde yoğunlaşmış, Nesturîler, Asurîler, Ermeniler ve Rumlar birinci dereceden hedef kitleleri olmuştur American Board'ın 1897'deki faaliyet raporuna göre 20 yüzyıla girerken yaklaşık 50000 kişilik bir Protestan cemaat oluşmuştur
Protestan misyonerlerin cemaat oluşturma çabalarına en çok karşı çıkan Katolik ve Ortodoks din adamları olmuştur Bunlar Protestan misyonerleri Osmanlı yönetimine şikayet etmiş ve tedbir alınmasını istemişlerdir Ancak bu durum hıristiyanların iç meselesi kabul edilerek ciddi bir önlem alınmamıştır
Sonuç ve dün-bugün ilişkisi
17 yüzyıldan itibaren Osmanlı topraklarına gelip 19 yüzyılda faaliyetlerini yoğunlaştıran misyonerler, daha çok eğitim, sağlık ve basın-yayın üzerinden çalışmalarını yürütmü ş, özellikle çok sayıda okul açmışlardır 1900 senesinde topraklarımızda sadece Amerika'ya ait okullarda 20000'e yakın öğrenci eğitim görürken, aynı yıllarda kendi okullarımız olan İdadî ve Sultanî sayısı sadece 69 idi ve 700'e yakın öğrenci okumaktaydı Osmanlı topraklarındaki misyonerlere ait toplam yabancı okul sayısı 2000 civarında idi Bunlara azınlıkların kendi okulları da ilave edildiğinde bu sayı 10000'e yaklaşmaktaydı
Müslüman halkın dinine ve kültürüne sıkı sıkıya bağlı olması sebebiyle faaliyetlerini azınlıklar üzerine kaydıran misyonerler, yabancı devletlerin elçileri tarafından himaye edilmişlerdir I Dünya Savaşında da yabancı devletlerle ve Osmanlı'ya isyan eden azınlıklarla işbirliği içinde olmu ş lardır 1829'da Yunanistan'ın, 1908'de Bulgaristan'ın ve I Dünya Savaşı'ndan sonra da Arap topraklarının Osmanlı Devleti'nden kopmasında misyonerlerin katkısı çok büyüktür
Bugün tekrar gündemde olan ve ülkemiz üzerinde baskı unsuru olarak kullanılan Ermeni tehcir olayının dış kamuoyuna yanlış iletilmesinde de misyonerler pay sahibidir Oysa yukarıda belirttiğimiz gibi, Ermenileri tek bir cemaat halinde iken üç ayrı parçaya bölenler de kendileridir
Hıristiyan Batı dünyasının hedefleri açısından, yukarıda geçen dinî, tarihî, siyasî ve ekonomik sebepler halen geçerlidir ve yetişmiş insan sayıları da çoğalmıştır Ülkemizde ve yakın çevremizde yaşananlara bakarken, bu sebeplerin de göz önünde bulundurulması zorunludur