Sözlük-Türk Sözlükçülüğü

Sözlük-Türk Sözlükçülüğü


İlk Türk sözlüğü Kaşgarlı Mahmud'un Arap-lar'a Türkçe'yi tanıtmak amacıyla 1072-74 arasında hazırladığı Divanü Lügati't-Türk adlı çalışmasıdır {bak Kaşgarli Mahmud) Bu yüzyıldan sonra hazırlarıan sözlükler çeşitli Türk lehçeleriyle ilgilidir Ebüİkasım Zemah-şeri'nin (1075-1144) Mukaddimeni'l-Edep'i ("Edebiyata Giriş"); Ebu Hayyan'ın (1256-1345) Kitabü'l-İdrak li Lisâni'l-Etrâk'i (1312; "Türkler'in Dilini Öğrenme Kitabı"); İbn Mühenna Lügati ve Codex Cumanicus (13 yüzyıl) Kıpçakça sözlüklerdir Ali Şir Nevai' nin Muhakemetü'l-Lugateyn'i (1499; "Sözcüklerin İncelenmesi"), Abuşka Lügati (16 yüzyıl), Mirza Mehdi Han'ın (18 yüzyıl) Senglah'ı, Şeyh Süleyman Efendi'nin (1822-90) Lugat-i Çağatay ve Türki-i OsmanCsi (1880) Çağatayca sözlüklerdir

Osmanlıca sözlükler daha çok Arap sözlükçülüğünün etkisinde hazırlarımıştır Arapça ve Farsça' nın öğretimi için hazırlarıan bu sözlüklerin bir bölümü manzumdur Mustafa Ahteri'nin (16 yüzyıl) Ahteri-i Kebir (1545), Vankulu Mehmed Efendi'nin (16 yüzyıl) Cevheri'nin Arapça Sıhah-ı Cevheri adlı sözlüğünden, çevirdiği Vankulu Lügati, Sünbülzade Vehbi' nin (ölümü 1809) Tuhfe-i Vehbi (Farsça'dan Türkçe'ye manzum çeviri), Mütercim Asım'ın (1755-1819) Burhan-ı Kaan' (Tebrizli Hüseyin bin Halefin aynı adlı Farsça sözlüğünden) ve el-Okyanusü'l-Basit fi Tercemeti'l-Kamusü'l-Muhit (Firuzabadi'nin Kamusü'l-Muhit adlı sözlüğünden, 1805-10), Ahmed Vefik Paşa'nın Lehçe-i Osmani (1876), Sir James William Redhouse'm Kitabı Maaniü'l-Lehçe (2 bölüm, 1884-90), Muallim Naci'nin Lügat-ı Naci (1890) adlı yapıtları bunların başlıcalarıdır

Türk sözlükçülüğünde bir dönüm noktası olan Kamus-ı Türki (1899-1900) Tanzimat dönemi edebiyatçılarından Şemseddin Sami' nindir Bu sözlükte 19 yüzyılın sonunda, özellikle yazı dilinde kullanılanTürkçe sözcüklerin ve yabancı dillerden alman sözcüklerin tanımları, hangi dilden geldikleri, yer yer kullanım örnekleriyle birlikte verilmektedir Şemseddin Sami yabancı bir sözcüğün yerine, yaygın olmasa bile Türkçe karşılığının kullanılmasından yanaydı Bu dönemin Kamus-ı TürkVyi izleyen sözlükleri arasında Ali Sey-di'nin (1870-1933) Resimli Kamus-ı Osmani' sini (1906-09) ve Raif Necdet (1881-1936) ile Hasan Bedreddin'in (1870-1926) Resimli Türkçe Kamus'unu (2 baskı 1928) anabiliriz Son dönemlerde yeni harflerle basilanOsmanlıca sözlüklerin arasında Mustafa Nihat Özön'ün (1896-1980) Osmanlıca-Türkçe Sözlüsünü (1952), Ferit Devellioğlu'nun (1906-85) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgafım (1962) saymak gerekir

Türkiye'de 1928'de Latin alfabesinin benimsenmesinden sonra sözlüklerin önenii daha da arttı Yazı değişimiyle birlikte gündeme gelen dili yalınlaştırma ve "an Türkçe" kullanma eğilimi yeni sözlüklerin hazırlarımasını zorunlu kılıyordu Latin alfabesine geçtikten hemen sonra hazırlarıan ilk sözlükler arasında M Bahaeddin'in Yeni Türkçe Lügat'ini (1928)', Ali Seydi'nin Resimli Yeni Türkçe Lügat'ini (1929-30), İbrahim Alâaddin Göv-sa'nın (1889-1949) başkanlığında hazırlarıan Yeni Türk LügatV ni (1930) özellikle anabiliriz Ünlü dilcimiz Hüseyin Kâzım Kadri (1870-1934) de Büyük Türk Lügati'ni (1 ve 2 ciltler Arap harfleriyle, 1927-28; 3 ve 4 ciltler Latin harfleriyle, 1943-45) hazırlamış, yapıtta Osmanlıca'da kullanılanArapça, Farsça sözcüklerin yanı sıra Uygur, Çağatay, Kazan, Azeri, Koy bal, Yakut, Altay, Çuvaş ve Kırgız lehçelerinin sözcüklerine de yer vermiştir


Türk sözlükçülüğü, 1932'de Türk Dili Tetkik Cemiyeti adıyla kurulanve 1936'da Türk Dil Kurumu adını alankuruluşun bilimsel yayınlarıyla çağdaş bir kimlik kazandı Türk Dil Kurumu Türkçe'nin sözvarlığının tam bir dökümünü elde edebilmek için çok yönlü çalışmalara girişt, Anadolu ağızları derlendi, eski Türkçe yazmalar tarandı, çağdaş Türkçe sözlük ve terim sözlükleri hazırlarıdı Türk Dil Kurumu'nda; uzman olarak çalışan Mehmet Ali Ağakay'ın (1893-1965) hazırladığı ve sonraki baskılarını dilcilerin geliştirdiği Türkçe Sözlük (1 baskı, 1945; 7 baskı, 2 cilt, 1983) ilk önemli çalışmalardan biri oldu 1983'ten sonra Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu yapısı içinde çalışmalarını sürdüren Türk Dil Kurumu bu sözlüğü bazı değiştirme ve düzeltmelerle "yeni baskı" olarak yayımladı (2 cilt, 1988,) Tarama Sözlüğü (8 cilt, 1963-77) ve Derleme Sözlüğü (12 cilt, 1963-82) öteki önemli ürünlerdir Kişilerin ve özel kurumların hazırladığı hemen hemen bütün sözlüklerde Tük Dil Kurumu'nun Türkçe Sözlük'iı temel alınmış ya da pek az eklemeler ve düzeltmelerle yinelenmiştir

Bunların başlıcalanMustafa Nihat Özön'ün Resimli Türk Dil Sözlüğü (1967), Meydan-Larousse Büyük Lügat pe Ansiklopedi (12 cilt, 1969-73), Pars Tuğllacı'nın Okyanus Ansiklopedik Sözlük (10 cilt, 1974-83), Kemal Demiray'ın Temel Türkçe Sözlük (1982) adlı çalışmalarıdır Bunların, dışında Resimli Ansiklopedik Büyük Sözlük (10 cilt, 1982), Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (20 cilt, 1986-89) gibi kapsamlı çalışmalanda saymak gerekir Bütün bu önemli çalışmalara karşın bugün elimizde Türkiye Türkçe'sinin sözvarlığını tümüyle içereri, sözcüklerin düz ve yan anlamlarının tanımına özen gösteren, etimoloji açıklamalanbilimsel olan, tanımları ve bunlara uygun kullanım örnekleri yetkin bir sözlüğümüz bulunmamaktadır Üniversitelerimizde sözlükbilim anabilim dalının olmaması da böyle bir çalışmaya engeldir

Yabancı dil öğretimi ve çeviri etkinlikleri için hazırlarıan ikidilli ya da çokdilli sözlüklerin sayısında özellikle son yıllarda büyük artışlar gözlenmektedir: İngilizce-Türkçe, Al-manca-Türkçe, Fransızca-Türkçe, İtalyanca-Türkçe sözlükler sayıca kabarıktır 1980'lerde bunlara İspanyolca-Türkçe, Rusça-Türkçe, Japonca-Türkçe, İsveççe-Türkçe, Yunanca-Türkçe, Sırpça-Türkçe sözlükler eklenmiştir

Türkçe'nin bugüne kadar tam bir etimolojik sözlüğü yapılamamıştır Bu konudaki başlıca çalışmalar Bedros Keresteciyan Efendi' nin (1840-1909) Quelques materiaux pour un dictionnaire etymologique de la larıgue turque (1912; "Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü İçin Bazı Malzemeler"), Martti Râsânen'in (1893-1976) Versuch eines etymologischen Wörter-buchs der Türkischen Sprachen (1969; "Türk Dilleri İçin Bir Etimolojik Sözlük Denemesi"), Sir Gerard Clauson'un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish (1972; "13 Yüzyıl Öncesi Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü"), Abdullah Skaljic'in Tur-cizmi u Srpskohrvatskom Jeziku (1966), E V Sevortyan'ın Etimologiçeskiy Slovar Tyurk-skih Yazıkov (1974), İsmet Zeki Eyuboğlu' nun Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü (1988) adlı yapıtlarıdır

Türkçe'nin tarihsel sözlüğü de bugüne kadar hazırlarıabilmiş değildir Türk Dil Kurumu böyle bir çalışma başlatmışsa da 1983'teki yapı değişikliğinden sonra bu çalışma yarım kalmıştır