Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri Nelerdir?

Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri Nelerdir?

a Biçimlerine göre
Divan şiiri nazım biçimleri bakımından zengindir Nazım biçimleri beyit ve bend temeline dayanır Beyit temeline dayananlar "aynı" ve "ayrı" uyaklı (kafiyeli) olmak üzere ikiye ayrılır Aynı uyaklıların başlıcaları "gazel" "kaside" ve "müstezat"tır Ayrı uyaklı tek nazım biçimi ise "mesnevi"
Bend’lerden oluşan nazım biçimleri de tek bendli ve çok bendli olarak ikiye ayrılır Tek bendliler "rubai" ve "tuyuğ" çok bendliler ise "musammat" ana başlığı altında toplanan "murabba" "şarkı" "muhammes" "tahmis" "tardiye" "tasdir" "müseddes" "tesdis" "müsebba" "tesbi" "müsemmen" "tesmin" "muaşşer" "taşir" "terkib-i bend" "terci-i bend"dir Bunun dışında "müfred" (tek beyit) ve "azade" de (tek mısra) anılabilir

Uyak (kafiye)
Şiirde dize sonlarındaki ses benzerliğidir Türk halk şiirinde ayak olarak adlandırılır Uyakta ses açısından benzeşen sözcüklerin anlam bakımından farklı olmaları gerekir Şiirde ses benzerliği yoluyla uyum sağlamak ve genellikle okuru etkilemek amacıyla kullanılan uyak sözlü edebiyat ürünlerinde hatırlamayı ve ezberi kolaylaştıran bir öğedir
Ses benzerliğinin niteliğine göre uyaklar çeşitli türlere ayrılır Yalnızca bir ünsüzün (sessiz) benzeştiği uyaklara "yarım uyak" denir En az bir hecedeki ünlü (sesli) ve ünsüzün benzediği uyaklara "tam uyak" ya da "yalın uyak" adı verilir Birden fazla hece arasındaki ses benzerliği ise "zengin uyak"tır Yazılış ve söylenişleri aynı olduğu halde anlamları farklı olan sesiz sözcüklerle ya da bu sözcüklerin yan yana gelmesiyle yaratılan ses karmaşası sonucu ortaya çıkan benzerliğe "cinaslı uyak" denir Uyak divan edebiyatında aruz kadar büyük önem taşır Divan şiirini belirleyen temel ilkelerden biri uyak düzenidir

Beyit
Şiirde sonları uyaklı iki dizeden oluşan kendi içinde bağımsız bir yapısı ve anlam bütünlüğü bulunan birimdir Bir beytin her dizesi kendi içinde bir bütün olabildiği gibi birinci dizedeki anlam ikinci dizede de sürebilir Beyit uzun şiirlerde anlatım birimi olarak sık kullanılır Güçlü ve özlü söyleyişlere uygun olduğu için bağımsız tek bir şiir olarak da yazılabilir Ya da başka şiir biçimlerinin bir parçası olarak ele alınabilir Divanedebiyatı beyit temeline dayalıdır
Divan edebiyatında bir beyitteki iki dize kendi içinde iki parçaya ayrılır Birinci dizenin ilk parçasına sadr son parçasına aruz ya da harb denir İkinci dizenin ilk parçası ibtida son parçası acz ya da darb'dir Sadr ile aruz ibtida ile acz arasında kalan bölüm haşv olarak isimlendirilir Uyaklı bir beyite "beyt-i musarra" uyaksız olanlara "ferd" ya da "müfred" denir Divanlarda müfredler müfredat adıyla ayrı bir bölümde toplanır Uyaklı beyitlerin olduğu bölüme de "metali" denir Örnek beyit:
Biz bülbül-i muhrik-dem-i şevkâ-yı firaakız
Âteş kesilür geçse sabâ gül-şenimizden
Selimî (Padişah 2’nci Selim)


Mısra (dize)
Manzum edebiyat yapıtlarının her bir satırına verilen isimdir Bir ölçüye uygun olarak söylenmiş beytin yarısına da mısra denir En küçük anlamlı nazım birimi olan mısra bir şiirin parçası olabileceği gibi bağımsız bir bütün de olabilir Yani tek mısralık şiirler de olabilir Divan edebiyatında kendi içinde bir bütün oluşturan mısralara mısra-i azade (bağımsız mısra) adı verilir Ayrıca bir beyitin birbirinin anlamlarını tamamlayan ya da aralarındaki anlam bağı kesin olmayan mısralarına da aynı isim verilir Yetkinliği sağlam yapısı özlü ve çarpıcı anlatımıyla dikkat çeken her zaman kolayca anımsanabilen dilden dile dolaşan mısralara "mısra-i berceste" ya da şah-mısra denir

Bend (kıta)
Şiirde iki ya da daha çok mısradan oluşan birimdir Şiirin içeriği ve biçimine göre düzenlenir Kıtanın yapısını şiirin ölçüsü uyak düzeni ve mısra sayısı belirler
İki beyitlik kıtalara divan şiirinde rubai halk şiirinde dörtlük denir Bu tür kıtaların uyak (kafiye düzeni) birinci ve üçüncü mısraları serbest ikinci ve dördüncü mısraları kafiyelidir (yani ab cb şeklinde) Bazen birinci ve üçüncü mısralar kendi aralarında ikinci ve dördüncü mısralar da kendi aralarında uyaklı (yani ab ab) şeklinde de olabilir
Birinci ikinci ve dördüncü mısraları kafiyeli (yani aaba şeklinde) olan kıtalara nazım denir Murabba muhammes şarkı gibi nazım biçimlerinin her bendi parça anlamında kıta diye adlandırılır
Divan şiirinde kıta mahlassız (imzasız) şiirdir ve mısraları arasında anlam bütünlüğü vardır Bir düşünceyi hikmeti nükteyi yergiyi övgüyü yaşam anlayışını konu edinebilir Beyit sayısı ikiden fazla olan kıtalara "kıta-i kebire" denir Divanlar düzenlenirken kıtalara en sonda bağımsız şiirler olar yer verilir Bu bölüme de "mukattaat" denir

Kaside
Daha çok din ve devlet büyüklerini övmek amacıyla yazılan şiirlerdir Kaside şairlerine kaside-gü (kaside söyleyen) kaside-sera ya da kaside-perdaz (kaside yazan) denir Kaside 6 bölümden oluşur:
Birinci bölüm 15-20 beyitliktir Bu ilk bölüme aşıkane duygular yer alıyorsa "nesib" bahar doğa bayram gibi konulara değiniliyorsa "teşbib" adı verilir
İkinci bölüm girizgah ya da girizdir Genellikle tek beyitten oluşur ve burada şair medhiyeye (övgüye) geçeceğini bildirir Girizgah konuya uygun ve nükteli olmalıdır
Üçüncü bölüm medhiyedir Bu bölümde asıl konu anlatılır Beyit sayısı konuya ve şaire göre değişen medhiye bölümü kasidenin en sanatlı beyitlerini içerir
Kasidenin dördüncü bölümü tegazzüldür Tegazzül 5-12 beyit arasında değişir Kasidenin başında ya da sonunda yer alabilir Bu bölüm her kasidede bulunmayabilir
Beşinci bölüm fahriyedir Şair bu bölümde de kendisini över
Kasidenin son bölümü duadır Bu bölümde önceki beyitlerde övgüsü yapılan kişi için dua edilir
Kasideler nesib bölümünde ele alınan konuya göre göre kaside-i bahariyye kaside-i ramazaniyye kaside-i hammamiyye olarak adlandırılır Uyaklarına göre r harfi ile bitiyorsa kaside-i raiyye l harfiyle bitiyorsa kaside-i lamiyye m harfiyle bitiyorsa kaside-i mimiyye diye anlandırılır Rediflerine göre de tevhid münacaat methiye diye bölümlenir Kasidenin en güzel beyiti "beyt-ül kaside"dir Şairin adının geçtiği beyite ise "tac beyit" denir

Gazel


Divan edebiyatının en yaygın kullanılan nazım biçimidir Önceleri Arap edebiyatında kasidenin tegaüzzül adı verilen bir bölümü iken sonra ayrı bir biçim halinde gelişmiştir Gazelin beyit sayısı 5-15 arasında değişir Daha fazla beyitten olaşan gazellere müyezzel ya da mutavvel gazel denilir Gazelin ilk beyti "matla" son beyti ise "makta" adını alır
Matla beytinin dizeleri kendi aralarında uyaklıdır (musarra) Sonraki beyitlerin ilk dizeleri serbest ikinci dizeleri ilk beyitle uyaklı olur Birden fazla mussarra beytin bulunduğu gazel "zü'l-metali" her beyti musarra olan gazel ise "müselsel" gazel adıyla bilinir İlk beyitten sonraki beyte "hüsn-i matla" (ilk beyitten güzel olması gerekir) son beyitten öncekine "hüsn-i makta" (son beyitten güzel olmalı gerekir) denir
Gazelin en güzel beyti ise "beytü'l-gazel" ya da "şah beyit" adıyla anılır Bunun yeri ya da sırası önemli değildir Bazı gazellerin matlasını oluşturan dizelerden birinci ya da ikincisinin matlasının ikinci dizesi olarak yenilenmesine "redd'i-matla" denir Şair mahlasını (şairin takma adı ya da tanındığı ad) maktada ya da "hüsn-i" maktada söyler Bu durumda beyit ikinci bir adla "mahlas beyti" ya da "mahlashane" olarak anılır Şairin mahlasını tevriyeli kullanmasına "hüsn-i tahallüs" denir
Dize ortalarında uyak bulunan gazele musammat sonu getirilmemiş ya da beyit sayısı 5’in altında bulunan gazellere de "natamam" gazel denir Başka şairlerin birkaç dize ekleyerek bend biçimine dönüştürdüğü gazellere "tahmis" "terbi" adı verilir Bütün beyitlerinde aynı düşüncenin ele alındığı gazeller "yekahenk gazel" her beyti öncekinden ustalıklı biçimde söylenmiş gazeller de "yekavaz gazel" olarak adlandırılır
Gazeller konularına göre de çeşitli isimlerle tanımlanır
Aşka ilişkin acı mutluluk gibi içli duyguların dile getirildiği gazeller "aşıkane" içki yaşama boş verme yaşamdan zevk alma gibi konularda yazılanlara "rindane" denir Aşıkane gazellere en iyi örnek Fuzûlî’nin gazelleri rindane gazellere en iyi örnek ise Bâkî’nin gazelleridir Kadınları ve ten zevklerini konu edinen gazeller ise örneğin Nedîm’in gazelleri "şuhane" öğretici nitelikli gazellere örneğin Nâbî’nin gazelleri "hakimane gazel" denir
Gazeller eskiden bestelenerek okunurdu Özelikle bestelenmek için yazılmış gazeller de vardır Gazelleri makamla okuyan kişilere "gazelhan" gazel yazan usta şairlere ise "gazelsera" adı verilir
Gazel Türk müziğinde ise şiirin bir hanende tarafından doğaçtan seslendirilmesidir Sesle taksim olarak da bilinir

Rubai


Kendine özgü bir ölçüsü olan 4 dizelik (mısralık) nazım birimidir Rubailerde birinci ikinci dördüncü dizeler uyaklı üçüncü dize serbesttir İki beyitlik kıtalar biçiminde yazılmış rubailer de vardır Her dizesi birbiriyle uyaklı rubailere "rubai-i musarra" ya da "terane" adı verilir Rubainin aruzun hezec bahrinden 24 kalıbı bulunur Bunlardan mef'ûlü birimiyle başlayan 12 kalıba "ahreb" mef'ûlün birimiyle başlayan öbür 12 kalıba da "ahrem" denir Kalıpların sonu "faül" ya da "fa" birimiyle biter
Rubainin her dizesi ayrı bir ölçüde olabildiği gibi dört dizesi de aynı ölçüde olabilir Türk divan şiirinde daha çok ahreb kalıbına rastlanır Rubailer genellikle mahlassız şiirlerdir Ve divan şairlerinin divanlarının sonunda rubaiyyat başlığı altında sıralanırlar Bu türün tartışmasız en büyük şairi Ömer Hayyam’dır
Türk edebiyatında Mevlana’nın Farsça yazdığı felsefi rubiler bu türün hızla yayılmasına neden oldu Kara Fazlî Fuzûlî 16 yüzyılda bu türün en usta örneklerini verdiler Divan edebiyatında 17 yüzyıl rubainin altın çağı oldu Azamizade Haletî yazdığı bin kadar rubai ile en büyük Osmanlı rubai şairi olarak tanındı Cumhuriyet döneminin en büyük rubai ustası ise Yahya Kemal Beyatlı’dır

Musammat

Ayrı bir nazım biçimi olmamakla birlikte gazeil ve bazı kasidelere uygulanan bir tekniktir Bendlerden kurulu nazım biçimlerine (murabba muhammes müseddes müsebba müsemmem mütessa muaşşer terbi tahmis taşdir tesdis tesbi tesmin tes-i taşir terkib-i bend ve terci-i bend) verilen genel addır İlk bende geçen dize ya da beyitlerin öbür bendlerin sonunda aynen yinelenmesiyle düzenlenen musammatlara mütekerrir musammat denir İlk benddeki dize ya da beyitlerin öbür öbür bendlerin sonundaki dize ve beyitlerle yalnızca uyak bakımından uyuşması durumunda musammat müzdevic musammat adını alır

Terci-i bend / terkib-i bend
Uyakları gazel biçiminde düzenlenmiş "hane" adı verilen 5-10 beyitlik şiir parçalarının (genellikle 5-12 hane) "vasıta" denen ve sürekli yinelenen bir beyit ile birbirine bağlanmasından oluşan nazım biçimidir Vasıta beyitinin her hanenin sonunda değişmesi durumunda şiir terkib-i bend olur

Müsemmem

Sekiz dizeden oluşan bendler halinde yazılmış musammatlardır Az kullanılmıştır Divan edebiyatında en bilineni Şeyh Galib'in Esrâr Dede'nin ölümü üzerine yazdığı mersiyedir

Tuyuğ

Halk edebiyatındaki mani türüne benzer tarzda yazılmış musammatlardır Tuyuk da denir Çoğunlukla her beytinin birinci ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklıdır Sadece Türklere özgüdür Aruzun sadece fâilâtün fâilâtün fâilün kalıbıyla yazılması nedeniyle rubai'den ayrılır Bazen dört mısra birbiriyle kafiyeli olabilir

Tahmis
Bir gazelin her iki dizesinin başına aynı ölçüde üç dize ekleyerek oluşturulan nazım biçimidir Tahmis genellikle başka bir şairin gazeline yapılırsa da kendi gazellerinden tahmis oluşturan şairler de vardır Başarılı bir tahmis'te asıl beyit ile eklenen dizeler anlam bakımından kaynaşmış olmalıdır Başa eklenen üçer mısra gazelin matlası ile aynı kafiyede olur Diğer beyitlere eklenen üçer mısra ise o beyitlerin ilk mısraları ile kafiyelidir

Tardiye
Beş dizelik bentlerden oluşan musammat türüdür

Taşdir
Tahmisin değişik bir şeklidir Tahmiste bir başka şairin gazelinin her beytinin başına üç dize eklenirken taşirde her beytin iki mısrasının arasına üç mısra eklenir Taşdire "mutarraf tahmis" de denir

Tesdis
Terbî ve tahmise benzer Ancak başka bir şairin yazdığı bir gazelin her beytinin üzerine dört dize daha ekleyerek altılı beyitler haline getirilmesiyle oluşur Tesdis tek bir beyite de uygulanabilir Divan edebiyatında çok az kullanılmıştır Tahmis türünde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır

Murabba
Aynı ölçüde dörder dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir Murabbalarda ilk bendin dört dizesi birbirleriyle sonraki bendlerin son dizesi ilk bendle uyaklıdır Son dizenin her bendin sonunda aynen yinelendiği murabbalara "mütekerrir murabba" denir Her bendin son dizesi ilk bendle yalnızca uyak açısından benzeşiyorsa murabba "müzdeviç murabba" diye tanımlanır Murabbaların uzunlukları 4-8 bend arasında değişir Konuları çoğunlukla dinsel ve didaktiktir Övgü yergi manzum mektup mersiye gibi türlerde yazılmışlardır Murabbalarda her vezin kalıbı kullanılabilir Halk edebiyatımızdaki koşmalara benzerler

Müseddes
Aynı ölçüde altışar dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir İlk bendin bütün dizeleri birbirleriyle sonraki bendlerin bir ya da iki dizesi ilk bend ile uyaklıdır İlk bendin son ya da son iki dizesi her bendin sonunda yinelenirse "mütekerrir müseddes" sonraki bendler ile ilk bend yalnızca uyak yönünden benziyorsa "müzdeviç müseddes" adını alır Müseddeslerin uzunluğu 5-8 bend arasında değişir Konuları tasavvuf ve felsefedir

Müstezat
Arapça ziyade sözcüğünden gelir Bir gazelin her dizesine bir kısa dize ekleyerek oluşturulan şiir biçimidir Çoğunlukla aruzun "mef’ulü/ mefailü/ mefailü/ feulün kalıbı kullanılarak yazılırlar Her dizeden sonra bu kalıbın ilk ve son birimleri olan mef’ulü/ feûlün kalıbına uygun bir kısa dize söylenir Eklenen bu kısa dizeye ziyade denir Ziyadeler dizeden sayılmadığı için iki uzun iki kısa dizeden oluşan 4 dize bir beyit sayılır Kısa dizeler okunsa da okunmasa da beytin anlamı bir bütün oluşturur Ziyadesi bir satırdan fazla olan müstezatlar da vardır Tez ziyadeli müstezatlara "sade" çitf ziyadeli olanlara ise "çift" adı verilir

Şarkı


Divan şiirinde bestelenmeye uygun ölçü kalıpları ile yazılan ve çoğunlukla 4 dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir Dörtlüklerden kurulan musammat da denebilir Murabbaya benzer 5 ya da 6 dizelik bendlerden de oluşabilir Üçüncü dizeye meyan adı verilir Ve bu dizenin anlam bakımından daha özlü olmasına dikkat edilir Dördüncü dizeye ise nakarat denir Aşk sevgili ayrılık içki eğlence gibi konularda yazılır Divan edebiyatının ilk şarkı yazarı Naîlî-i Kadîm’dir 28 şarkısıyla Nedîm de bu türün en güzel örneklerini vermiştir

Tesbi
Bir başka şairin bir gazelin her beytinin matlasına 5 dize daha eklenerek yedili beyitler haline getirilmesiyle kurulur Tahmis ve tesdis türünde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır Tesbi de eklenen dizelerin kafiyesi mevcut dizelerle aynıdır

Taşir
İkili dizelerler yazılmış bir gazelin her beytine 8 dize daha ekleyerek 10'lu beyitler haline getirilmiş gazel türüdür Tahmis ve tesdis türlerinde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır

Tezmin
İkili dizelerler yazılmış bir gazelin her beytine 6 dize daha ekleyerek 8’li beyitler haline getirilmesidir Tahmis ve tesdis türlerinde olduğu gibi genellikle eksik gazellere uygulanır

Muaşşer
Aynı ölçüde onar dizelik bendlerden oluşan nazım biçimidir İlk bendin on dizesi birbirleriyle sonraki bendlerin ise ilk iki dizesi ilk bend ile uyaklıdır İlk beytin son bendinin her bendin sonunda aynen yinelendiği muaşşerlere "mütekerrir muaşşer" denir Bendlerin son beytinin ilk bendin uyağına uygun olarak her bendde değişmesiyle yazılan muaşşerler ise "müzdeviç muaşşer" adıyla tanımlanır

Muhammes
Aynı ölçüdeki beşer dizelik bendlerden oluşa nazım biçimi İlk bendin 5 dizesi birbirleriyle sonraki bendlerin son bir ya da iki dizesi ilk bend ile uyaklıdır Son bir ya da iki dize her bendin sonunda aynen tekrarlanıyorsa bu muhammese "mütekerrir muhammes" bu dizelerin ilk bend ile yalnızca uyak yönünden uyuştuğu muhammeslere ise "müzdeviç muhammes" adı verilir Bend sayısı 4-8 arasında değişir Muhammeslerde çoğunlukla felsefi düşünceler tasavvuf konuları ele alınır
b Konularına göre nazım-nesir türleri

Din dışı şiir türleri

Bahariye
Baharın gelişini doğadaki değişimleri çiçeklerin açmasını kelebeklerin uçmasını konu edinen kasidelerdir Dönemlerindeki büyük kişilere sunulup ödüllendirilmek için yazılırlar Hemen her divanda bir bahariye bulunması geleneği vardır Hemen her divan şairinin de bir bahariyesi vardır

Cemreviye
Divan şairlerinin cemre düşmesi nedeniyle dönemlerindeki büyük kişilere sunmak için kaleme aldıkları kaside türüdür Örneklerine az rastlanır Cemrenin bahar müjdecisi olması nedeniyle bir bahariye niteliği de taşır Cemreviyelere genellikle teşbib ile başlanır Kasidenin diğer bölümlerinde bir değişiklik yapılmaz

Fahriye
Divan şairlerinin kendilerini ya da bir başka şair ya da kişiyi övdükleri şiirlerdir Genellikle kaside türünde yazılırlar Fahriye aynı zamanda kasidelerde şairlerin kendileriini övdükleri beyitlerin bulunduğu beşinci bölüme verilen isimdir

Mersiye
Bir ölünün ardından duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak ölen kişiyi övmek amacıyla kalema alınan düzyazı ya da şiirdir Kutsal günlerde ölüm törenlerinde mersiye okuyan kişiye de mersiyehan denir Lirik bir anlatımın egemen olduğu manzum mersiyeler genellikle terkib-i bend biçiminde yazılır Ayrıca kaside ve terci-i bend biçiminde yazılmış manzum mersiyeler de vardır Yahyâ Bey Sami Fünûnî Rahmî Fazlî Nisîyi Müdâmi’nin Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Mustafa için yazdıkları mersiyeler gibi Ayrıca savaşlarda kaybedilen yerler için yazılan mersiyelere "vatan mersiyesi" denir Hayvanların ölümü için yazılmış mersiyeler de vardır

Medhiye
Bir kimseyi övmek için genellikle kaside biçiminde yazılan şiir ya da düzyazıdır Az olmakla birlikte gazel mesnevi musammad gibi nazım biçimlerinde mediyeler de vardır Padişah vezir şeyhülislam gibi devlet ileri gelenleri ya da halifelerle başka din ve tarikat büyükleri için yazılmışlardır Bu türün en güzel örneğini Nef’î vermiştir

Gazavatname
Gazaname olarak da bilinir Ordunun akınlarını savaşları kahramanlıkları zaferleri anlatılan düz yazı ya da şiir biçimindeki edebi türdür Arap edebiyatında "magazi" diye bilinir Türk edebiyatında ilk gazavatname örnekleri 15 yüzyılda yazılmaya başlanmıştır Kâşîfi’nin Gazaname-i Rum’u bu türün örnekleri arasındadır

Sahilname
Divan şairlerinin İstanbul kıyıları ile buralardaki yerleşim yerlerini yaşayış biçimlerini anlattıkları şiirlerinin genel adıdır Örneklerine az rastlanır Genellikle mesnevi biçiminde yazılmışlardır

Sâkiname
Divan edebiyatında gerçek ya da mecaz anlamıyla içki ve içki alemlerinin övülerek anlatıldığı şiir türü Mesnevilerin bölüm sonlarında bazen sakiname başlığıyla iki beyitlik küçük parçalar olarak yer alır Türk edebiyatında 17 yüzyılda büyük gelişme gösteren sakinamelerin ilk örneğini İşretname adlı yapıtıyla Revânî vermiştir

Kıyafetname
İnsanların fiziksel görünümlerini esas alarak karakterlerini açıklamaya çalışan eselerdir Bu türün kıyafet bilimiyle uğraşanlarına "kayif" ya da "kıyafetşinas" adı verilir Divan edebiyatında kıyafetnamenin ilk örneği Hamdullah Hamdi’nin ünlü Kıyafetname adlı eseridir Bu eserde renk boy yanak saç çene sakal parmak gibi 26 başlık altında karakter tahlilleri yer alır Nesîmi’nin Kıyafet-ül Firase’si de önemli bir örnektir

Surname
Şehzadelerin sünnet kadın sultanların evlenmeleri nedeniyle yazılan şiir ya da düzyazı biçimindeki eserlerdir Yazıldıkları dönemin toplumsal yaşamına ilişkin bilgiler de verdikleri için tarihi bir özellik taşırlar Genellikle mesnevi ya da kaside türündedirler Figani’nin Kanuni Sultan Süleyman’ın oğullarının sünnetini anlattığı Suriyye Kasidesi türün en iyi örneğidir

Hamamname
Hamamları hamam eğlence ve sohbetlerini hamamdaki güzelleri betimlemek için yazılan kaside gazel mesnevi gibi nazım eserlerdir Divan edebiyatına ilk kez Deli Birader lakabıyla tanınan Gâzalî’nin Beşiktaş’taki bir hamamı anlatan şiiri ile girmiştir

Şehrengiz
Bir kenti ve o kentin güzelliklerini anlatan eserlerdir Daha çok klasik mesnevi biçiminde kaleme alınan bu yapıtlar tevhid münacaat na't gibi bölümlerle başlar Daha sonra kentle ilgili bilgiler verilir ve kente övgü düzülür Bazen bahar ve doğa betimlemeleri yapıldıktan sonra kentin güzellikleriyle ilgili beyitlere geçilir Divan edebiyatında ilk şehrengizi yazan Priştineli Mesihi’dir

Hicviye
Bir kişiyi kurumu toplumsal olayı geleneği yeren söz düzyazı ya da şiir türüne verilen addır Hicviye gazel kaside murabba muhammes gibi nazım biçimleriyle yazılmıştır Divan edebiyatında en önemli hicviyelerden biri Nef’î’nin Siham-ı Kaza’sıdır
ÖRNEK:

KITA
Şimdi hayl-i suhan-verân içre
Nef’î mânendi var mı bir şair
Sözleri Seba-i Muallâka’dır
İmrülkays kendidir kâfir
Şeyhüslam Yahyâ

(Şair "şairler içinde Nef’î'nin bir eşi yoktur Onun şiirleri Kabe’nin duvarlarına asılan şiirler gibi güzeldir ve sanki o kafir İmrülkays’ın ta kendisidir" diyor Kafir aynı zamanda beğenmeyi ifade eder Şeyhülislam Yahya Nef’î’yi över gibi görünüyor ama "Seba-i Muallâka" Kabe henüz putperestlerin elinde iken oraya asılan şiirlerdir İmrülkays ise şiirleri Kabe’de asılı ve müslüman olmayan bir şair Sonuçta Şeyhülislam Yahya Nef’î’yi "kafirlikle" suçluyor)

KITA
Bize kâfir demiş mütfî efendi
Tutalım ben anca diyem Müselmân
Varılınca yarın Rûz-i Cezâya
İkimiz de çıkarız anda yalan
Nef’î

(Nef’i de bu kıtayla Şeyhülislam Yahyâ’ya yanıt veriyor "Müftü efendi bana kafir demiş Tutalım ben de ona Müslüman diyeyim Ama yarın Rûz-i Ceza’da ikimiz de yalancı çıkarız Çünkü kafir olan kendisidir")

Hezliyat
Alaylı bir dille kaleme alınmış nazım türüdür Kaba şakalara taşlamalara ve sövgülere yer verilir Hezeliyat olarak da bilinir Hezliyatta zarif bir nükte ya da güzel bir manzum bulunur Konu şakayla karışık alaylı bir dille anlatılır Nev’izade Atai’nin Bahayi-i Küfri eseri bu türün örneğidir Bayburtlu Zihni’de hezliyatın usta şairlerindendir

Tarih düşürme
Önem verilen bir olayın yılını göstermek üzere ebced hesabıyla bir cümle biz dize ya da beyit söyleme sanatıdır Tarih dizesinin bütün harfleri hesaplanarak söylenenlere tarih-i tam yalnız noktalı harfler hesaplanacaksa tarih-i mücevher yalnız noktasız harfler esas alınacaksa tarih-i mühmel denir Bazen dizedeki harflerin sayı değerlerinin toplamı tarihi tam olarak göstermez Bu tür tarihlere de tamiyeli tarih denir

Muamma
Belli kurallara göre düzenlenip çözülebilen ve yanıtı tanrının sıfatlarından biri ya da bir insan adı olan manzum bilmecedir Muamma beyit kıta gibi küçük nazım biçimleriyle yazılır Ama mesnevi parçalarıyla yazılmış muammalara da rastlanır Ali Şir Nevai Fuzûlî Nâbî Kınalızade Ali Efendi Sümbülzade Vehbi ve Fitnat Hanım’ın yazdığı çok sayıda muamma vardır Edirneli Emrî Çelebi ise 600'den fazla muammasıyla bu alanın en ünlü şairidir Örnek:

Bende yok sabr ü sükûn sende vefâdan zerre
İki yoktan na çıkar fikr idelim bir kerre
Nâbî

(Bu beyitte yok anlamına gelen iki edat var Bunlar "nâ" ve "bî" Bu edatlar bize beyitteki ismi veriyor Yani Nâbî)

Lugaz
Herhangi bir nesnenin ya da varlığın özellikleri anlatılarak yazılan manzum bilmecedir Muamma ile birlikte çok kullanılan bir söz oyunudur Muamma’dan farkı konusunun daha geniş olmasıdır Çoğunlukla soru biçiminde düzenlenir En önemli özelliği içinde çözüme ilişkin ipuçlarının bulunmasıdır Divanların son bölümlerine konur Eğlendirici ve öğretici olanların yanısıra öğretici ve dinsel lugazlar da vardır Lugazlar yazarlarının imzasını taşıdığından halk edebiyatındaki bilmeceden ayrılır Bütün lugazlar "Bir acayip nesne gördüm" "Ol nedir kimdir" ya da "Nedir ol kim" gibi kalıplaşmış sözlerle başlar Örnek:

Nedir kim ol iki yüzlü münâfık
Nümâyan çihresinde levn-i âşık

Gezer dünyayı hem bî-dest ü pâdır
Mukim-i hâne-i ehl-i gınâdır

Teâl-Allah nedir anda bu kudret
Yemez içmez virir dünyaya nî’met

Gehi Müslim kıyâfetle be-didâr
Gehi şekl-i firengide nümûdâr

Kırılsa pâre pâre olsa amma
Zarar gelmez ana bir türlü kat’â

Yatar zir-i zemînde hâke yek-sân
Semâda adıdır mihr-i dirahşân

Eğer kim olmasaydı kalbi fasîd
Cihânda olmaz idi kadri kâsid

Yeter vasf eyledin ol bî-vefâyı
Yanından gitmese virmez safâyı
Sünbülzade Vehbî

(Şair bu lügazda "altın"ı anlatıyor)

Dariye
Divan şiirinde ev ile ilgili kasidelere dariye adı verilir Divan şairlerinin caize (armağan alma) amacıyla ortaya çıkan fırsatçılıkları sonucu gelişmiş bir türdür Bazıları gazel tarzında da yazılmıştır Yeni yaptırılan köşk saray yalı benzeri binalar için yazılır Şair eserden çok az bahseder hemen yaptıranı övmeye geçer Binalar için hazırlanan kitabeler de bir tür dariye sayılır

Rahşiye
Atlar için yazılmış kaside Nesib bölümünde atlar övülür Nef’î’nin IV Murad’ın atlarını övdüğü rahşiyesi meşhurdur Örnek:
Bâreka’llâh zih’i rahş-i humâyun-sîmâ
Ki komuş nâmını sultân-ı cihan bâd-ı sabâ

Ne sabâ sâika dersem yaraşır sür’atte
Ki seğirdikten ana sâyesi ile pâ-der-pâ

Bırakır anı dahi sâyesi gibi yolda
Olsa ger şâtır-ı endişe ile pâ-der-pa

Düşmeden sayesi hak üzre eder âlemi
Sehv ile rakibi göserse ihâna irhâ

Kuş yetişmez der idim olmasa tayyâr eğer
Eremez gerdine zîrâ ki ne sarsar ne sabâ
Nef'î