İman Ve İslam

İman ve İslâm’ın Lügat Mânaları


İman, lügatte, tasdik etmek ve doğrulamaktır Şuayb (as)'ın oğulları kendisine, "Biz doğru söylesek bile, sen bize iman etmezsin" (Yûsuf, 17) demişlerdir Demek istedikleri, "Bizi doğrulamazsın; "Doğru söylediniz" demezsin"

İslâm ise, teslim olmak, boyun eğmek, kabul etmek, inat ve serkeşliği terk etmektir

Tasdik etmenin yeri kalptır; dil kalpteki tasdike tercümandır Teslim olmak ise, kalb, dil ve diğer organların hepsi için söz konusudur Bu sebeple, kalpteki tasdik de teslim olmanın üç şeklinden biridir Bunun diğer iki şekli ise, dil ve fiil halinde teslim olmaktır Lügatteki bu mânalara göre, İslâm, imanı da içine alan daha geniş bir kapsama sahiptir Üç kısımdan oluşan bu kapsamın en şerefli kısmı ise kalpteki tasdik ve imandır

Bu duruma göre, iman her zaman İslâm kavramına dahildir ve onun bir çeşididir Fakat İslâm her zaman iman kavramına dahil değildir Çünkü, yalnız dil ve fiil halindeki teslimiyette kalan bir İslâm iman değildir

İman ve İslâm’ın Şer’î Mânaları


Şeriatta, bu kelimeler bazen aynı mânada, bazen ayrı mânalarda, bazen de biri diğerine dahil olan mânalarda kullanılmışlardır

Birinci kullanış için misâller ALLAH Teâlâ şöyle buyurmuştur:

-"O yerde bulunan müminleri oradan çıkarıp azaptan kurtardık Orada bir ev halkından başka müslümanlar bulmadık" (Zâriyât, 35, 36) Bu âyette geçen müminlerle müslümanlardan aynı kimseler kasdedilmiştir

-"Ve Musa dedi ki: Ey kavmim! ALLAH'a iman etmişseniz, müslüman olmuşsanız O'na tevekkül ediniz" (Yûnus, 84) Bu âyette şarta konu edilen iman etmekle müslüman olmaktan aynı mâna kasdedilmiştir

ALLAH Rasûlü (sa) da, "İslâm beş temel üzerine kurulmuştur" (Müttefekun aleyh) demiştir Fakat bunları aynı zaman da imanın temelleri de saymıştır (Müttefekun aleyh)

İkinci kullanış için misâller ALLAH Teâlâ şöyle buyurmuştur:

-"Bedeviler "İman ettik" dediler De ki: Siz iman etmediniz Sadece, "Müslüman olduk" deyin Çünkü, iman henüz kalplerinize girmemiştir" (Hucûrât, 14) Bu âyette, imandan kalb tasdiki, İslâm’dan ise dil ve fiil halinde, yani görünürde teslim olmak ve boyun eğmek kasdedilmiştir

Cibril hadisinde, Cebrail (as), "İman nedir?" diye sormuş; ALLAH Rasûlü (sa), "İman; ALLAH'a, O'nun meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe, hesaba, hayır ve şerrin ALLAH'tan olduğuna inanmaktır" şeklinde cevap vermiş Cebrail (as)’in, "İslâm nedir?" sorusuna ise, İslâm'ın beş temel ibadetlerini sayarak cevap vermiştir (Müttefekun aleyh)

Sa'd İbni Ebi Vakkas (ra) şunu rivayet etmiştir: "ALLAH Rasûlü (sa), bir ganimet malından bir adama bir şey verdi; oradaki ikinci adama ise, bir şey vermedi Ben:

"-Ya Rasûlullah! Bu adam da mümindir; ona bir şey vermediniz" dedim ALLAH Rasûlü (sa), bu sözüme:

"-O müslümandır" karşılığını verdi" (Müttefekun aleyh) Burada müslüman sözünden, görünürde teslimiyet gösteren, fakat kalbiyle tasdik etmeyen kimse, yani münafık kasdedilmiştir

Üçüncü kullanış için misâller:

"ALLAH Rasûlü’ne:

"-Hangi amel efdaldir?" diye soruldu Kendisi:

"-İslâm (yani, müslüman olmak) efdaldir" dedi

"-Hangi İslâm efdal'dir?" diye soru tekrarlandı Kendisi:

"-İman efdaldir" dedi" (Ahmed, Taberanî) Bu hadis, İslâm’ın imandan daha geniş bir kavram olduğunu, imanın ise, onun bir çeşidini oluşturduğunu göstermektedir

İman ve İslâm’ın birbirine karşı durumları şöyledir: İslâm, teslim olmaktır Bu teslimiyet de, kalple, dille, organlarla veya bunların bütünüyle olabilir Lügatte, bu çeşitlerden her biri İslâm iken, Şeriatta sadece son kısmı İslâm’dır İman ise kalple olan teslimiyettir Bu teslimiyet, sadece dille veya organlarla olan teslimiyetten üstün ve fakat bunların hepsiyle olan teslimiyetten aşağıdır Çünkü bu ikinci teslimiyette, kalple teslimiyetin yanında dille ve uzuvlarla teslimiyet de vardır

İman sadece kalple tasdik, İslâm da sadece uzuvlarla teslimiyet anlamında kullanıldıkları zaman, bu iki terim birbirinden tamamen ayrılırlar Ancak, İslâm’ın bu anlamda kullanılması daha önceki kullanışa göre daha azdır Kaldı ki, iman, kalpteki tasdik iken, ona mutlak olarak İslâm demek de caizdir Çünkü dil ve uzuvlarla gösterilen teslimiyet, kalpteki tasdik ve teslimiyetin sonuç ve semeresidir Bir ağacın meyvesi kendisinden sayıldığı gibi, imanın semeresi de ondan sayılabilir

İman ve İslâm’ın Şer'î hükümleri


Şer’i mânadaki iman ve İslâm’ın âhiretteki hükümleri, cehennemde ebedî bırakılmamaktır ALLAH Rasûlü (sa) şöyle buyurmuştur: "Kalbinde zerre kadar iman olan bir kimse ateşten çıkar" (Müttefekun aleyh) Bazı yorumcular, bu hadiste söz konusu edilen imanın sadece kalb tasdiki olduğunu, bazıları onun kalb tasdiki ve dil ikrarı olduğunu, bazıları da onun kalb tasdiki, dil ikrarı ve uzuvlarla amel üçlüsü olduğunu söylemişlerdir

Bu ihtilâftan da anlaşıldığı gibi, konunun üç şıkkı vardır

Birinci şık; kalb tasdiki, dil ikrarı ve uzuvlarla ameli birleştirmektir Bu üçünü birleştiren bir kimsenin cennette olacağı tartışmasızdır

İkinci şık; amelde eksiklik bulunmasıdır Mutezile fırkasına göre, büyük günah işleyen ve bundan tevbe etmeyen bir kimse fâsıktır ve cehennemde ebedî kalıcıdır İleride açıklayacağımız gibi, bu görüş bâtıldır

Üçüncü şık; kalb tasdiki ve dil ikrarı bulunduğu halde, amelin hiç bulunmamasıdır Bazı âlimler, amel az ve eksik de olsa hiç bulunmadıkça imanın sahih olmadığını söylemişlerdir Bunlara göre, amel imanın bir cüz'üdür Ancak bu görüş zayıftır Çünkü ALLAH Teâlâ, sâlih amelleri imandan ayrı olarak zikretmiştir "İman eden ve sâlih amel işleyenler" sözüyle başlayan çok âyet-i kerimeler vardır ALLAH Rasûlü (sa) da: "Bir kimse, tasdik ettiği şeyi inkâr etmedikçe küfre düşmez" buyurmuştur (Taberânî) Bu hadisin bir rivayet şekli de şöyledir: "Tasdik ettiği şeyi inkâr etmedikçe kimseyi tekfir etmeyin" (Taberânî) Cibril hadisinde de, amel imanın bir cüz'ü veya şartı olarak gösterilmemiştir Dil ile ikrar etmek ise, imanın bir cüz'ü olduğu için değil, kişinin mümin olduğunun bilinmesi için gereklidir Çünkü, bir kimsenin kalbinde tasdik bulunduğu onun tarafından dille ikrar ve itiraf edilmedikçe başkası tarafından bilinmez Kalbiyle tasdik etmediği halde, yalnızca diliyle, "ALLAH bir, Muhammed resul" diyen bir kimse, ALLAH yanında kâfirdir Ancak, kalbindekini bilmek mümkün olmadığı için, bu kimse dünya hükümleri itibarıyla mümin sayılır

Mürcie taifesi, Mutezilenin aksi istikametinde ifrat ederek, ameli ne olursa olsun, imanı olan bir kimsenin ateşe atılmayacağını söylemişlerdir Bu görüş de bâtıldır

Mutezile ve Mürcie, bu yanlış ve bâtıl görülerini Kur’ân-ı Kerim'in âmm olan âyetlerine dayandırmışlardır Halbuki, âmm olan âyetler başka âyetlerle tahsis ve tayin edilmiş ve böylece asıl mânalarının ne olduğu belirtilmiştir Örnek vermek gerekirse, Mutezile şu âyetleri delil göstermişlerdir:

"Kim ALLAH ve Rasûlü’ne isyan ederse, ona cehennem ateşi vardır ve kendisi orada kalıcıdır" (Cin, 23), "Haberiniz olsun, zâlimler devamlı olan bir azap içindedirler" (Şûra, 45), "Kim bir kötülük getirirse, yüz üstü cehenneme atılır" (Neml, 90)

Ehl-i Sünnet âlimlerine göre, geçen âyetlerdeki isyan, zulüm ve kötülükten maksat küfürdür Çünkü, küfrün dışında kötü amelleri olan müminlerin cehennemde ebedî kalmadıklarını bildiren çok sayıda âyet ve hadisler vardır Örneğin bir âyette, "ALLAH, kendisine ortak koşulmasını affetmez Bunun dışında kalan (günah)ları dilediği kimseler için affeder" (Nisa, 116), bir âyette, "Kim zerre kadar hayır işlese, onun karşılığını görür" (Zelzele, 7), bir âyette de "Biz iman eden ve sâlih amel işleyenlerin ücretini zayi etmeyiz" (Kehf, 30) buyurulmuştur Bu âyetlerden birincisiyle, küfrün dışındaki günahların affedilebileceği bildirilmiş, ikinci ve üçüncü âyetlerle de günah işleyen bir müminin hayırları ve sâlih amelleri varsa, bunların zayi edilmeyeceği taahhüt edilmiştir Sahih bir hadiste de, "Kalbinde zerre kadar iman olan bir kimse cehennemden çıkar" (Müttefekun aleyh) diye bildirilmiştir Ancak, amel imanın bir cüz'ü ve rüknü değilse de, onun koruyucusu, tamamlayıcısı, süsü, ışığı, hayatı, neticesi ve gayesi olduğu ve onun değer ve sevabını arttırdığı kesindir

Mürcie de şu âyetleri delil göstermişlerdir: -"Kim Rabbine iman ederse, o kimse ücretinin kesilmesinden ve zillete uğratılmaktan korkmaz" (Cin, 13), "Allaha ve Rasûlü’ne iman edenler sıddıklardır; onlara ücret ve nur vardır" (Hadîd, 19), "Cehenneme bir topluluk atıldıkça, oranın görevlileri kendilerine, "Size bir uyarıcı gelmedi mi?" diye sorarlar Onlar, "Bize uyarıcı geldi Ancak biz yalanladık ve, "ALLAH bir şey (bir din ve peygamber) göndermemiştir"dedik, derler" (Mülk, 8, 9), "Cehenneme ancak, yalanlayan ve yüz çeviren en şakî kimseler girerler" (Leyl, 15), "Kim bir iyilik getirirse, kendisine ondan daha hayırlısı verilir ve böyleleri o gün azap korkusundan emindirler" (Neml, 85)

Ancak, bu âyetlerin hepsi âmm âyetlerdir Âmm âyetleri ise başka âyetler tahsis ve tayin ederler Bu sebeple, onların geçerli olan mânaları bu tahsis edici âyetlerin gösterdiği mânalardır Ebul-Hasan el-Eş'arî ve kelâmcılardan bir taife, umum ifade eden âmm nasslardan hüküm çıkarılamayacağını, bunlardan neyin kasdedildiğini anlamak için, tayin edici nass ve karinelere baş vurmak gerektiğini söylemişlerdir Kaldı ki, yukarıda geçen âyetlerin yukarılarına veya devamlarına bakıldığı takdirde ve hatta bir kısmının kendi kayıtları incelendiğinde, bu âyetlerin Mürcie'nin anladıkları mânayı taşımadıkları rahatlıkla görülebilir

Mutezile'nin görüşünü çürüten yukarıdaki âyetler ve sahih hadis, Mürcie'nin de görüşünü çürütüyorlar Çünkü, "ALLAH Teâlâ’nın dilediği kimselerin günahlarını affetmesi", dilemediği kimselerin günahlarını affetmediğini gösterir

"Kalbinde zerre kadar iman olanın cehennemden çıkması" da, imanı olanlardan bir kısmının cehenneme atıldığı anlamını taşır Çünkü, cehenneme girmeden oradan çıkmak olmaz

Ayetlerden mâna ve hüküm çıkarmaya kalkarken, onların nüzul sebeplerini bilmek de lâzımdır Meselâ, Mutezilemin kendi görüşlerine delil olarak ileri sürdükleri "Kim bir mümini bile bile öldürürse, onun cezası cehennemdir; orada ebedî kalır; ALLAH buna gazap ve lanet etmiş ve kendisine elemli bir azap hazırlamıştır" (Nisa, 93) âyetiyle Mürcie’nin dayandıkları "Ateşe ancak yalanlayan ve yüz çeviren en şakî olan girer" (Leyl, 15,16) âyeti, o dönemdeki belli kâfirler hakkında indirilmiştir Nüzul sebebinin lâfzın ifade ettiği mânanın umumiliğini etkilemediği bir usûl kuralı ise de, umumî mananın dinin sabit olan genel prensipleriyle çatışmaması da şarttır Onun için bu çatışmanın olduğu yerde, sözü edilen kural geçerli değildir

Bazı Selef âlimlerinin imanı, kalb tasdiki ve amel toplamı şeklinde tarif etmeleri şu sebeplerden dolayıdır:

1- Bunlar ya hakikî imanın, sahibini amel etmeye sevk ettiği gerçeğini göz önünde tutmuşlardır Çünkü, örneğin, ateşin yakıcı olduğuna gerçekten inanan bir kimse, kendisini onun içine atmaz ve ondan kaçar Bunun gibi, nefsinin istediği günahları işlemesinin kendisini cehennem ateşine atacağına iman eden bir kimse de günah işlemez ve emredilen farzları ihmal etmez İman ile amel arasındaki bu şiddetli iltizam ve bağlılıktan dolayı, Seleften bazıları, ameli de imandan saymışlardır Bunların, imanı aynı zamanda hadis olarak da rivayet edilen "O, kalbe yerleşip ağırlığını koyan ve amel tarafından tasdik edilen şeydir" sözüyle tarif etmeleri de, onların ameli imanın bir parçası değil, onun delili olarak gördüklerini gösterir Çünkü, delil medlûl'dan (kendisine delil olduğu şeyden) ayrıdır

2- Bunlar, ameli imandan sayarken, kalpteki tasdik olan imanı değil, ameli de içine açan İslâm anlamındaki imanı kasdetmişlerdir İman ve İslâm terimlerinin birbirinin yerinde kullanılabildiği de bilinmektedir

3- Ya da bunlar, dünya hükümleri için de geçerli olan imanı kasdetmişlerdir Çünkü, amel tarafından teyid edilmeyen bir iman, kalpte gizli kaldığı için, dünya hükümleri için geçersizdir Bu sebeple, gizli imana sahip olan bir kimse, İslâm toplumu ve devleti nazarında kâfirdir ve kâfir muamelesine tâbidir Şeriatın yürürlükte olduğu ilk dönemlerde iman ve amelin bir bütün olarak düşünülmesi tatbikattaki zorunluluktan doğmuştur Nitekim Hz Ömer (ra), bir hutbesinde şöyle demiştir: "ALLAH Rasûlü (sa) hayatta iken vahiy iner ve bizi gizli hallerinizden haberdar ederdi Fakat şimdi artık vahiy yoktur Bu sebeple, biz zahirinize (dışınıza, ameline) bakarız Kim zahirini bize iyi gösterirse, biz onu iyi biliriz ve kim zahirini bize kötü gösterirse onu da kötü biliriz Sizin iç yüzlerinizi (kalbinizdeki imanı) ise ALLAH'a havale ederiz"

Selefin "İman amelle artar, günahlarla da azalır" demeleri de bu zikrettiğimiz üç sebeplerden dolayıdır Ayrıca, bunların sözünü ettikleri artma ve azalma kemiyyet ve hacim itibarıyla değil, keyfiyet ve kuvvet itibarıyladır Bu o demektir ki, beraberinde amel bulunan iman kuvvetlenir, nurlanır; onun kalb, dimağ, duygular ve beden üzerindeki etkisi artar Günahlar yüzünden de bunun tersi olan sonuçlar doğar İmanın bu anlamda artıp eksilmesi ise, anlaşılmayan bir şey değildir Çünkü, iman etmiş iki kimseden birisi, dünya verilse veya başı kesilse, imanından taviz (ödün) vermediği halde, diğeri beş paralık bir heves veya asılsız bir korku yüzünden din ve imanını bırakabilir Hiç şüphe yoktur ki, bunların tutumları arasındaki baş döndürücü fark, imanın birinci kişide fazla, yani kuvvetli, ikinci kişide az, yani zayıf olmasından dolayıdır İmanın ilmel-yakîn, aynel-yakîn ve hakkal-yakîn mertebeleri de onun kuvvet dereceleridir

İmanın artıp azalmasının diğer bir anlamı da şudur: Nasıl ki, ilim malûmat sayısının artmasıyla artarsa, iman da tasdik edilen meselelerin çoğalmasıyla artar Vahiy döneminde, dinin hükümleri ve meseleleri aralıklarla indirilirdi Bu sebeple, yeni bir hüküm indirilince, kâfirler onu inkâr ettikleri için küfürleri, münafıklar onu şüphe ile karşıladıkları için nifakları, müminler de ona iman ettikleri için imanları artardı Böylece, kâfirin küfrüne yeni bir küfür, münafığın nifakına yeni bir nifak, müminin imanına da yeni bir iman ve tasdik eklenirdi Gerçek müminlerin imanları bu şekilde artıp çoğalırdı Bu mânayı şu âyetlerden de çıkarmak mümkündür: "Bir sûre indirildiği zaman, münafıklar birbirlerine, "Bu, hanginizin imanını arttırdı?" derler Doğrusu, bu, iman edenlerin imanını arttırır ve onları sevindirir Kalplerinde (küfür veya nifak) hastalığı olanların da murdarlıklarını arttırır ve bunlar artan murdarlıklarıyla kâfir olarak ölürler" (Tevbe, 124,125)

İslâmiyeti yeni öğrenen bir delikanlı veya mühtedi, ilk başta üstü kapalı olarak imanın esaslarını ve İslâm’ın rükünlerini öğrenir ve bunlara iman eder Daha sonra giderek bunların içeriklerini tafsilatlı bir şekilde öğrenir ve meselâ, önce Kur’ân'ın ALLAH kelâmı olduğuna iman etmişken, daha sonra onun altı yüz atmış altı âyetinin ihtiva ettiği şer'î ve ilâhî hükümleri birer birer öğrenir ve her öğrendiğine tekrar iman eder ve hepsinin hak olduğunu tasdik eder Hiç şüphe yoktur ki, bu tafsili ve açıklamalı iman icmali ve özet halinde olan ilk imandan daha fazladır

İman, kuvvet itibarıyla artar ve azalır; sevap itibarıyla artar ve azalır ve hatta mahiyet itibarıyla da artar ve azalır Çünkü iman ilim ve duygudan oluşan bir terkiptir Onun ilim yönü, diğer ilim çeşitleri gibi, konularının artmasıyla artarken, duygu yönü de diğer duygular gibi, amel ve uygulamalarla güçlenir Duyguların ruhu ve hayatı ameldir Bu sebeple, amel olmadığı zaman duygular zayıflar, amel olunca da kuvvetlenirler Bu sebeple, amel ve ibadeti olmayan bir kimse, ilim ve aklın zorlamasıyla iman etse de, o kimsede ALLAH korkusu, O'nun sevgisi, İslâm taraftarlığı, iyilikten hoşlanmak, kötülükten nefret etmek gibi his ve duygular gelişmez Bu hal, iman ile amel, diğer bir ifade ile kalpla vücut ve organlar arasında şiddetli bağlılık, iletişim ve etkileşim bulunmasından dolayıdır Hz Ali (ra) şöyle demiştir: "İman, parlayan bir nokta halinde kalbe yerleşir Kul, sâlih amel işledikçe bu nokta hem daha çok aydınlanır, hem de büyüyüp etrafına yayılır Böylece giderek bütün kalb aydınlanır ve yanan bir avize haline gelir Münafıklık (dinin hak olduğunda tereddüt ve şüphe etmek) ise, siyah bir leke gibi kalbe yapışır Kul, günah işledikçe bu nokta hem daha kararır, hem de etrafına yayılır Sonunda bütün kalb kapkaranlık bir kömür vaziyetini alır"

Kısacası; iman kelimesi bazen yalnız kalpteki tasdik karşılığında, bazen de tasdik ve amel bütünlüğü için kullanılır İdeal olan iman da bu ikinci imandır Çünkü, bu iman dünyada ve âhirette çeşitli hayırlara vesile olurken, amelsiz iman yalnızca cehennemde ebedî kalmanın önüne geçebilir

"Ben Müminim" Demek


İman sahibi olan bir kimse, "Ben müminim" diyebilir Ancak, yalancı olmamak için, "Ben ALLAH yanında da müminim" veya "Ben gerçek bir müminim" dememelidir ALLAH yanında mümin olup olmamak insanın bilgisi dışındadır Gerçek mümin olmanın şartları da ağırdır Bu sebeple, bu sözleri söylemek isteyen bir kimse, onları "İnşâALLAH" kaydıyla söylemelidir Sufyân es-Sevrî şöyle demiştir: "Ben ALLAH yanında müminim, diyen bir kimse yalancıdır (Çünkü, bunu bilemez) Ben gerçek müminim, diyen de bid'at işlemiş olur (Çünkü, ilk müslümanlar, böyle demezlerdi) Biz elbette ki, kendimize göre, ALLAH'a, O'nun meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman etmişiz Ancak, ALLAH yanındaki durumumuzu ve imanımızın gerçek olup olmadığını bilmeyiz"
Hasan el-Basrî'ye:

"-Sen mümin misin? " diye sormuşlar Kendisi:

"-İnşâALLAH," demiştir

"-Niye, "İnşâALLAH" diyorsun?" demişler

"-Korkarım ki, "Evet!" dersem, ALLAH Teâlâ, "Ey Hasan! Yalan söylüyorsun" diyerek beni tekzip eder" diye cevap vermiştir

İman hassasiyeti yüksek olan bu zât şunu da söylemiştir: "Nerden bilirim ki, işlediğim bir günahtan dolayı, ALLAH Teâlâ bana kızıp, "Git! Artık hiçbir amelini kabul etmem" dememiştir?"

İbrahim İbni Edhem şöyle demiştir: "Sana, mümin misin? diye sorulursa, Kelime-i Şehâdeti söylemekle yetin"

Eğer denilse ki, "İnşâALLAH sözü şüphe ifade eder Halbuki, imanda şüphe bulunmaması lâzımdır Çünkü, onda kesinlik şarttır" Bunun cevabı şöyledir: Bu söz, her zaman şüphe ifade etmez O değişik mâna ve maksatlarla söylenir Bunlardan bazıları şöyledir:

1- Soruda denildiği gibi, şüphe ve kararsızlık ifade etmek Bir kimsenin "Şu şöyle olmuş" sözüne karşı, "İnşâALLAH öyle olmuş" demek o işin oluşunda ve bu sözün doğruluğunda şüphe bulunduğunu ifade eder Bir dostun ziyaret teklifine karşı, "İnşâALLAH gelirim" demek de kararsızlık ifade eder Onun için, bir işe söz verirken, kararsızlık belirtmek için "inşâALLAH" kelimesini katmak o sözü yerine getirme zorunluluğunu ortadan kaldırır

2- Tevazu ifade etmek Bir kimseye, "Sen hoca mısın?" diye sorulduğunda, onun "İnşâALLAH hocayım" şeklinde cevap vermesi, şüphe değil, tevazu ifade eder Kişinin tevazu gösterip kendisini övmemesi ise ALLAH Teâlâ’nın hoşuna gider Çünkü O, "Kendinizi övmeyin!" (Necm, 32) buyurmuş ve bazı kimseleri kötülemek makamında, "Şu kendilerini övenleri görüyor musun?!" (Nisa, 49) diye sormuştur

3- Olup biten bütün işlerin ALLAH Teâlâ’nın dilemesi ve takdiri ile olduğunu, O dilemedikçe hiçbir şeyin olamayacağını ifade etmek Bu maksatla, bu söz bizzat ALLAH Teâlâ’nın kelâmında da geçmiştir Örneğin, Peygamberimiz ve ashabının, müşriklerin engellemesine rağmen Mekke'ye girip umre yapacaklarını müjdeleyen âyette şöyle denilmiştir: "İnşâALLAH, güven duyarak Mescid-i Haram'a gireceksiniz" (Feth, 27) Bir iş yapacağını söylerken, bunun ancak ALLAH Teâlâ’nın dilemesi halinde yapılabileceğini düşünmek ve bu düşünceyi sözlü olarak seslendirmek için, "İnşâALLAH" demek emredilmiştir Bunu emreden âyet şöyledir: " İnşâALLAH' demedikçe, 'Yarın şu işi yapacağım' deme!" (Kehf, 23, 24) Bu ilâhî emre uyan ALLAH Rasûlü (sa), her hangi bir işi yapacağını söylerken, bu sözü cümlesine eklerdi Hatta ölüp mezara girmek kat'î ve kesin olmasına rağmen, kabristanı selâmlarken şöyle derdi: "Size selâm olsun, ey bu yurdun sakinleri! İnşâALLAH, biz de ölüp size kavuşuruz" (Müslim)

4- Sadece arzu ve rağbet etmek Bu söz en çok bu mâna ve maksatla kullanılır "İnşALLAH bu işimiz olur", "İnşALLAH bugün yağmur yağar", "İnşâALLAH o belâsını bulur" gibi sözlerde bu mâna kasdedilir Bu sebeple, yapılacak işleri haber verirken, dua ve beddua ederken ve sabit olay şeyleri bildirirken bu söz kullanılır Ancak bu sözün bereketinden yararlanmak için, onun mânasını düşünmek ve olan işlerin ancak ALLAH Teâlâ'nın izin ve müsaadesiyle olduğunu akla getirmek daha iyidir

İnşâALLAH sözünün değişik kullanım alanları ve mânaları bulunduğu için, "Ben, inşâALLAH müminim" demek, her zaman kişinin kendi imanında şüphe ettiği anlamına gelmez Ancak, bunu kendi imanında şüphe etmek anlamında söylemek caiz değildir Bunun dışındaki anlamlarda, yani, tevazu ifadesi olarak veya her oluşun ALLAH Teâlâ'nın irade ve takdirine bağlılığını vurgulamak maksadıyla söylemek ise müstehabtır Şu da vardır ki, imanın aslında değil, fakat onun makbuliyetinde ve kâmil olup olmadığında şüphe etmek caiz ve hatta lâzımdır Bu sebeple, Seleften bazıları, "Ben müminim" cümlesine "inşâALLAH" sözünün eklenmesini gerekli görmüşlerdir Çünkü, iman her zaman kâmil değildir Onun kâmil olması için, takva ile desteklenmesi ve ahlâkî zaaflardan uzak tutulması şarttır ALLAH Rasûlü (sa) şunları söylemiştir: "İman çıplaktır (yani, zayıftır); onun libası takvadır" (Daha önce geçti), "İman yetmiş çeşittir" (Müttefekun aleyh), "Dört kötülük vardır ki, bunlar kimde bulunursa, o kimse münafıktır Bu kötülükler; yalan söylemek, sözünü yerine getirmemek, emânete hıyanet etmek ve düşmanlıkta hak ve hukuk tanımamaktır" (Müttefekun aleyh) Huzeyfe (ra) şunu söylemiştir: "Öyle sözler vardır ki, ALLAH Rasûlü döneminde onlardan birini söyleyen münafık sayılırdı Bugün ise, onları günde on defa birinizden duyuyorum Bu o demektir ki, bugün münafıklar ALLAH Rasûlü’nün döneminde olanlardan daha çokturlar Ve onun zamanındaki münafıklar kendilerini gizlerken şimdikiler gizlenme ihtiyacını da duymazlar"

Huzeyfe'nin söz konusu ettiği münafıklık, küfür anlamında değilse, imanın kâmil olmasını önleyen eksikliktir Çünkü münafıklık iki çeşittir Bir çeşidi iman nifakıdır İman nifakı, kalbinde küfür, şüphe ve inançsızlık taşımaktır İkinci çeşidi ise, ahlâk nifakıdır Bu nifak olduğu gibi görünmemek, göründüğü gibi olmamak, iki yüzlü ve karaktersiz olmak ve ahlâkî zaaflar taşımaktır İman münafığı kâfirlerin en kötüsü olduğu gibi, ahlâk münafığı da müminlerin en kötüsüdür ALLAH Rasûlü (sa) şöyle buyurmuştur: "İnsanların en kötüsü iki yüzlü olanlardır", "Dünyada iki dil kullanan kimseye kıyâmet gününde ALLAH Teâlâ ateşten iki dil takar" (Ebu Dâvûd, Dârimî)

Hasan el-Basrî'ye: "Bugün artık (asr-ı saadette olduğu gibi) münafıklar yoktur" dediler Kendisi hayret ederek şu karşılığı verdi: "Ne diyorsunuz! Münafıklar yok olurlarsa, sizin şu memleketinizde insan kalmaz", "Münafıkların kuyrukları bulunsa, yerde ayaklarınızı basacak yer kalmaz", "Dilin, kalbin, gizli ve açığın, giriş ve çıkışın farklı ve başka başka olması birer nifaktır" Ona, bazı kimselerin münafık olabileceklerinden korkmadıkları söylenince de şöyle demiştir: "ALLAH'a yemin ederim, bende nifak bulunmadığını bilseydim, yeryüzündeki dağlar kadar altına sahip olmaktan daha çok sevinirdim" Huzeyfe (ra) şöyle demiştir: "Münafık olan kimseler, münafık olmadıklarına emindirler ALLAH Teâlâ: "Onlara, hiç ihtimal vermedikleri şeyler ALLAH tarafından karşılarına çıkarılır" buyurmuştur" (Zümer, 47) Bu şeyler, onların küfür ve nifakları, önemsemedikleri veya hiç saymadıkları günahları ve kötülükleridir

Bir tefsire göre, bu kimseler bazı ameller işleyip onlardan sevap beklerler Halbuki bu ameller onların günah hanelerine yazılır

İmana nifak karışabildiği için, "İnşaallah müminim" demek, kendisinde nifak bulunmamasını temenni etmek ve bunu ALLAH Teâlâ'dan dilemek anlamındadır

"İnşaallah müminim" sözü akibetin belirsizliği sebebiyle de söylenebilir Çünkü imanlı ölmek hususunda da kimsenin elinde garanti yoktur ALLAH Rasûlü (sa) şöyle buyurmuştur: "Kalpler, Rahman (olan ALLAH)ın iki parmakları arasındadır Onları istediği gibi çevirir" (Daha önce geçti), "Bazen, bir kişi cennet ehlinin amelini işler Ömrünü bununla geçirir ve cennetle arasında yarım metrelik mesafe kalmışken, yolu saptırılır ve o kişi cehennem amelinin bir amelini işleyip cehenneme gider Bazen de, bir kişi cehennem ehlinin amelini işler Ömrünü bununla geçirir ve cehennemle arasında yarım metrelik mesafe kalmışken, yolu doğrultulur ve o kişi cennet ehlinin bir amelini işleyip cennete gider" (Buharî, Müslim, Ebu Dâvûd, Tirmizî Hiç şüphesiz ki, bu olanlar keyfî ve sebepsiz bir şekilde böyle olmazlar Belki, bunların böyle olmalarına sebep ve gerekçeler vardır Çünkü bir insanın zahiren cennet ehlinin amelini işlemesi her zaman onun bu işte ihlâslı ve sevaba talip bir kimse olduğunu ve kendisini helak edici günahlarının bulunmadığını göstermediği gibi, zahiren günah işlemesi de bu günahlarından bizar olmadığı, tevbe edip durmadığı, başka sâlih amellerinin ve sevaplarının bulunmadığı anlamına gelmez)

İlâhî meşiyet, ezelde bir kimse için neyi takdir etmişse, o kimse dönüp dolaşıp o noktaya gelir Bu sebeple, kendisine iman takdir edilen bir kimse, eninde sonunda iman eder; kendisine küfür uygun görülen kimse de eninde sonunda kâfir olur Bir velî şöyle demiştir: "Bazı günahların cezası küfre düşürmektir" Bir diğeri de şunu söylemiştir: "Bir kimseyi elli sene tevhid üzerinde görsem, yine de öldüğü zaman mümin olarak öldüğüne emin olamam"

İşte, akibetin ne olacağı, kişinin sahip olduğunu zannettiği imanın sıhhat şartlarına uyup uymadığı, onun münafıklıkla geçerliliğini yitirip yitirmediği, çürütücü bid'atlarla malûl olup olmadığı, günahlarla delinip delinmediğinin bilinmediği ve bunlar gibi menfi ihtimaller ve tehlikeler mevcut olduğu için kişinin, "Ben inşaallah müminim" demesi doğru ve hatta gereklidir Bunun için, yaptıkları amellerin ve meselâ kıldıkları namaz ve tuttukları oruçların kabul şartlarına uymamış olma ihtimalini göz önünde tutan uyanık kimseler, "yaptım, ettim" diye kestirip atmak yerine, "İnşaallah yaptım", "İnşaallah ettim" diyerek yapıp ettiklerini şartlı olarak söyler ve, "Rabbimiz! Bizden kabul et Sen işiten ve bilensin" (Bakara, 127) diye duâ ederler

ALLAH Teâlâ, müminlerin sıfatlarını anlatırken şöyle buyurmuştur: "Onlar, yaptıklarını yaparken, kalpleri korkar haldedir" (Mu’minûn, 60)

Bir sahâbî, "Ya Rasûlullah! Bunlar, günah işlerken mi kalpleri korkar?" diye sormuş, ALLAH Rasûlü (sa) şu cevabı vermiştir: "Hayır! Bunlar, sâlih amel işlerken, namaz kılarken, sadaka verirken, iyilik yaparken, yaptıklarının kabul edilmemesinden korkarlar" (Ahmed)