Türk Tarihinde Telkari

TELKARİ
Telkari' nin sözcük anlamı tel ile yapılan sanattır Ancak bu tanım, tel ile yapılan her sanatsal çalışmanın telkari olduğu anlamına gelmez Örneğin, 'Trabzon işi' hasır örgü bileziğe tel ile yapılmasına rağmen telkari denilmez Yine, ağaç üzerine yollar açıp içine döverek tel gömme işinin de telkari olduğu sanılmaktadır; oysa bunun adı 'tenzil' sanatıdır

Telkari altın ve gümüş işlemeciliği Beypazarında çok eskiler dayanırUsta , kalfa, çırak usulü ile bu sanat dahada gelişerek bugünlere kadar gelmiştirTelkari ince telden takı süslemeciliğine verilen addır

Altın telkari ve diğer işlemelerde ustalar , potada erittikleri altın ve gümüş madenini kalıplara dökerek , elde edilen metali ,defalarca süzmek suretiyle istenilen kalınlıkta tel haline getirirler Son olarak bu tellerden büyük bir sabırla sanat eseri olan el emeği göz nuru ürünler yaparlar

Ayrıca telkari harici gümüş ince çulha haline getirilerek yüzük, küpe, madalyon ve tılsım gibi süs eşyaları , başlıklar, kolyeler yapmakta kullanılır Fakat yöremizde yaygın işleme şekli telkari sanatıdır







Telkari'ye aynı zamanda 'vav işi' de denilmektedir Bu isim, Osmanlıca vav harfinin, uygulamada motif olarak sıkça kullanılmasından dolayı verilmiştir Ayrıca bu sanata çift işi diyenler de vardır Bu ismin kaynağı ise, işin yapımı sırasında parçaların teker teker biraraya getirilmesinde kullanılan, cımbıza benzer ancak ucu daha ince olan ve 'çiff' olarak isimlendirilen alettir Bu iki isim de genellikle sanatkarlar, arasında kullanılır

Bir çok geleneksel sanatımızda olduğu gibi, telkaride de sanatkar işinde kullanacağı her türlü malzemeyi kendisi yapmak zorundadır Yani, usta telkaride kullanacağı telleri kendi atölyesinde ham maddeden elde etmektedirÖyle ise biz de, bu sanat dalımızı anlatmaya, kullanılacak telin yapımıyla başlayabiliriz

Ocakta pota içerisinde eritilen maden (bu işte en çok kullanılan maden gümüştür, bazen altın ve başka madenler de kullanılır) çubuk haline getirilmek için kalıba dökülür Yapılacak işin şekline göre çubuk döküm, üzerinde genişten dara doğru delikleri olan çelikten yapılmış haddeden geçirilir

Haddeden geçirme işlemi zor ve zaman alıcıdır Hadde sağlam bir yere tesbit edilmelidir Haddenin geniş tarafından sokulan tel öbür ucundan çekilirken uzar ve aynı zamanda incelir Maden, bu tekrarlar sırasında sertleşir; sertleştikçe tavlanır, yani kor haline gelinceye kadar ateşte bekletilir; soma da haddeden kolay geçsin diye balmumuna daldırılır Haddeden çekmek için özel penseler kullanılır

Haddeden çeken usta beline manda derisinden yapılmış, üzerinde madeni halkalar olan kalın bir kuşak bağlar Kol gücünün yetmediği ve telin uzadığı zamanlar telin ucunu belindeki derinin madeni halkalarına takar ve beden gücünü de kullanarak işi sona erdirir Bu yorucu çalışma, kalınlığı aşağı yukarı 05 cm olan gümüş çubuk 1 mm' lik ince bir tel haline gelinceye kadar sürer Her telkari işi iki ana kısımdan meydana gelmiştir Birincisi işin ana iskeleti olan 'muntaç' (kılavuz); ikincisi de muntaç içine yerleştirilmiş vav, kake, dudey, gül, tırtıl, güverse vb isimlerle anılan her biri farklı biçimlerde yapılmış motiflerdir

Çalışmaya önce muntaç yapımıyla, yani ana iskelet kurularak başlanır Muntaçın tel kalınlığı motiflerin tel kalınlığının iki katıdır Muntaçdan soma ara boşluklar teker teker büyük bir titizlik ve sabır ile doldurulur Bütün bu çalışmalar, ceviz ağacından kesilmiş düz yüzeyli bir levha üzerinde yapılır Bu ceviz levha, üst yüzü yakılarak yağı alındıktan soma, ağır demir levhalar altında iki-üç gün bekletilerek kullanılacak hale getirilir Son zamanlarda, ceviz levha yerine iletken özellikleri zayıf, yanmaz amyant levhalar da kullanılmaktadır

Bazı kaynaklar, ana iskeletin kurulmasında tellerin 'lehim'le birleştirildiğinden özetmektedirler Bu bütünüyle yanlıştır Çünkü bir gümüş işine lehim değdi mi, o iş hurdaya atılır Lehim gümüşü çürütür

Gümüş tellerin birleştirilmesinde kullanılması gereken yöntem 'kaynak' tır Mili metrik tellerin kaynak yapılması çok güçtür Çünkü ısı biraz fazla kaçırılırsa telin kendisi erir Dolayısıyla bu çalışma büyük titizlik ve sabır ister Bunun için önce, ayarı belli bir ölçüde düşürülen gümüş, eğelenerek küçük tanecikler halinde bir güderi parçası içine toplanır Eğelenmiş gümüş bir kaba konur ve içerisine toz boraks katılır Suya daldırıldıktan soma amyant üzerine yerleştirilen ana iskeletin her bir parçası bu gümüş-boraks karışımı ile kaynak yapılarak birleştirilir

İskeletin yapımından sonra motif yerleştirme işi, aynı şekilde kaynak yöntemiyle devam eder Ancak motif yapımı uzun zaman alır Bu yapım sırasında da büyük bir titizlik ve sabır gereklidir

Telkariden yapılan işler sayılamayacak kadar çeşitlidirler Mesela sigara ağızlıklarından, tütün kutusundan, fincan zarflarından tutun da çeşitli tepsiler, kemerler, tepelikler, aynalar hep telkari tekniği ile yapılmışlardır Bu sanatın kaynağının Mezopotamya ve eski Mısır olduğu sanılmaktadır Buralardan Uzak Doğuya, başka bir koldan ise Anadolu'ya ve Anadolu üzerinden de Avrupa'ya yayıldığı bilinmektedir

Yurdumuzda ise en önemli telkari merkezi Mardin'in Midyat ilçesi olmuştur Midyat işleri son derece zarif ve kıymetlidirler