Kelimelerin Yapi Özellikleri Hakkında Edebiyat Dersi Konu Anlatımı

KELİMELERİN YAPI ÖZELLİKLERİ

KÖK : Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan, anlamlı en küçük parçasına denir

Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır Örnek: “Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur

Kökler iki çeşittir:

1 İsim Kökleri

2 Fiil Kökleri

İSİM KÖKLERİ : Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir Dört çeşittir:

a) Varlık kökleri : Çöl, yol, sıra, ev

Nitelik kökleri : İyi, güzel, kötü

c) Duygu kökleri : Ah, vah, tüh, ey

d) İlgi kökleri : Ben, sen, o, ile, için

İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur Örnek: Karınca, kelebek, araba

FİİL KÖKLERİ : Hareketleri, işleri anlatan köklere denir Örnek: Gel-, otur-, ver-

Sesteş (Eşsesli ) Kökler : Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir Örnek: Yaz, kız, geç

GÖVDE : E n az bir yapım eki almış olan sözcüklere denir Örnek: Uçak, gözlük, evci

YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER

1 Basit Sözcük : Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir

Ev, yol, git, otur, evler, evi

2 Türemiş Sözcük : İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir Evli, yolluk, gergin, başla,

3 Birleşik Sözcük :İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir Dedikodu, mirasyedi, Karaköy

EKLER

Köklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir Ekler, tek başlarına anlamsızdır Köklere getirilerek anlam kazanır İki çeşit ek vardır:

1 Çekim Ekleri 2 Yapım Ekleri

ÇEKİM EKLERİ : Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir

YAPIM EKLERİ : Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir Yapım ekleri eklendiği kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştirir İçinde bir yapım eki olan ve yeni kelimeler türetmeye elverişli birime gövde denir

EKLER

Yapım Ekleri

1 İsimden isim yapan ekler

2 İsimden fiil yapan ekler

3 Fiilden fiil yapan ekler

4 Fiilden isim yapan ekler

Çekim Ekleri

a) İsim çekim ekleri

*İyelik ekleri

*Hal ekleri

*Tamlama ekleri

*Çoğul ekleri

Fiil çekim ekleri

*Kip ekleri

*Kişi ekleri

Not : Olumsuzluk eki bazı dilciler tarafından yapım eki, bazıları tarafından da çekim eki olarak kabul edilir Bu nedenle yukarıdaki gruba yazılmamıştır

ÇEKİM EKLERİ

A) İSİM ÇEKİM EKLERİ

1 İYELİK EKLERİ : Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklere denir

Tekil Kişiler: Ben (-ım, -im, -um,-üm) Kitab-ım

Sen (-ın, -in, -un, -ün) Kitab-ın

O (-ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü) Kitab-ı, araba-sı

Çoğul Kişiler: Biz (-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz) Kitab-ımız

Siz (-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz) Kitab-ınız

Onlar (-ları, -leri) Kitap-ları

2 HÂL EKLERİ : İsimlere gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir Durum ekleri olarak da adlandırılır

a) İsmin Yalın Hâli ( Yalın Durumu) : Belirli bir eki yoktur Hiç ek almayan veya hal ekleri dışındaki ekleri alan isimler yalın haldedir (Ev, evim, evler)

İsmin –i hâli (Belirtme Durumu) : Ekleri, -ı, -i, -u, -ü ‘dür (Ev-i, kalem-i)

c) İsmin –e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri –e, -a ‘dır (Ev-e)

d) İsmin –de hâli (Bulunma, kalma durumu) : Ekleri –de, -da , -te, -ta şeklindedir (Evde, okulda)

e) İsmin –den hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu) : Ekleri, -den, -dan, -ten,

-tan şeklindedir (Evden, okuldan)

3 TAMLAMA EKLERİ : İsim tamlamalarında kullanılan –ın, -in, -un, -ün ve –ı, -i, -u, -ü ekleridir (Ali’nin defteri, okulun duvarı)

4 ÇOĞUL EKLERİ : İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan –lar, -ler ekleridir (Evler, okullar)

FİİL ÇEKİM EKLERİ

1 KİP EKLERİ : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklere denir (Gelmiş, gelir, gelecek)

2 KİŞİ EKLERİ: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir (Geldi-m, okudu-n)

EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER:

1)Türkçe’de dört çeşit –ı, -i, -u,-ü vardır Bunların farkı cümlelerden anlaşılır

Ev-i yandı (İyelik eki)

Ev-i yıktılar (Hâl eki)

Veli-nin ev-i (Tamlama eki)

Gez-i, yaz-ı (Yapım eki)

2) İyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır İyelik ekleri isimlere, kişi ekleri fiillere gelir (Ev-i-mİyelik eki) , (Geldi-mKişi eki)

3) Türkçe’de –ım, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir:

İç-im kan ağlıyor (İyelik eki)

İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki)

Bugün dünden daha iyiy-im (Ek-fiil)

Gözlerin bir iç-im su(Yapım eki)

4) –lar, -ler ekleri bazen çoğul eki, bazen kişi eki, bazen de yapım eki olarak kullanılabilir:

Ev-ler şimdi daha güzel (Çoğul eki)

Dün bize geldi-ler (Kişi eki)

Bu millet nice Kemal-ler yetiştirdi (Yapım eki)

NOT : -lar, -ler ekleri özel isimlere gelip onların anlamlarını değiştirirse yapım ekidir Bu durumda kesme işareti kullanılmaz Özel isme gelip çekim eki olursa kesme işareti kullanılır (Dün gece bize Mehmetler geldi)Yapım eki

(Sınıftaki Mehmet’ler ayağa kalksın)Çekim eki

5) Yapım ve çekim ekleri köklere getirilirken şu sıra izlenir:

Yaz-ı-s-ı –n -ı

Hal eki

Kaynaştırma harfi

İyelik eki

Kaynaştırma harfi

Yapım eki

Fiil Kökü

6) Aslında küçültme ve sevgi eki olan –cık bazen varlık isimleri yapar (Tepe-cik, yavru-cuk ) Bu örneklerde küçültme anlamı varken; (badem-cik) kelimesinde bir organın adı söz konusudur

7) –ı, -i, -u, -ü yapım ekleri hem fiilden isim yapar, hem de fiilden fiil yapar (Kaz-ı çalışmaları başladı)Fiilden isim yapma eki

(Boyayı kaz-ı-dı)Fiilden fiil yapma eki

8 –ış, -iş ekleri bazen isim, bazen fiil yapar (Tatlı bir bakışı vardı) Fiilden isim yapma eki (Birbirlerine bakıştılar) Fiilden fiil yapma eki

YAPIM EKLERİ

Kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de türünü değiştiren eklere yapım ekleri denir Dört ana grupta incelenir:

1) İsimden İsim Yapma Ekleri : İsim köklerine gelerek bunlardan yeni isimler türeten eklere denir Bu ekler sadece kelimenin anlamını değiştirir, türünü değiştirmez Bu eklerin başlıca olanları şunlardır:

1) –lık, -lik, -luk, -lük : (Gözlük, gecelik)

2) –cı, -ci, -cu, -cü : (Bek-çi, ev-ci) (“Bek” kelimesi Eski Türkçe’de “koruma, muhafaza etme” anlamında kullanılmıştır)

3) –lı, -li, -lu, -lü : (Ev-li, su-lu)

4) –sız, -siz, -suz, -süz ( Ev-siz, Ök-süz) (“Ök” kelimesi Eski Türkçe’de “öğ” şeklindedir ve “ana” anlamına gelir)

5) –ki : (demin-ki, şimdi-ki, yerde-ki, gökte-ki) (Yapım ekleri her zaman kökten hemen sonra gelirken, -ki eki bu kurala uymaz –ki ekinden önce köke bir çekim eki gelir, sonra –ki yapım eki getirilir –ki ekinin bazen kökten hemen sonra geldiği de görülür Öte-ki, beri-ki)

6) –cık, -cik, -cuk, -cük : (Ufa-cık, küçü-cük)

7) –cak, -cek, -çak, -çek : (Büyü-cek)

8) –cağız, -ceğiz, -çağız, -çeğiz: (Köyceğiz, çocuk-çağız)

9) –ca, -ce, -ça, -çe : Türk-çe, ala-ca

10) –daş, -deş, -taş, -teş : soy-daş, ses-teş

11) –ncı, -nci, -ncu, -ncü : bir-i-nci, yedi-nci

12) –ar, -er : beş-er

13) –z : iki-z

14) –sı, -si,-su, -sü : çocuk-su

15) –ımsı, -imsi, -umsu, -ümsü: ekşi-msi

16) –layın, -leyin: akşam-leyin

17) –cileyin : ben-cileyin

18) –an, -en : er-en, kız-an (olgun çocuk)

19) –ç: ana-ç

20) –cıl, -cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, çul, çül: ev-cil, balık-çıl

21) –man, -men : koca-man

22) –aç, -eç : kır-aç, top-aç

23) –şın : sarı-şın

24) –ak, -ek : sol-ak, top-ak

25) –k : bebe-k, top-u-k

26) –t : yaş-ı-t

27) –ay, -ey : kuz-ey (Kuz : Güneş görmeyen yer)

28) –sul : yok-sul

–la, -le : kış-la , yay-la ( Eski Türkçe’den günümüze z, y

29) değişmesiyle “ yazın gidilecek yer “ anlamındadır

2) İsimden Fiil Yapma Ekleri: İsim kök veya gövdelerine gelerek bunları fiile dönüştürür Bu tür ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir Başlıca ekleri şunlardır:

1) –la, -le: su-la, top-la

2) –al, -el: az-al, dar-al

3) –l : ufa-l

4) –a, -e : yaş-a, boş-a

5) –ar, -er : sar-ar (sarı)

6) –da, -de : şırıl-da

7) –kır, -kir, -kur, -kür : tü-kür, püs-kür

8) –k : gec-i-k

9) –r: deli-r-

10) –msı, -mse :azı-ı-msa

3) Fiilden Fiil Yapma Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan yeni fiiller türeten eklerdir Bu ekler kökün anlamını değiştirir fakat türünü değiştirmez Başlıca ekleri şunlardır:

-n: giy-i-n

c) –l : kır-ı-l

d) –ş : döv-ü-ş

e) –r : aş-ı-r

f) –t : kızar-t

g) –dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür : koş-tur

h) –ar, -er : çık-ar

i) –a, -e : tık-a

j) –ı, -i, -u, -ü : kaz-ı

k) –mse: gül-ü-mse

l) –ala, -ele : kov-ala

4) Fiilden İsim Yapma Ekleri : Fiil kök veya gövdelerine gelerek bunlardan isimler türeten eklerdir Bu ekleri alan kelimelerin hem anlamı, hem de türü değişir Fiilden isim yapım eklerinin başlıcaları şunlardır:

1) –mak, -mek : yapmak

2) –ma, -me : kıy-ma, sar-ma

3) –ış, -iş, -uş, -üş : bak-ış

4) –m : giy-i-m

5) –k : çatla-k

6) –ak, -ek : dön-ek

7) –n : tüt-ü-n

8) –gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü: say-gı

9) –ga, -ge : böl-ge

10) –gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün : dal-gın

11) –gan, -gen, -kan, -ken : sıkıl-gan

12) –gıç, -giç, -guç, -güç : dal-gıç

13) –gaç, -geç : yüz-geç

14) –ıcı, -ici, -ucu, -ücü : uç-ucu

15) –ç : usan-ç

16) –ı, -i, -u, -ü : gez-i

17) –a, -e, : yar-a

18) –ntı, -nti, -ntu, -ntü : boz-u-ntu

19) –t : geç-i-t

20) –l : ışı-l

21) –sı, -si, -su, -sü : sin-si

22) –anak, -enek: gör-enek

23) –aç, -eç : gül-eç

24) –alak, -elek : yat-alak

25) –maç, -meç : yırt-maç

26) –sal, -sel : uy-sal

27) –man, -men : seç-men, öğret-men

28) –sak: tut-sak

29) –ca, -ce : eğlen-ce

30) –maca, -mece : bul-maca