Dantelin Kökeni Tarihçesi - Dantel Sanayisi - Dantel ve Oya Sanatı

Dantel ve Oya, ipliklerin ağ gibi bir doku oluşturacak biçimde iğne, mekik ya da tığla örüldüğü, genellikle motiflerle bezeli bir örgü türüdür Dantel üretiminde bugün pek çok yapay elyafın da kullanılmasına karşılık en çok keten, pamuk ve ipek kullanılır
Dantelin kökeni, çok eski el sanatları olan, makramayı andıran düğümlü ağ işinden nakışa kadar uzanır Düğümlü ağ işi örnekleri Eski Mısır mezarlarında ve İsviçre'deki göl evlerinde bulunmuştur Kumaşın ipliklerle bezenmesi anl gelen nakış ise, yüzyıllarca önce Çin, Hindistan, İran ve Yakındoğu'da yapılırdı
Dantel yapmanın başlıca iki yolu vardır: Bobinlere ya da makaralara sarılmış ipliklerle yapılana mekik danteli ya da kopanaki denir İğneyle yapılana ise iğne danteli ya da oya denir Bu iki yöntem birleştirilerek de dantel yapılabilir Günümüzde makinelerde üretilen danteller elde örülmüş izlenimi vermektedir
Dantel Sanayisinin Doğuşu
Dantel yapımının tarihi 16 yüzyıla, Venedik'e dayanır Oraya da doğudan gelmiş olabilir Venedik'te hem iğne, hem de mekik danteli yapılırdı
İğne dantelinde önce keten kumaştan iplikler çekilir, bu ipliklerden çeşitli yollarla işlemeli desenler oluşturulur ve buna antika isi denir Kumaşın kenarlarına iplikle sarma işi yapılmasıyla oluşturulan fisto adlı dantel türleri de vardır Ağ ya da file dantel türünde ise motifler gevşek ilmekler atarak oluşturulur
Venedikliler'in iğne danteli sanatı çok geçmeden İsviçre, İspanya ve hemen sonra da Flandre'da moda oldu İspanyol dantelleri altın ve gümüş ipliklerle yapılıyordu ve Magripliler'in desenlerinden izler taşıyordu Venedik danteli daha sonra, aralarında Fransa da olmak üzere Avrupa'nın birçok bölgesine yayıldı Fransızlar, Venedik dantellerini satın almak için öyle çok para harcadılar ki, bunun üzerine XIV Louis'nin maliye bakanı Jean Baptiste Colbert, Alençon ve Argentan yakınlarında bir dantel sanayisi kurdu Yöre halkını eğitmek üzere Hollanda ve İtalya'dan dantel ustaları getirtti Fransa dantel sanayisi güçlenince kralın emriyle yabancı ülkelerden dantel alımı durduruldu Fransa Venedik'in yerini alarak iğne dantelinin merkezi durumuna geldi
Zarif desenli iğne ve mekik dantelleri ve yüksek nitelikli keten iplikleriyle ünlü Flamanlar, aynı zamanda çok çeşitli geleneksel dantel desenleri geliştirdiler İngiltere'ye dantel yapma sanatını Flamanlar götürdü

* 17 yüzyılın ilkyarısında yapılan bir İngiliz iğne danteli örneği
Gene Venedik'te geliştirilen mekik danteli, bobinler üzerine sarılı ipliklerle yapılan çok zarif bir örgü tipidir Bobinler küçük saplı makaralara benzer Desen ne kadar büyük ve ayrıntılıysa, kullanılan bobin sayısı o kadar artar İşlemeler, içi pamukla doldurulmuş bir yastık ya da silindir üzerine yapılır Desen bir parça parşömen ya da kalın bir kâğıt üzerine çizilir ve yastığın üzerine gerilir Desenin çizgileri boyunca küçük iğneler sokulur ve oldukça karışık olan örgü ya da dokuma işine başlanır Bobinler öne ve arkaya atılarak, parşömen model üzerinde taslağı belirlenen ağ örgüsü oluşturulur En ünlü mekik dantelleri Fransa ve İngiltere'de yapılmaktadır El yapımı çok büyük mekik dantelleri 13 cm genişliğinde şeritler halinde yapılır ve birbirlerine birleştirilir
16 yüzyıldan 19 yüzyıla kadar geçen süre içinde el dantelleri çok çeşitli amaçlarla kullanıldı En zarif danteller kilise törenlerinde giyilen giysiler için yapıldı Düğün ve saray giysileri de aylarca emek verilerek örülen dantellerden yapılırdı Ayrıca, dantel ya da üzerinde zarif dantel süslemeler bulunan keten masa örtüleri kullanılırdı

* El işi dantel: İplikler bobinlere sarılır ve ileri geri götürülerek zarif desenler oluşturulur
Türklerde Dantel ve Oya
Dantel ve oya Türk el sanatlarının kadınlarca yürütülen önemli bir koludur Kökenleri, uygulamaları ve ürünleri farklı olan dantel ve oya ayrı ayrı gelişmiş el sanatlarındandır Bazı araştırmacılar Türkiye'ye 16 yüzyıldan sonra Venedik'ten ve öteki Avrupa ülkelerinden ilk dantel örneklerinin geldiğini ileri sürerken; bazıları da doğu ülkelerinde ve özellikle Anadolu'da çok gelişen oya türünden el sanatı ürünlerinin Venedikliler'ce Avrupa'ya ***ürüldüğünü ve buradan "dantel" adıyla, biraz daha değişmiş olarak Türkiye'ye geldiğini belirtir
Türkiye'de dantel çeyiz içinde yer alır; yatak, divan ve masa örtülerinde, yastık kenarlarında, çevre ve mendillerde süs öğesi olarak kullanılır Bütünüyle dantel olan perde ve örtüler de vardır
Oya dantelden farklı olarak çiçek, meyve, yaprak gibi bitkisel motifler ile simgesel şekillerin ibrişim ya da başka bir iplikle örülmesiyle elde edilir Kimi oyalarda renk renk küçük boncukların kullanıldığı da görülmektedir Dantelin motifleri çoğunlukla örülürken oluşturulur Oysa oyalar bütünüyle,simgelediği varlığın biçimine uygun olarak örülür; top top, salkım salkım, yaprak yaprak sıralanmış motiflerden oluşur
Oyalar Anadolu genç kızlarının ve kadınlarının günlük yaşamlarında karşılaştıkları her varlığı ve kendilerini etkileyen her olayı renkli iplikle ya da boncukla biçimlendirip oluşturdukları bir kenar süsüdür
Oyalar ya iğne, tığ, firkete ve mekik gibi yapıldıkları aracın ya da ilk çıktıkları kentin adıyla anılır Ayrıca simgeledikleri ya da benzetildikleri varlığın adıyla anılan oyalar da vardır İğne, tığ, firkete, mekik oyaları; Bursa, Selanik oyaları; yaprak, gül, sümbül, biber oyaları; oğlan perçemi; komşu çatlatan; çarkıfelek gibi adlar buna örnektir Boncukla yapılan oyalar da boncuk oyası diye adlandırılır
Kuşaktan kuşağa aktarılarak geliştirilen Türk oyaları, yalnız kadınlar tarafından değil, bir dönemde erkekler tarafından da kullanılmıştır Delikanlılar, külhanbeyler külahlarının etrafına sevgililerinin armağan ettiği oyalı yemeniler sararlardı Batı Anadolu ve bazı İç Anadolu illerinin zeybek ve efeleri de son derece süslü oyalarla çevrelenmiş baş yemenileri kullanmışlardır Bu oyalı yemeniler uzun efe külahlarına kat kat sarılırdı ve efeye ayrı bir gösteriş katardı
Oya günümüzün Anadolu genç kız ve kadınlarının da severek yaptıkları el sanatlarının başında gelmektedir Her genç kız ya kendisi örerek ya da bu işlerle geçimini sağlayan oyacı kadınlara ördürerek başörtülerinin etrafına geçirilmiş ya da herhangi bir iş için kullanılmaya hazır oyaları çeyizinde bulundurur

* Bir kenar süsü olarak kullanılan oya işlerinde genç kız ve kadınların düşleri ile yaratıcılıkları görülür

* Oyalar kuşaktan kuşağa aktarılmış ve geliştirilmiştir
Kadınların toplumsal durumları ile uygun oyalarla süslenmiş başörtüleri takmaları eskiden yaygın bir gelenekti Evli, nişanlı, nişanlısı askerde, hamile, dul ve yaslı kız ya da kadınların iç dünyalarını yansıtan oyalar vardı
Günümüzde yeni adlarla da anılarak yapılmakta olan oyalar başörtüsü dışında bazı eşyaların kenarına dikildiği gibi, yaka iğnesi, kemer ve çanta süsü olarak da kullanılmaktadır
Makine Yapımı Danteller
18 yüzyılın sonlarında ve 19 yüzyıl başlarındaki Sanayi Devrimi dantel üretiminde büyük değişikliklere yol açtı Dantel üretiminde kullanılan ilk makineler örgü makinesi temeli üstüne kurulmuştu 1780'e gelindiğinde bu makinelerin bazıları Fransa ve İngiltere'de kullanılıyordu 1809'da İngiliz John Heathcoat elde yapılan mekik dantelinin ağını dokuyabilen bir makine yaptı
El dokumacıları bu makine örgüsü ağı daha çok, sonradan bezenecek bir yüzey olarak kullandılar Üzerine desenler işlediler, kaliteli muslin kumaşlarla aplikeler yaptılar, arasından kurdeleler geçirdiler ya da iğne oyası motifler iliştirdiler
1813'te geliştirilen Levers makinesiyle el işi dantellere benzeyen zarif dantel motiflerinin üretilmesi sağlandı
Modern Levers dantel makinesi ise yaklaşık 15 ton ağırlığındadır ve 2,5 metre ya da daha fazla genişlikte dantel dokuyabilir; bir defada 600 tane dar ara danteli çıkarabilir Ara dantelleri, ağartılıp boyandıktan ve kayganlık verildikten sonra şeritleri birleştiren tek bir ipliğin çekilmesiyle birbirlerinden ayrılır
Dantele benzer bir başka dokuma türü de Schiffli nakış makinesiyle yapılır Bu makinede tül ya da organze gibi ince ve saydam kumaşlar üzerine desenler işlenir
Modern makine dantelleri pamuk, ipek, yün, yapay ipekli kumaş, naylon ya da bu gereçlerin karışımıyla yapılabilir