Milli Mücadele Dönemi Türk Ermeni İlişkileri

MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ TÜRK ERMENİ İLİŞKİLERİ (1919-1922)

Ermeni meselesi


Birinci Dünya Savaşı’nda Türk ordusuna karşı, Galip Devletler yanında savaştığını ileri süren Ermeniler, İmparatorluk topraklrının paylaşılmasıyla ilgili olaral Paris’te toplanmış bulunan konferansta sahneye çıktılar ve doğuda Kafkasya’dan Akdeniz’e kadar uzanan ve Anadolu’nun hemen hemen yarısını içine alan, “Büyük Ermenistan” kurma hayallerini savundular Ermeniler bu emellerini gerçekleştirmek için, Birinci Dünya Harbi sonlarında Erivan bölgesinde kurmuş oldukları Ermenisdtan devleti sınırları içinde ve dışında kalan, özellikle Erivan, Kars ve Nahçıvan bölgelerindeki Türkleri kitle halinde yok etmeye ya da başka yerlere göçe zorladılar Ermenilerin Türkleri katletmesi olayları, Türk Ordusunun Mondros Mütarekesi hükümlerine göre bölgeden çekilmesi üzerine daha da yoğunlaştı

Bölgede yaşayan Türk halkı kendilerini Ermenilere karşı korumak için milli şuralar kurdular Bunlar Artvin, Ahıska bölgelerinde Acara Milli Şura Hükümeti, Kars, Ardahan, Göle bölgesinde Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti, Kağızman Milli Şurası, Kulp, Zenginbaşar, Nahçıvan ve Ordubad Milli Şuraları idi

Anlaşma Devletleri ve özellikle İngiltere, Türkiye’nin doğuda Ruslarla bağlantı kurmalarını engellemek için Dünya Savaşı sonlarına doğru Azerbaycan, Gürcüstan ve Ermenistan’da oluşan bir Kafkas Bloku kurmuşlardı

Kurulan bu Şura Hükümetlerinin komşuları Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan 9 Nisan 1918’de Rusya’dan ayrılıp Kafkaslar Ötesi Birliği Cumhuriyeti’ni kurdular Arkasından Gürcistan istiklalini ilan edip Almanların himayesine girince bu Cumhuriyet dağıldı ve üç bağımsız devlete bölündü

Mondros Mütarekesinden sonra bir generalin komutasında Kars’a gelen İngiliz birliği, başlangıçta Milli Şura’yı kabul etmişti Fakat 13 Nisan 1919’da Şura’yı basarak dapıttılar ve bölgenin idaresini ellerine aldılar 29 Nisan 1919’da ise Kars’a Ermeni askerlerini getirerek idareyi Ermenilere devrettiler Böylece Ermeniler İngilizlerin yardımıyla Türk topraklarına girdiler ve Güneybatı Kafkas ile Nahçıvan Şura Hükümetlerinin bölgelerini işgal ettiler

Ermeni çeteleri işgal ettikleri bölgelerdeki Türkleeri katletmeye devam ederken silahlı kuvvetleri ile de hudutlarını genişletmek için hazırlıklarını sürdürdüler, İngilizlerden yeteri kadar asker yardımı aldılar, Batı Anadolu’da Yunanlıların Milen Hattından ikinci işgal harekatına başladıkları gün (22 Haziran 1920) Ermeniler de doğudan batıya Oltu Bardız’a doğru taaruza başlamışlardı
Oltu bölgesinde çok kanlı çarpışmalar oldu ve Kuvayi Milliyenin yaptığı baskınlar sonucunda Ermeni taarruzları kırıldı

Bardız bölgesinde ise Kuvvayi Milliye, üstün Ermeni kuvvetleri karşısında tutunamayarak geri çekilmek zorunda kaldı 9uncu Türk Kafkas Tümeninin karşı taarruzları ile bu bölgedeki Ermeniler de bozguna uğratıldı

Tümeninin karşı taarruzları ile bu bölgedeki Ermeniler de bozguna uğratıldı

Ermenilerin Türk topraklarının işgalleri sırasında, Gürcülerde İngilizlerin yardımıyla önce Ahıska’yı işgal ettiler 1920 Şubat ayı içinde ise Şavsat’ı, Ardanuç’u ve Ardahan’ın bir kısmını işgal ettiler Batum’u da işgal etmek üzere hazırlandıkları sırada bölge halkının İngilizlere müraacatı üzerine işgal edemediler ve Batum civarı İngilizlerin kontrolünde kaldı

3 Mayıs 1920’de Sovyet Kızılordusunun Gürcistan üzerine yürümesi karşısında Batum’da bulunan İngilizler, Gürcüleri Bolşeviklere karşı direnmeyi teşvik maksadıyla 7 Mayıs 1920’de Artvin’deki kuvvetlerini çekerek burasını Gürcülere teslim ettiler Ayrıca Gürcistan’ın ekonomik çıkarlarını sağlama bağlamak kaydıyla, daha önce tarafsızlığını ilan ettikleri Batum’u da Gürcistan’a terk ettiler

Ermenilerin gerek yukarıdaki Türkler aleyhini geliştirdikleri olaylara, gerekse Haziran 1920’den itibaren Oltu bölgesinde başlattıkları taarruz ve işgal hareketlerini TBMM Hükümeti olarak artık bir son vermenin zamanı gelmişti Ayrıca bu sıralarda siyasi yönden Ruslar ile başlayan ilişkileri geliştirebilmek bakımından, direkt olarak sınırdan bağlantı kurmak ve işgal altındaki Türk topraklarını kurtarılmak zorunlu bir hal almıştı

Doğu Cephesinde harekata katılabilecek Türk Kuvvetlerinin durumu şöyle idi:

Mondros Ateşkes hükümlerine göre doğudaki Türk kuvvetlerinin, Kafkasya ve İran’ı boşaltıp 1878’den sonraki sınır gerisine çekilmesinden sonra 9 uncu Ordu lağvedilmiş ve yerine 15 nci Kafkas Tümenleri ile 12 nci Piyade Tümeni ve Erzurum Mustahkem Mevkiinden oluşan bu kolordunun Doğu Cephesindeki konuşu şöyleydi:

15 nci Kolordu Karargahı ve Bağlı Birlikleri Erzurum’da; 11 nci Kafkas Tümeni Doğu Beyazıt-Van-Erciş Bölgesinde, 12 nci Piyade Tümeni Horosan doğusunda ; 3 üncü Kafkas Tümeni Trabzon bölgesinde; 9 uncu Kafkas Tümeni Erzurum- Hasankale bölgesinde bulunuyorlardı Bunların dışında Kuvvayi Milliye ruhu ile teşkil edilen Çoruh Grubu Gürcülere karşı Artvin bölgesinde, 1 nci ve 2 nci Grupları Karadeniz kıyılarını korumak üzere Arhavi ve Rize bölgesinde, Pontus çetelerine karşı mücadele veren 3 ncü Grup Trabzon’da, 4 ncü Grup Gümüşhane’de, Alpaslan Grubu Giresun bölgesinde bulunuyor idi

Ermeni Kuvvetleri: Birinci Dünya Savaşı sonlarına doğru Türk ordusuna bir çok kez yenilerek parçalanmış olan Ermeni ordusu, İngilizlerin desteği ile yeniden düzenlenmekteydi 15 nci Kolordu Komutanlığı’nın istihbaratına göre, üç piyade tümeniyle bir süvari tugayı ve kolordu topçusundan oluşan 7 nci Ermeni Kolordusu’nun 15 Mayıs 1919’daki konuşu da şöyleydi:

7 nci Kolordu Karargahı ve bağlıları Erivan’da; bir piyade tümeni Erivan çevresinde diğer bir piyade tümeni Gümrü (Leninakan), bir tümeni de Kars çevresinde bulunuyordu

Yukarıda açıklanan amaçların gerçekleşti*rilmesi için Kazım Karabekir Paşa komutasın*daki Doğu Cephesi Komutanlığı birlikleri, TBMM'den aldığı yetkiyle 28 Eylül 1920'den iti*baren Sarıkamış-Kars-Gümrü (Leninakan) genel doğrultusunda taarruza başladı 29 Eylül'*de Sarıkamış, 30 Ekim’de de Kars geri alındı İleri harekatını sürdüren Türk kuvvetleri, 7 Kasım 1920'de Gümrü’deki son Ermeni direnişi*ni kırarak, doğuda ilk zaferini kazandı

Ermenilere karşı girişilen bu harekat so*nunda tesbit edilen iki taraf kayıpları şöyleydi:

Türk Kayıpları : Toplam 6 şehit, 21 yaralı*dan ibaretti

Ermeni Kayıpları : 51'i Kars'ın işgaliyle ilgili harekat ve muharebelerde olmak üzere, toplam 95 ölü, yine Kars'a yapılan harekatta, içlerinde biri bakan olmak üzere bir kısım yük*sek memurlarla birlikte üçü general ve çeşitli rütbede 50 subayla, sayılan 500'ü bulan er esir edilmişti

Gümrü (Leninkan) Barış Antlaşması (3 Aralık 1920)

TBMM' Hükümeti kuvvetlerinin Doğu Cep*hesinde askeri alanda Ermenilere karşı elde etmiş olduğu zafer üzerine, 28 Kasım 1920'de Gümrü de toplanmış bulunan Türk ve Ermeni delegeleri arasında 2/3 Aralık 1920'de Gümrü Antlaşması imzalandı

17 Kasım 1920'de yenilgiyi kabul ederek mü*tareke istiyen Ermenilerden mütareke şartı olarak biner mermisi ile birlikte 2000 tüfek, 3 batarya seri ateşli dağ topu, koşulu 40 makinalı tüfek alındı

Bu Antlaşma gereğince doğuda tes*bit edilen sınır sonradan Moskova ve Kars Ant*laşmaları ile de kabul edilen Türkiye Cumhuriyeti’nin Doğu sınırdır Bununla Türk toprakları olan Kars İl’i anavatana kavuştuğu gibi Ermeni işgalin*deki Iğdır ve Tuzluca İlçeleri de, Kars İl'i sınır*ları içinde olarak Türkiye'ye bırakılmış oluyor

Antlaşma'nın 18 nci Maddesi’ne, göre, bu Antlaşma iki tarafın hükümetlerince onaylana*cak ve suretleri Ankara'da, teati edilecekti Fakat Antlaşma'nın imzasından bir gün sonra Ermeni Taşnak Hükümeti orta*dan kaldırılmış ve Ermenistan, Kızıl Ordu tara*fından işgal edilmişti Bu yüzden Gümrü Ant*laşması da onaylanamamıştı Bunun yerine, ön*ce 16 Mart 1921'de Moskova Antlaşması, daha sonra 13 Ekim 1921'de Türkiye - Sovyet Rusya ve Ermenistan arasında Kars Antlaşma*sı imzalanarak yürürlüğe girmiştir Kars Ant*laşması hükümleri Moskova Antlaşması hüküm*lerinin aynıdır

Doğu Cephesi Komutanlığı'nca Ermenilere karşı girişilen harekatın zafere ulaşmasıyla doğuda Ermeniler ile imzalanan Gümrü Antlaş*ması, ANKARA HÜKÜMETİ'nin ilk siyasi anlaşmasıdır Ermeniler, bu ve diğer anlaşmalarla Sevr Anlaşmasını reddetmişler ve bugünkü Türk-Ermeni sınırını kabul etmişlerdir (*)