İlteriş Kutlug Kağan (682-692) ve Kapgan Kağan (692-716) Dönemlerinde Göktürkler

Ilteriş Kutlug Kağan (682-692) ve Kapgan Kağan (692-716) Dönemlerinde Göktürkler



Ilteriş Kutlug Kağan devleti kurduktan sonra kardeşi Kapgan'ı "şad", diğer kardeşi Tosifu'yu "yabgu" tayin etti İstiklâl mücadelesinde ve devletin kuruluşunda çok büyük yararlılıklar gösteren Tonyukuk'u Vezir (Aygucı) yaptı Hükümet işlerinin düzenlenmesi görevini O'na verdi Aygucılık bir nevi "danışmanlık" idi Tonyukuk siyasî ve askerî konularda İlteriş'in danışmanı durumundaydı
Yeni Göktürk Devleti'nin esas hedefi Çin oldu Yapılan devamlı akınlarla ve kazanılan zaferlerle Çin baskı altına alındı


Ilteriş Kutlug Kağan kuzeyde Köğmen Dağlarına, doğuda Kerülen ve Onan Nehirleri'nin yüksek vadilerine, batıda Altaylar'a kadar uzanan alandaki Türk ve diğer boylan Göktürk hakimiyetine aldı II Göktürk Devleti'ni kurarak, teşkilâtlandıran Ilteriş, başkent Ötüken de dalgalanan Göktürk Bayrağı'nın gölgesinde öldü (692) Ilteriş Kutlug Kağan, öldüğü zaman iki oğlu vardı Bunlardan Bilge 8 yaşında, Kültegin 7 yaşında idi İlteriş'in kardeşi Kapgan 27 yaşında tahta geçti Bir devleti idare etmek için oldukça genç sayılabilecek bir yaşta olan Kapgan, Türk tarihinin yetiştirdiği en büyük devlet adamı ve komutanlardan birisidir O ileri görüşlü bir siyaset takip ederek, Orta Asya da yeniden Türk birliğini kuran devlet adamı olmuştur


Kapgan Kağan, ilk önce (693 yılında) Çin'e bir sefer düzenledi Bu sıralarda Moğol asıllı Kitanlar Çin'e saldırıyorlardı Kapgan, zayıflamış olan Çin'e destek verdi 696 yılında Kitanlan büyük bir yenilgiye uğrattı Zaferden sonra Çin'le yaptığı anlaşmayla önemli gelirler elde etti Kapgan Çin'den sonra Kırgızlar üzerine yürüdü Yenisey bölgesinde yaşayan Kırgız Türkleri, On-Oklar (Türgişler) ve Çin ile anlaşarak Göktürklere saldırmayı plânlıyorlardı


Göktürk Kitabelerinde anlatıldığı gibi Kapgan ve Tonyukuk yönetimindeki Göktürk ordusu, çetin kış şartlarına rağmen, Köğmen Dağları'm aşarak Kırgız ülkesine girdi Bir baskın yapıldı Bu baskında başlarındaki Kağanları ölen Kırgızlar teslim oldular Böylece Türk birliği konusunda çok önemli bir adım atmış oldu


Kapgan Kağan On-Oklar'ın üzerine yürüyeceği sırada, Çin yeni huzursuzluklar çıkarmaya başladı Çin 696 yılında yapılan anlaşma şartlarını yerine getirmemek için direniyordu Bu sebeple Kapgan, devleti bu iki cepheye göre yeniden düzenledi Kardeşi Tosifu'yu devletin sol kanadına yeğeni İlteriş Kutlug'un oğlu Bilge'yi sağ kanada "şad" unvanıyla tayin etti Oğlu Bögü (İnal Kağan)yü "Küçük Kağan" ismiyle kendisine yardımcı yaptı


Böylece Göktürk Devleti ve ordusu iki cephe ve iki grup olarak teşkilâtlanmıştı Kapgan Kağan Çin ile savaşa hazırlanırken, gerçekte sevk ve idaresi Vezir Tonyukuk'un elinde bulunan, İnal Kağan ve Bilge Şad emrindeki batı ordular grubu da On-Oklar'ı devlete bağlama görevini almışlardı


Kapgan'ın kararlı tutumu karşısında Çin, 3000 tarım aleti, tohumluk darı vererek ve kaçak Göktürkleri iade ederek 696 anlaşmasının şartlarını yerine getirdi Bu sırada Çin'le yeni bir anlaşmazlık konusu çıktı Kapgan Kağan, yanındaki Çin elçilik heyetinden bir generali "Çin İmparatoru" ilân etti ve bu generalle birlikte Türk ordularını aniden Çin'e şevketti Bu harekât sonunda at sürülerini, ganimetleri ve çok sayıda esirleri ele geçiren 100 bin kişilik Göktürk ordusu denize (Peçili Körfezi)ne kadar ulaşmıştır (698)
Aynı yıllarda Tonyukuk'un kumandasında inal ve Bilge tarafından sevk ve idare edilen batı orduları Altay Dağlan'nı aşıp, Çungarya'ya girdiler On-Okları kesin bir yenilgiye uğrattılar (698)


Bolçu'daki bu savaşta Türgiş (on-oklar) kağanı, yabgusu ve şadı öldü Savaşın sonunda Balkaş, ili, Işık Göl, Çu ve Talaş bölgelerinde yaşayan bütün Türk boyları Göktürk Devleti'nin hakimiyeti altına alındı Bars Bey Türgiş Kağanı ilân edildi ve Bilge Şad'm kızkardeşiyle evlendirildi
Böylece Devletin sınırları Batıda Seyhun Nehri ve Fergana şehrine dayanmıştı Kapgan Kağan, önceki dönemlerde görülen Doğu ve Batı Göktürk devletlerinin topraklarını tek bir yönetim altında birleştirerek, Tardu'dan 100 yıl sonra "Orta Asya Türk Milli Birliğini" yeniden sağlamış oldu Devlete bağlı Türk boylarının sayısı 30'u buldu Bu tarihten sonra batı yönünde askerî başarılara yenileri eklendi Göktürk ordusu milattan önceki yıllardan beri İran-Turan (Türk) kavimleri arasında sınır olarak kabul edilen Demir Kapı'ya ulaştı (701)


Bu tarihlerde doğudaki seferlere devam ediliyordu Çin'in kuzeyindeki Ordos bölgesinde yaşayan, ticaretle uğraşan Sogd halkı 702'de devlete bağlandı
Göktürkler karşısında devamlı olarak yenilen Çinliler, çeşitli çareler aramaya başladılar Bir Çin yüksek devlet görevlisi MÖ 36 yılında Cici (Çiçi) Han'ın yenilgisini hatırlatarak, Türklerin birbirlerine düşürülmesini ve iki cephede savaşmaya zorlanmalarını teklif etti