Uluslararasi İlişkiler Sözlüğü N-O-Ö

Uluslararasi İlİŞkİler SÖzlÜĞÜ N-O-Ö

Nazizm (nasism)

Almanya'da Hitler'in liderliğinde 1933'de iktidarı eline alan National-Sosyalist İşçi Partisi'nin uyguladığı politika ve kurduğu düzenin ismidir Nazizm geniş ölçüde Hitler'in fikirlerinden ve "kavgam" (Mein Kampf) adlı eserinden esinlenmiş ve devamlı olarak Hitler'in kişiliğinin etkisinde kalmıştır

Sosyalistlere başlangıçta, Almanca (Sozialisten) olan ismi dolayısıyla kısaca "Sozi" denmekteydi ve ayrıca milliyetçi (Nationalisten) nitelikleri dolayısıyla "Nazi-Sozi" demişse de sonradan parti sadece "nazi" olarak anılmaya başlanmıştır

Nazi Partisi, devletçi bir düzen kurmuş, politikada aşırı sağ bir görüşle, Alman ırkıın "Ari" ırk olduğunu ve bütün ırklardan üstünlüğünü savunmuştur Yahudileri baş düşmanı saymış (Antisemitizm) ayrıca komünizme de büyük düşmanlık göstermiştir (Antikomintern paktı), bütün Almanlar'ın aynı bir devlet haline gelmesi (İrredantizm) için çaba harcamıştır

Ekonomik alanda da Nazizm, kendine yeterlilik politikası (Autarkie) taraflısı olmuş ve güdümlü, devletçi ekonomiyi benimsemiştir

Dış politikada yukarıda açıklanan amaçları geliştirmeye koyulmuş, evvela Almanya için ezici ve ağır hükümleri olan Versay Andlaşması'nı değiştirmeye başlamış, ordusunu genişletmiş, Ren bölgesinin askerden arınma hükmünü kaldırmış, diğer ülkelerle eşit haklara sahiplik ilkesini savunmuş, Almanya'nın etrafının çemberleme politikasıyla düşman ülkelerce sarıldığını ileri sürmüş Almanya'nın bir hayat sahası (Lebensraum) ihtiyacı içinde olduğunu artan nüfus ve gıda problemi için doğuya doğru yayılması gerektiğini savunmuştur ve Orta Avrupa'nın Almanlaşması (Mittel Europa) projesini uygulamaya koymuştur Ayrıca daha sonra Hitler'in başarısı arttıkça dünyaya yeni bir düzen getirileceğini ve kendisinin bin yıl sürecek bu düzeni kurmakla görevli bulunduğunu savunmaya başlamış

Nazizm içeride büyük bir disiplin kurmuş ve polis rejimi getirmiştir Devlet gizli polisi (Gestapo) çok geniş yetkileri olan güçlü bir örgüt olmuş, herşeyi denetimine almıştır Ancak, Nazizm Almanya'yı İkinci Dünya Savaşı'na sürüklemiş ve bağlup olarak parçalanmasına yol açmıştır

Birçok Nazi ileri geleni savaş sonrasında Nürnberg Mahkemesinde yargılanarak mahkum olmuştur Hitler ise savaşın son günlerinde Berlin'deki sığınağında intihar ederek ölmüştür Yakın arkadaşı Mareşal Göring de mahkemeler sırasında aynı yolu seçmiştir Diğer bir kısım ileri gelenler ise idam olundular veya çeşitli hapis cezalarına çarptırıldılar

Nötron Bombası (neutron bomb)

Doğal hidrojen dışındaki bütün atomların çekirdeklerinde yer alan nötronun çekirdekten ayrılması, bölünmesiyle elde edilen nükleer silahlı bomba Bu bomba bir roket, füze, topu veya uçak aracılığıyla kullanılabilir Kullanıldığı zaman, etki alanı dar olmasına rağmen, etki alanı içindeki toprağın altında veya zırhlı araçların içine sızarak tehlikeli olabilir Bu tehlike canlılar için tehlikeli olan yoğun nötron ve gama ışınımı dalgasından dolayıdır Nötron bombası daha çok bir taktik silahı veya savaş alanı silahı olarak kullanılır Ayrıca caydırıcı bir niteliğe de sahiptir

Nuncio: bkz Diplomatik Protokol

Nüfus Değişimi (population exchange)

Halkın belirli bir bölümünü oluşturan kesimlerin karşılıklı olarak iki devlet arasında değiştirilmesi Mübadil (Mübadeleye dahil olan kişi) olan kişi bu yolla güce zorlandığı gibi göç ettiği ülke devletinin vatandaşlığını da zorunlu olarak kazanır

Türkiye ile Yunanistan arasında 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan mübadele anlaşması bu konuya örnek gösterilebilir

Nükleer Caydırıcılık (nuclear deterrence)

Bir devletin veya devlet grubunun başka bir devletin kendilerinin istemediği veya çıkarlarına aykırı olduğu bir politikayı uygulaması için, ellerindeki nükleer gücü koz olarak kullanması

Araçlar:

Genel askeri kapasite
Süper kitle-imha silahları
İttifakı bitirme
Misillemede bulunma tehdidi

Nükleer Kış (nuclear winter)

Nükleer silahlara sahip devletler arasında yapılacak bir savaşta bütün nükleer silahların karşılıklı kullanılmasıyla dünya ve insan üzerinde oluşturacağı etki ve yeni oluşacak olan yaşam ortamı

Nükleer kışın çevresel etkisi, insan yaşamının devam edip etmeyeceğini soru olarak bırakmaktadır Nükleer patlamaların bundan başka etkileri ise genel bir radyoaktif serpinti ve dünyanın ozon tabakasının yok olması

Nükleer Silahlar (nuclear weapons)

Yokedici gücüne, bombanın içindeki malzemelerin enerjiye dönüştürülmesiyle sahip olan silah Bu silahlar, patlayıcı makinalardır Mesela, bomba, top, torpedo, füze Güçlü nükleer silahlar geleneksel silahlardan daha etkili ve yıkıcıdır Nükleer silahlar sık sık atombombası ve hidrojen bombası diye adlandırılır (sınıflandırılır)

İki nükleer bomba II Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Birleşik Devletlerce, Japonya'nın Nagasaki ve Hiroşima kentlerine atılmışır

Oldu-Bitti Politikası (politique de faite accomplie)

Diplomasi ve uluslararası ilişkiler alanında, bir devletin müzakere yoluna gitmeksizin kuvvet kullanarak fiili durumlar yaratması ve bunu diğerlerine kabul ettirmeye çalışması veya bir anlaşmaya dayanan danışma yükümlülüğünü yerine getirmeksizin kendi başına hareket ederek, bu anlaşmaya taraf diğer devletlere bir nevi sürpriz olarak benimsetmeye çalışmasıdır

Oldu-bitti politikası, bazen yarar sağlar ise de bazen de çeşitli anlaşmazlıklar ve bunalımlara yol açabilir Örneğin 1968'de Rusya'nın Çekoslovakya'da Dubçek'in yönettiği liberalleşme akımı üzerine ülkeyi askeri kuvvet göndererek bir gecede işgal ile denetim ve yönetimaltına alması bir oldu-bitti politikası uygulamasıdır Bu davranış, Rusya için komünist blokun (Varşova Pakı) birliği açısından bir yarar sağlamamışsa da bir çok diğer ülkelerde kuşkular uyandırmış, blok içinde psikolojik çatmalar ve sürtüşmelere yol açmıştır

Öte yandan 1973 Altı Ekim Savaşı sırasındaki Ortadoğu bunalımının ABD'nin Avrupa'da NATO'ya tahsisli kuvvetlerini, diğer müttefikleri bildirip danışmaksızın alarma geçmesi, daha sonra da Avrupa Dokuzların (çoğunluğu NATO üyesi Ortak Pazar ülkeler) ABD ve diğer müttefikleriyle danışmanlarda bulunmaksızın Arap ülkeleriyle görüşmelere girişme kararı, bu ittifak içinde tarafsızlık yaratan oldu-bitti eylemi örnekleridir Bu durum üzerine, NATO ülkeleri Atlantik İşbirliği bildirisinde bu tür davranışlarda bulunmamayı da bir ilke olarak kabullenmişlerdir

Orta Elçilik

Diplomatik derece ve protokol sorunu kapsamlı bir şekilde ilk defa 1815 tarihli Viyana Kongresinde ele alınmıştır 19 Mart 1815 tarihinde bir tüzük kabul edildi ve diplomatik temsilciler şu sınıflara ayrıldılar: a)büyükelçiler, legatus ve nunciolar b)Hükümdarlar katına atanan orta elçiler, c)Maslahat güzarlar

Bu tüzüğün kabulünden üç yıl sonra 21 Kasım 1815 tarihinde Aix-la Chapelle Kongresi sırasında imzalanan protokolde olası tartışmaları ve anlaşmazlıkları önlemek üzere diplomasi temsilcileri şöyle sıralandırılmıştır:

a) Büyükelçiler

b) Orta elçiler

c) Maslahatgüzarlar (işgüderler)

d) Yerleşmiş elçiler (muhkim elçiler)

Bu sınıflandırma biçimi 2 Mart-14 Nisan 1961 tarihinde Viyana'da toplanan "Diplomatik İlişki ve Bağışıklıklar Hakkında BM Konferansı"nda küçük düzeltmelerle kabul edilmiştir Sınıflandırma şöyledir:

a) Devlet başkanı katına atanan büyükelçiler ve nuncio denilen papalık temsilcisi,

b) Devlet başkanı katına atanan orta elçiler ve internunciolar,

c) Dışişleri bakanı katına atanan işgüderler

Ortak Üyelik (member associate)

Kimi uluslararası örgütlerde ortak üyelik diye anılan bir statüye rastlanmaktadır Bu statü, sınırları kesin çizgilerle belirlenmiş bir kavrama bağlı bulunmayıp, ilgili örgütlere göre değişmektedir Örneğin, Ortak Üyelik Avrupa İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) çerçevesinde tam üyeliğe kabul edilmeden önceki hazırlık aşamasında geçici üyelik statüsünü belirtmektedir Bir başka örnek de 20 Kasım 1992'de Roma'da imzalanan Norveç ve Türkiye'nin Batı Avrupa Birliği ortak üyeliğine ilişkin belge ve ona ekli mutabakat zaptı ile oluşturulan ortak üyelik statüsüdür

Orta Yoğunlukta Çatışma (mid-intensity conflict)

ABD'nin soğuk savaşın bitmesiyle birlikte ortadan kalkan yüksek yoğunlukta çatışma stratejisinin yerine getirdiği savaş stratejisi Bu strateji süratle yoğun bir ateş gücünü düşmanı en kısa zamanda yok etmeye yönelik olarak kullanmayı öngörmektedir ABD bu yeni stratejiyi 1991'de Irak'ta uygulamıştır

Otorşi (autarchy)

Bir devletin ihtiyaçlarını kendi iç bünyesinde karşılayan, uluslararası ekonomik ilişkilerini en düşük seviyeye indirmesidir Temelinde ekonomik bakımdan kendi kendine yeterlilik vardır Bu sistem uluslararası işbölümüne kapalıdır ve tam bir ekonomik bağımsızlığı hedef alır Dış dünyadan korku kaynakların askeri amaçlara bağlanması dolayısıyla dış ticaret avantajlarının kaybedilmesi ve ideoloji baskısı otarşi eğilimlerini güçlendirir Modern çağdaki otarşi denemelerine örnek olarak Rusya'nın 1917'de, Almanya'nın 1934'de uygulamaya başladıkları dış ticaret denemeleri gösterilebilir

Otonomi: bkz Özerklik

Oyalama Politikası

Diplomatik görüşmelerde parlamento hayatındaki engelleme taktiklerini andıracak şekilde sonucu geciktiren davranışlara dendiği gibi, uluslararası ilişkilerde bir devletin çözmeyi arzulamadığı bir konuyu çeşitli taktikler kullanarak sürüncemede bırakmasıdır Ayrıca, bazı durumlarda zaman kazanmak ve bu arada gerekli alanlarda tedbirler almak veya hazırlıklar yapmak için başvurulan tutum için de bu deyim kullanılır

Oyun Teorisi (game theory)

Şu iki özel durumda uygulanabilecek bir teorik analizdir: (1)Bir oyuncunun elde ettiği kazancın diğerinin (veya diğerlerinin) kaybını oluşturduğu mutlak çelişki durumu (2)Çelişki ile işbirliğinin karma durumu şöyle ki, bu durumda oyuncular ortak kazançlarını artırmak için işbirliğine girişebilirler, ancak yine de kazancın dağıtımı konusunda bir çelişki sözkonusudur Oyun teorisinde ekonomik, sosyal bir çelişki sözkonusudur Oyun teorisinin ekonomik, sosyal ve siyasal alanda uygulanabileceği pekçok durum bulunabilir Teoriyi ilk kez orataya atanlar J Von Nevmann ve O Mongenstein'dir Oyun teorisi sonradan uluslararası politikada da kullanılmaya başlandı II Dünya Savaşından sonra birkaç büyük devletin uluslararası sistemi belirlediği bir ortamda bu teoriye başvurulabilir Bu anlanların başında çatışma analizi ve strateji konuları gelmektedir Bu temelde kurulan oyun modelleri başlıca iki varsayıma dayanmaktadır: a)Sıfır toplamı modeli; bu modelde taraflardan birinin kazancı doğrudan bir diğerinin kaybı anlamına gelmektedir Soğuk savaş döneminde büyük güçler açısından bu tür bir ilişki var Böyle bir durumda dahi taraflar kendi açılarından en rasyonel stratejiyi bulmaya çalışırlarsa birisi "en iyisini" seçerek bir denge noktasını yakalayabileceklerdir B) Sıfır toplamlı olmayan model Bu model, taraflar yine esas olarak birbirlerine rakip olmakla beraber, her iki tarafın da karlı olabileceği denge durumları sözkonusu olabilmektedir Oyun teorisinin uluslararası politikaya uyarlanışı konusunda üçüncü çabalar Thomas C Schelling'in çalışmaları olmuştur

Önleyici Diplomasi (preventive diplomacy)

Birleşmiş Milletler Güvenlik konseyi tarafından "önleyici diplomasi" yoluyla dünyanın her yerinde barış ve güvenlik sağlamak ve Birleşmiş Milletler ile daha çok işbirliği halinde çalışmak amacıyla nükleer silahlarını hemen hemen yarıya indirmek konusunda anlaşan ABD ve Rusya'ya ve başka ülkelere yönelik olarak 31 Ocak 1992'de ortaya atılan bir gündem düsturudur Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterand Güvenlik Konseyi'ne hitap ettiği sırada, artık "Yeni Dünya Düzeni"ni kurmayı hızlandırmak için "önleyici diplomasi" ye ağırlık verilmesi gerektiğini belirtmiştir Rusya Başkanı Boris Yeltsin, Konsey toplantısının ardından 1 Şubat 1992'de Camp David'de, ABD Başkanı George Bush ile nükleer ve konvansiyonel silahların indirimi, ve Birleşik Devletler Topluluğu (BDT) üyeleri arasındaki barış konularını görüşmüştür

Özerklik (autonomy)

Üniter ya da federal devlet sisteminde, bölgelerin ya da kamu kurumlarının belli sınırlar çerçevesinde siyasal ya da yönetsel anlamda kendi başına karar alabilme ve uygulayabilme serbestliği

Siyasal anlamda özerklik, bir devlet sınırları içinde belirli bir ülkeye, bölge ya da yöreye içişlerinde serbestlik tanımayı ifade eder Genellikle çok uluslu devletlerde görülen özerklik uygulamalarının merkezi hükümet yetkililerinin belirli oranda sınırlandırıldığı yönetsel bir düzenleme biçimidir Özerklik federe bir statü taşımayan ama merkezi hükümeti vesayet denetimine bağlı olarak içişlerinde belirli bir serbestlikten yararlanan bir yönetim biçiminde ortaya çıkabilir Eski Yugoslavya'da Kosova ve Çin'de Sinkiang (Doğu Türkistan) bu tür bir özerkliğin örnekleri sayılabilir

Özümleme (assimilation)

Bir sosyal ve kültürel grubun başka bir sosyal ve kültürel grubun bir parçası olma, onun içinde erimesi süreci Özümleme bir ülkeden başka ülkeye gidildiğinde olabileceği gibi aynı ülke içinde bir yerden başka ülkeye gidilmesiyle de olabilir

Asimilasyona uğramış bir grubun ilkelerine, değerlerine, hukuk kurallarına, kurumlarda, geleneklerde ve gereksinimlerin giderilmesinde kullanılan oranlarda büyük değişiklikler olur Yani yaşam biçimi değişir Bazen bunları hepsinin değişmediği bazı eski özelliklerin de sürdürüldüğü olur

Özümleme bazı durumlarda olmayabilir veya yavaş yavaş olur Bazı gruplar, azınlık olanların kendi içlerine girmelerini istemezler (yahudiler) veya azınlık olan grup kendi yaşam biçimine sıkı sıkı sarılır ve yeni yaşam biçimine adapte olmaktan sakınabilir

Gelişme Endüstri devletlerinde genellikle azınlıklar çoğunluğa asimile olurken gelişmekte olan ülkelerde bazen çoğunluk olan grup azınlığa assimile olur