Ölümün Hakikati

ÖLÜMÜN HAKİKATİ

Eğer ölümün hakikatinden bir nebzecik bilmek istersen, bilmelisin ki, insanın iki ruhu vardır Biri, hayvanlara mahsus ruh cinsindendir ve biz ona «Hayvanî ruh» diyoruz Diğeri ise, meleklere mahsus ruh cinsinden olup, ona «İnsanî ruh» diyoruz Bu hayvani ruh, canlılarda sol tarafta bulunan yürek denilen et parçasında olup, kalbin menba'ıdır [kaynağıdır] O ise hayvanın bâtın mizaçlarından buhar gibi, lâtiftir
Mutedil bir mizacı [karakteri] vardır ve kalbden atar-damarları vasıtası ile hareket eder Beyne ve bütün uzuvlara ulaşır Bu ruh, his ve hareketleri taşımaktadır Beyne ulaşınca, harareti azalır, mutedil olur Göz ondan görme kuvveti, kulak ondan işitme kuvveti ve diğer azalar da kendi hassa ve kuvvetlerini alırlar
Bu, içerisi tozlu olan bir odadaki kandile benzer Kandilin ışığı tozlardan geçip, duvarın üzerine düşer Orayı aydınlatır Kandilin aydınlığı duvarın üzerinde zahir olduğu gibi, Allahü Teâlâ'nm kudretiyle görme, işitme ve diğer hislerdeki kuvvetler bu ruhtan diğer azalarda meydana geliyor Eğer bazı damarlarda tıkanma olursa, ondan sonra gelen uzuv hareketsiz kalıp felç olur Onda his ve hareket kuvveti olmaz Hekim, bu tıkanıklığı gidermeye uğraşır
Bu ruh, kandilin alevi gibidir Kalb ise fitili gibidir Gıdalar da yağı gibidir Kandilde [şamdanda] yağ bitince kandil söner Yağ olup, fakat fitil çok yağ çekse, bozulup artık yağ çekmez olduğu gibi; kalb de çok zaman geçince gıda almaz olur Yağ ve fitil yerinde olduğu hâlde, kandilin üzerine bir şey koyduğun zaman söndüğü gibi, bir canlıya da büyük bir yara ve zorluk gelince ölür
Mizacı mutedil olduğu müddetçe —ki bu şarttır— bu ruh his ve hareket kuvveti gibi, Allahü Teâlâ'nın izni ile gökteki meleklerin nurlarından da lâtif mânâları alır Hararetin veya soğukluğun çokluğundan veya başka sebeple mizacı bozulursa, o eserleri almaya lâyık olmaz Bir aynanın yüzü düzgün ve parlak olursa, karşısındaki şeylerin suretini gösterir Ama ayna iyi olmaz, yahut pas tutarsa o suretleri göstermez Bu suretlerin yok olması veya kayıp olmasından değil, karşısındaki suretleri gösterecek hususiyetin aynada kalmamasındandır Bunun gibi, hayvanî ruh dediğimiz, bu lâtif buhar mutedil [doğru - sağlam] olunca, buna elverişli olur İtidâli gidince de artık almaz olur His ve hareket kuvvetlerini almaz olunca, azalar onun nurlarının ihsanından mahrum kalır Hissiz ve hareketsiz olur Bu zaman «öldü» derler
Hayvani ruhun ölmesinin mânâsı budur Bu mizacın itidalden düşmesi için olan sebepleri bir araya getiren, Allahü Teâlâ'nın mahlûklarından bir mahlûktur Ona «Metekü'l-mevt» [ölüm meleği, Azrail] denir İnsanlar onun yalnız ismini bilirler Onun hakikatini bilmek ise uzun sürer

Bu şekildeki ölüm, hayvanın ölümüdür İnsanın ölümü ise, daha başkadır Çünkü onda bu hayvani ruh bulunduğu gibi, geçmiş fasıllarda insanın ruhu, yahut kalb ismini verdiğimiz başka bir ruhu daha vardır Bu diğer ruha benzemez Çünkü o, çözülmüş hava imbiklenmiş [damıtılmış] buhar gibi gayet lâtif bir cisimdir Fakat bu insan ruhu, cisim değildir Çünkü bölünme kabul etmez Allahü Teâlâ'nın tanınması, bilinmesi onda olur Allahü Teâlâ bölünme kabul etmediği ve bir olduğu gibi, bir olanın bilineceği yer de, bir ve bölünme kabul etmez olmalıdır O hâlde bu marifet bölünebilen hiçbir şeyde olmaz Bilâkis ancak bölünmeyen tek bir şeyde olur
Fitili, kandilin alevini ve ışığını düşün: Fitil, yürek gibi, kandilin alevi hayvani ruh gibi, kandilin ışığı da insan ruhu gibidir Kandilin ışığı, kandilden daha lâtif olduğu bir şeye benzetilmediği gibi, insanın ruhu da hayvanî ruha nisbetle lâtiftir ve bir şeye benzetilemez Latiftik [ruhanilik] tarafından bakılırsa, bu benzetme doğrudur Fakat bir başka şekilde doğru değildir Çünkü, kandilin ışığı kandile tâbi olup, asıl olan kandildir Kandil olmazsa, ışık da olmaz, insan ruhu ise, hayvanî ruha tâbi değildir Hattâ asıl kendisidir Hayvani ruha halel gelmekle, buna bir şey olmaz Belki tam misâlini istersen, kandilden daha lâtif bir ışık farz et, kandil onunla var olsun, o kandille değil Ancak misâlimiz böylece doğru olur!
O hâlde hayvanî ruh bir cihetten insan ruhunun binek hayvanı, bir cihetten de bir âlet hükmündedir Bu hayvani ruhun mizacı bozulursa, kalıp [bedeni ölür İnsan rûhu ise, kendi yerinde kalır Fakat aletsiz ve merkebsiz kalır Merkebin [binek hayvanının] ölümü ve âletin zayi olması, süvarinin de zayi ve yok olmasına sebep olmaz Fakat aletsiz kalır
Bu âlet kendisine, Allahü Teâlâ'nın marifet ve muhabbetini avlamak, elde etmek için verildi Eğer maksadına kavuştuysa, âletin helak olması, aradan çekilmesi onun için daha iyidir Çünkü maksada kavuşmuşken, âlet yük olur, ağırlık verir
Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) in «Ölüm, mü'mine hediye ve tuhfedir [hediyedir]», buyurması, av için tuzak kuran ve tuzağın yükünü çeken içindir Avını elde edince tuzağın helâki onun için ganimettir Yok, eğer —Allah korusun— avı elde etmeden önce bu tuzak çalışmaz olursa, onun ayrılık acısı ve musibetinin sonu olmaz Bu acının ve elemin başlangıcı kabir azabıdır Allahü Teâlâ bizi ondan korusun!

İmam Gazali