Akarsuların Aşındırma Nedeni

Akarsular Neden Aşındırma Yapar



Akarsu Erozyonu Nedir

Çoğu bölgelerde en büyük erozyon etkeni akarsulardır Bir ırmak yatağında akan su sürekli olarak parçalanmış kayaları taşır, yatakta birik-tirir, "Dibe çöken" taşlar yatağı aşındırarak de-rinleşmesine, genişlemesine yol açarlar Suyun akışı ne denli hızlıysa, aşındırma işlemi de o den-li büyük olur Taşkın halindeki bir ırmak muaz-zam kaya parçalarını kolayca bir yerden bir yere taşır Bir ırmağın uzunluğu boyunca kayalar, taşlar sürekli aşınmaya uğrar, taşınır ve dipte biriktirilir En ince zerrecikler ırmağın en alt kesimine kadar taşınır; burada dibe çökerek "milt" adı verilen kum ve çamur karışımını meydana getirir

Akarsuların Erozyonu

1 Seller: Dik yamaçlardan hızla akan geçici ve dengesiz akarsulardır Bir selde üç kısım vardır: a) Suların biriktiği kısım ki, buna sel havuzu denir b) Yamaç boyunca suların aktığı kısım ki buna kanal veya sel yatağı ismi verilir c) Sürüklediği malzemeyi bıraktığı kısım ki buna sel veya birikinti konisi denir

Hiç şüphesiz ki sellerin aşındırması hızlarına bağlıdır Sel erozyonunun karakteristik ve güzel Örneki, Ürgüp civarındaki peribacalarında görülür

2 Nehirler: Devamlı ve dengeli akarsulardır Taşkınlar dışında yatağı bellidir Nehirlerde aşınma geriye doğrudur Bu aşınma sonucu ise nehir denge profilini kazanmaya başlar Bir nehir yatağının iki tarafında ve yüksekte kalan eski yatak parçaları taraça ismini alır

Akarsular yeryüzünün şekillenmesinde en etkili olan dış kuvvetlerdir Çünkü, kutup bölgeleri, çöller ve dağların yüksek kısımları dışında kalan yerlerde akarsular etkilidir Sahip olduğu konum, iklim ve topoğrafya özelliklerinden dolayı Türkiye de akarsuların etkili olduğu ülkeler arasındadır


Türkiye’deki akarsu sistemi Üçüncü Jeolojik Zaman’ın sonunda, orojenik hareketlerin bitmesiyle oluşmaya başlamıştır Daha sonraki epirojenik hareketler sonucu meydana gelen yükselmeye bağlı olarak akarsular, vadilerine iyice gömülmüşlerdir iç kuvvetlerin hazırlamış olduğu ana yer şekilleri akarsular tarafından işlenmekte ve değiştirilmektedir Böylece akarsu sistemi de gelişerek bugünkü şeklini almıştır Yeryüzünün ve Türkiye’nin şekillenmesini sağlayan akarsular şekillerini iki yolla oluştururlar


B AŞINDIRMA ve BİRİKTİRME


Akarsu aşındırmasının bağlı olduğu etkenler; suyun miktarı, yatak eğimi, akarsuyun hızı taşıdığı yük miktarı taş ve tabakaların özellikleri gibi faktörlerdir


Akarsuların aşındırması; su kütlesinin yatak kenarlarına çarpması, içlerindeki kum ve çakılların çarpması ve suyun çözmesi sonucu meydana gelir





1Aşındırma Şekilleri:


Türkiye’de akarsu aşındırmasının etkili olmasını başta gelen nedeni, yüksek dağların fazlalığıdır Çevrelerine göre çok yüksek olan Kuzey Anadolu Dağları ve Toros Dağlarından kaynaklanan akarsular, hızla akarlar Onun için de aşındırma güçleri fazladır




Türkiye’de akarsuların aşındırmayla oluşturdukları şekillerin başında vadiler gelir Vadiler, akarsuların içinde aktığı uzun çukurluklardır Vadiler, akarsuların yaptığı aşındırmayla yanlamasına, derinlemesine gelişir Diğer yandan da geriye aşındırma sonucu boylarını uzatırlar




Akarsuların derine aşındırması, döküldükleri deniz veya gölün seviyesine kadar devam eder Akarsular bu seviyeye göre yapabilecekleri aşındırmayla vadilerine enine, derinlemesine ve boyuna uzatırlar


Yamaçlardaki vadiler, tabansız vadilerdir Bunlara kertik vadi ya da “V” denir


Dik yamaçlarda eğim fazla olduğu için hızla akar Onun için aşındırma güçleri fazladır Bu vadiler büklüm yapmadan uzanır Enini aşındırmadan çok derine aşındırma etkilidir Onun için yamaçlar diktir Doğu Karadeniz Dağlarının kuzeye bakam yamaçlarındaki sıka boylu vadiler böyledir


Düz yerlerdeki akarsu vadileri, geniş tabanlıdır Böyle vadiler içinde akarsular büklümler yaparak akar Bu vadiler de derine aşındırma yavaşlamış enine aşındırma devam etmektedir Geniş vadi tabanı içerisinde akarsa yayvan bir yatak içinde akar Tabanlı vadilerin yamaçları yatıktır Düzlüğe ulaştıkları yerlerdeki vadilerde geniş tabanlıdır


Türkiye’de akarsuların oluşturduğu başka bir vadi biçimi de boğazlar akarsuların sert kütle içinde açmış oldukları dar ver derin vadilerdir Akarsular sert kütleleri adeta yararak geçmişlerdir Bu yüzden bu boğazlara yarma vadiler denir


Yatay tabakalı arazi içine oyulmuş bulunan boğazlara kanyon vadi denir Türkiye’de bu tip vadilere Torosların yatay tabakalı kalkerleri içerisinde rastlanır


Türkiye’deki bir başka akarsu aşındırması da dev kazanıdır Bunlar akarsu yatakları içinde çağlayan ve çavlanlarda suyun düştüğü yerde oluşan çukurluklardır Buralarda biriken sular küçük göller oluşturmuştur Akdeniz Bölgesi’nde Düden ve Manavgat akarsularında tipik örnekleri vardır





Bazı akarsular geniş vadi tabanlarında büklümler yaparak akar Bunlara Menderes denir Mendereslerin oluştuğu yerde vadi tabanının eğimi çok azdır Eğer Menderesler vadi tabanına gömülmüş ise bunlar gömük menderes olarak isimlendirilir


Akarsularla birlikte yağmur, selcik ve sel sularının meydana getirdikleri başka bir aşınım şeklide peri bacalarıdır Bunlar, volkan tüfleri içinde oluşmuş çok özel şekillerdir Aynı arazide rüzgar aşındırmasının da etkisi ile mantar kaya (şeytan masası) gibi şekiller oluşur


Peri bacaları, vadi ve plato yamaçlarında yağmur, selcik ve sel sularının oluşturduğu yarıntılar arasında meydana gelen piramit şeklindeki oluşuklardır Bunların bazıların tepesinde sert bir tabaka kalıntısı bulunmaktadır Örnek Ürgüp – Göreme – Nevşehir çevresinde peri bacısı örnekleri vardır





Peneplenler, başta akarsular olmak üzere rüzgar erozyonu ve yüzeysel erozyonun da etkisi ile meydana gelir Tam olarak oluşabilmesi için çok uzun bir süre yer kabuğu hareketlerinin olmaması gerekir


2 Biriktirme Şekilleri:


Akarsuların oluşturdukları şekillerin bir kısmı da onların taşıdıkları malzemeyi biriktirmeleri sonucu oluşur Bunların başında birikinti konileri gelir


Birikinti konileri akarsuların taşıma güçlerinin iyice azaldığı yerlerde oluşur Dik yamaçlar boyunca akarsular hızlı akar Bu suların aşındırma ve taşıma güçleri de fazladır Ancak akarsular birden düzlüğe ulaştıkları zaman hızları ve alüvyon taşıma güçleri azalır Bunun sonucu akarsular yamaçlardan taşıdıkları alüvyonları düz yerlerde biriktirirler Birikinti konilerini daha yayvan olanlarına da birikinti yelpazeleri denir


Bir başka birikinti şekli ise deltalardır Bunlar akarsuların taşıdıkları alüvyonların deniz veya göl kıyılarında birikmeleri sonucunda olur Deltaların oluşabilmesi için gel – git olayları, deniz akıntıları ve dalgaların güçlü olmaması gerekir Aksi halde akarsuların kıyıya getirdiği alüvyonlar, bu hareketler sonucu deniz açıklarına taşınır ve delta oluşamaz





Örnek: Bafra, Çarşamba, Silifke ve Çukurova


Akarsu yataklarında meydana gelen kum adaları da birikinti şeklidir Bunlar, kurak mevsimde akarsu yataklarında suların azalması sonucu oluşan geçici şekillerdir


Akarsular tarafından oluşturulan sekiler, önce biriktirilen alüvyonların daha sonra aşındırılmasıyla olur Aşındırma sonucu bazen alüvyonların altındaki ana kaya da kazılır Sekiler, önceki vadi tabanlarının akarsularla yeniden kazılması sonucu yüksekte kalmış düzlüklerdir Akarsu yataklarının kenarlarında basamaklar şeklinde bulunurlar