Sa’dilik ve Sa’diyye Kültürünün Bursa’daki Temsilcileri

Sa’dilik ve Sa’diyye Kültürünün Bursa’daki Temsilcileri

Sa’dîlik ve Sa’diyye Kültürünün Bursa’daki Temsilcileri-Sa'diyya and Its Representatives in Bursa

XII yüzyılda Şam bölgesinde oluşan Sa'diyye kültürünün Osmanlı topraklarına aynı yüzyılda Kastamonulu Şeyh Osman taraflnda getirilmiş, İstanbul'da temsil edilmesi ise altı asır sonra, yani III Mustafa döneminin sonlarında (1673-1736) Abdüsselam eş-Şeybânî ile olmuştur İstanbul'da otuz civarın¬daki Sa'dî tekkesi arasında Abdüsselam (Kovacıdede) Tekkesi, Etyemez (Mirza Baba) Tekkesi, Yağcızâde (Balabanı) Tekkesi, Taşlıburun (Lagarı) Tekkesi ile Hasîrîzâde Tekkesi önde gelen tekkelerdir Bursa da ise Vefâiyye kolunun temsil edildiği Zincirî Ali Tekkesi, merkez tekke olarak ön plana çıkmaktadır Bu makâlenin amacı, Anadolu ve İstanbul'daki Sa'dî tekkelerinden ziyade, tasavvuf kültürü ve tarihi açısından Sa'diyye tarikatının Bursa'daki etkisini ve nasıl temsil edildiğini ortaya koymaktır

The Sa'diyya culture, which had began to come into being in the area of Damascus in 12th century, was brought by Sheikh Osman of Kastamonu to the Ottoman lands in the same century After six century that is, in the lasts of the period of Sultan
Mustafa III (1673-1736) this culture had been represented by Abd as-Salam al-Shaybânî in Istanbul Abd al-Salam (Kovacıdede), Etyemez (Mirza Baba), Yağcızâde (Balabanı), Taşlıburun (Lagarı) and Hasîrîzâde were grand tekkes among nearly thirty Sa'dî tekkes in Istanbul Zinciri Ali Tekke, representative of Vefâiyye branch, was central Sa'dî tekke in Bursa The aim of this article is, in terms of mystical culture and its history, to introduce the effects of Sa'diyya order and how it was represented in Bursa, rather than Sa'dî tekkes in Anatolia and Istanbul

Abdurrezzak Tek
Doç Dr, UÜ İlahiyat Fakültesi

XII yüzyılda Şam bölgesinde teşekkül eden Sa'diyye tarikatı, Sadeddin el-Cebâvî'ye nispet edilir 460/1068 tarihinde Mekke'de doğan Sadeddin el-Cebâvî, Kur'ân öğrenimini ve hafızlığını babasının yanında tamamladıktan sonra bölgenin önde gelen âlimlerinden tefsir, hadis gibi ilimler tahsil etti Bu dönemde eğitimini tamam¬lamak ve âlimlerle görüşmek amacıyla Yemen ve çevresi olmak üzere Irak, Şam, Kudüs, Mısır, Mağrib gibi ülkelere seyahatlerde bulundu 493/1099 yılında Haçlıların Kudüs'ü işgal etmesi üzerine, hem Kudüs'ü geri almak, hem de Bağdat ve Şam gibi şehirleri savunmak için bölgeye giden askerlerle birlikte Şam'a geldi Kaynaklar Sadeddin el-Cebâvî'nin iyi ata bindiğini, askerî yeteneklere sahip olduğunu ve bu sebeple "Mekke'nin süvârisi" lakabıyla anıldığını kaydeder

Havran ile Şam arasındaki Cebâ köyüne yerleşen Sadeddin'in bölgede haydutluk gibi olaylara karışan askerlere katıldığı, hatta bazen eşkıya başı olduğu zikredilir Bu durumu işiten babası Şeyh Yunus eş-Şeybânî'nin rahatsızlık duyduğu, ıslahı için Allah'a dua ettiği ve duasının bereketiyle Sadeddin'in bu yoldan döndüğü nakledilmektedir Kaynakların bildirdiğine göre, bir gece Sadeddin ve arkadaşlarının önüne on bir beyaz atlı çıkar İçlerinden biri "İman edenlerin Allah'ı anma ve O'ndan inen Kur'ân sebebiyle kalplerinin ürperme zamanı daha gelmedi mi?' âyetini okur Bunun üzerine Sadeddin ve arkadaşları kendilerinden geçerek atlarından yere düşerler Bir müddet sonra kendilerine geldiklerinde atlı kişi: 'Ey
Sadeddin! ben senin nebin Muhammed'im (as); bunlar da on ashabımdır' diyerek onun göğsüne vurur ve tevbe etmesini ister


Bu olaydan sonra Sadeddin, Mekke'ye giderek Medyeniyye'nin Şeybâniyye kolunun kurucusu olan babası Yunus eş-Şeybânî'nin yanında seyr ü sülûka başlamış ve tasavvufî terbiyesini tamam¬lamıştır Babasından tarikat hırkasını giydikten sonra Cebâ'ya dönmüş ve burada câmi ve zaviyesini inşâ ederek tarikat faaliyetine başlamıştır 29 Zilhicce 575/26 Mayıs 1180 tarihindeki vefatına kadar Cebâ ve civârında irşâd görevini sürdüren Şeyh Sadeddin el-Cebâvî inşâ ettiği zâviyesine defnolunmuştur Sultan I Baybars tarafından genişletilen zâviye, Osmanlılar döneminde Lala Mustafa Paşa'nın Şam vâlisi olmasıyla tamirden geçmiş ve câminin yanına bir tekke inşâ edilmiştir Külliye en son II Mahmud zamanında yenilenmiş ve Şeyh Sadeddin'in kabrine bir türbe inşâ edilmiştir Türbesini çevreleyen demir şebeke üzerindeki bakır işleme ise II Abdülhamid tarafından İstanbul'da yaptırılarak hediye edilmiştir

Meşrebi, Hz Musâ'nın mizaç ve meşrebine benzeyen Şeyh Sadeddin Cebâvî'nin sık sık cezbeye kapıldığı, yırtıcı hayvanlar üzerinde tasarrufunun bulunduğu, akıl hastalarını tedavi ettiği, kerâmet sahibi bir zât olduğu ve bu özelliklerin kendisinden sonraki Sa'dî şeyhlerinde de görüldüğü kaydedilmektedir Şeyh Sadeddin el-Cebâvî'nin silsilesi, babası ve büyük kardeşi aracılığıyla Ahmed el-Rifâî ve Ebû Medyen el-Mağrîbî'ye ulaşması hasebiyle Sa'diyye'nin Rifâiyye ve Medyeniyye'den beslendiği kabul edilebilir
Şeyh Sadeddin'in vefatından sonra oğulları vasıtasıyla yayılan Sa'diyye'nin ikinci pîri, 986/1578 tarihlerinde postnişîn olan Şeyh Muhammed kabul edilir Tarikat adâb ve erkânı onun zamanında yerleşmiştir Şam'ın zengin ve nüfuzlu kişilerinden biri olan Şeyh
Muhammed'in 1020/1611'deki vefatından sonra oğlu Sadeddin şeyhlik görevini üstlenmiş ve bu dönemde tarikat, Suriye, Mısır, Filistin ve Anadolu'da yayılma imkanı bulmuştur Kaynaklarda Sa'diyye'nin Tağlîbiyye, Vefâiyye, Âciziyye, Selâmiyye ve Şerrâbiyye olmak üzere beş kola ayrıldığı zikredilmektedir Bunlardan Selâmiyye Abdüsselâm eş-Şeybânî'ye (ö 1165/1751), Vefâiyye Ebül-Vefâ eş-Şâmî'ye (ö 1170/1756), Âciziyye Pirizrenli Süleyman Âcizî Baba'ya (ö 1160/1748), Tağlîbiyye Ebû Tağlib Muhammed b Sâlim'e, Şerrâbiyye de Şeyh Abdullah b Yunus eş-Şerrâbî'ye nispet edilmektedir


Zakir Şükrü Efendi Sa'dîliğin ilk defa Anadolu'ya XII yüzyılda Şeyh Sadeddin'in halifelerinden Kastamonulu Şeyh Osman tarafından getirildiğini belirtmekte fakat geniş bir bilgi verme¬mektedir Gölpınarlı da Kastamonulu Şeyh Osman ile Anadolu'ya gelen tarikatın buradan Balkanlar'a geçtiğini kaydeder İstanbul'a ise III Mustafa döneminin sonlarında (1673-1736) Abdüsselam eş-Şeybânî ile gelmiştir İstanbul'da otuz civarındaki Sa'dî tekkesi, özellikle Selâmiyye ile Vefâiyye'nin temsil edildiği tekkelerdir Bunlar arasında Abdüsselam (Kovacıdede) Tekkesi, Etyemez (Mirza Baba) Tekkesi, Yağcızâde (Balabânî) Tekkesi, Taşlıburun (Lagarî) Tekkesi ile Hasîrîzâde Tekkesi önde gelen tekkelerdir Bursa'da ise Vefâiyye kolunun temsil edildiği Zincirî Ali Tekkesi, merkez tekke olarak ön plana çıkmaktadır Bu makâlenin amacı, Anadolu ve İstanbul'daki Sa'dî tekkelerinden ziyade, tasavvuf kültürü ve tarihi açısından Sa'diyye tarikatının Bursa'daki etkisini ve nasıl temsil edildiğini ortaya koymaktır _________________

I Zincirî Ali Efendi Tekkesi

Tekkenin hangi tarihlerde kimin tarafından inşa edildiği net olmamakla birlikte, Mehmed Şemseddin Efendi Yadigâr-ı Şemsfde söz konusu dergâhın, Hazret-i Üftâde'nin kütüphane olarak kullandığı bina olabileceği gibi, Zincirî Ali Efendi tarafından ayrıca inşa edilmiş olma ihtimali üzerinde durmuştur Hasan Tâib Efendi'nin XX yüzyılın başlarında kaleme aldığı Bursa ile ilgili eserinde iki katlı ahşaptan inşa edilmiş ve süslü bir tevhidhânesi bulunan bir yapı olarak tarif ettiği tekkenin binası günümüze ulaşmamış olsa da haziresine ait mezar taşlarından bir kısmı hâlen ayaktadır
Halvetiyye ricâli arasında zikredilen Ali Efendi'nin hayatı hakkında geniş bir bilgi yoktur Tekkede belli günlerde Halvetî zikrini icrâ eden Ali Efendi 950/1543 tarihinde vefat etmiş ve dergâhın haziresine defnedilmiştir Günümüze ulaşan kabir taşında şunlar yazmaktadır:
Yâ Hû
Kutbu'l-ârifîn eş-Şeyh Zincirî Ali Efendi Hazretleri'nin Kabr-i Münîrleridir Sene 950
Ali Efendi'nin vefatından sonra uzun süre boş kalan dergâh, Erzincanlı Abdullah Efendi tarafından ihyâ edilerek Halvetî âyinine başlanmıştır Abdullah Efendi'nin Ali Efendi gibi mücâhade esnasında beline zincir sarması sebebiyle "Zincirî" nisbesiyle anıldığı belirtilmektedir 1149/1736 tarihinde vefat eden Abdullah Efendi, Zincirî Ali Efendi'nin yanına defnedilmiştir Kabir taşında şu ifadeler yer almaktadır:
Yâ Hû
Mürşid-i âgâh ârif-i billâh Eş-Şeyh Abdullah Efendi Hazretleri'nin Kabr-i latîfleridir Sene 1149
Abdullah Efendi'nin vefatından sonra bir müddet boş kalan dergâhın meşîhatı, Hazret-i Üftâde'nin torunlarından Şeyh Mustafa Efendi tarafından Sa'diyye şeyhi Mustafa b Ahmed'e tevdi edilmiş ve böylece dergâh Sa'dî tekkesine dönüşmüştür __________________

1 Mustafa b Ahmed el-Halebî (ö 1212/1797)

Mustafa el-Halebî'nin tarikat silsilesi, Sa'dî şeyhlerinden Ebü'l-Vefâ eş-Şâmî'nin (ö1170/1756) halifelerinden İstanbul Etyemez (Mirza Baba) Dergâhı kurucusu Şeyh Ali Hulûsî Efendi'ye (ö 1197/1783) dayanmaktadır Ebü'l-Vefâ'nın yanında 1161/1748
tarihinde seyr ü sülûkunu ikmâl edip Sa'dî icâzeti aldıktan sonra Bursa Mahkeme Mahallesi'nde bulunan Hâce Muslihüddin Mektebi'nde Sa'dî âyini icrâsına başlayan Şeyh Mustafa Efendi, Zincirî Ali Efendi Tekkesi şeyhliğine getirilmesiyle âyine burada devam etmiştir Âyin günü Perşembe olarak belirlenen tekkede
Mustafa Efendi'nin vefatından sonra oğlu Şeyh Mehmed Said Efendi ile Şeyh Ali Efendi postnişîn olmuştur

Sahafhânede kitap alım satımı ve istinsahı ile geçimini temin
eden Mustafa Efendi'nin kaynaklarda, yılan, akrep gibi zehirli
hayvanlar üzerinde tasarrufundan bahseden bir çok "
kerameti zikredilmektedir Ayrıca haksız yere idam Bfe^-i^
edilmek üzere olan bir genci, darağacından '^StKHK~: dondurup idamdan sonra ayılttığı şeklindeki kerameti sebebiyle tekkesine, "Dondurma Tekkesi" denmiş ve bu tarihten sonra halk arasında o isimle de anılmıştır Vefatından sonra dergâhın WBSa^^Slß4, hazîresine defnedilen Mustafa Efendi'nin mezar taşında şu ibareler yer almaktadır:

Yâ Hû
Ehlullâh-ı 'izamdan eş-Şeyh Mustafa Efendi Hazretleri'nin Kabr-i şerifleridir Sene 1212

2 Mehmed Said Hüsnî (ö 1245/1829) ve Şeyh Ali Efendi

Şeyh Mustafa el-Halebî'nin vefatının ardından dergâhtaki irşâd faaliyetleri, farklı meşreblere sahip olan oğullarından Şeyh Mehmed ve Şeyh Ali tarafından sürdürülmüştür Cezbe ehli olduğu rivâyet edilen Şeyh Ali Efendi, 1230/1814 tarihinden sonra vefat etmiş ve Deveciler Mezarlığı'na defnolunmuştur

Şeyh Ali'nin vefatından sonra tekkede müstakil olarak irşâd görevini sürdüren Mehmed Said Efendi, önce babası Mustafa b Ahmed el-Halebî'ye intisap etmiş, fakat tasavvufî terbiyesini tamamlamadan babasının vefat etmesi üzerine İstanbul Abdüsselam Dergâhı şeyhi İbrahim Efendi'ye (ö 1221/1806) bağlanarak icâzet almıştır Bursa'ya dönerek bir taraftan tekkedeki irşâd görevini yürüten Mehmed Said Efendi, diğer taraftan Serrâçlar Çarşısı'ndaki dükkanında maîşetini temin etmeye çalışmıştır Kerâmet sahibi bir zât olduğu kaydedilen şeyhin tekkeye tezyîf amacıyla gelen tarîkat düşmanı iki kişiyi Sa'dî dervişi yapması, tekkenin kilerine giren fâreleri dondurup ertesi gün bahçede bir nefesle uyandırarak salması gibi bir çok kerâmeti zikredilmiştir Otuz üç sene gibi uzun bir süre meşîhat makâmında kalan Mehmed Said Efendi, 1245/1829 tarihinde vefat etmiş ve dergâhın hazîresine defnolunmuştur Vefâtına Göğüşzâde Rifat Efendi "Dürr-i eşkim gibi çıkdı bir zamîr tarih içün / Şeyh Sa'îd Hüsnî Efendi eyledi azm-i cinân" beytini tarih düşmüştür Şeyhin kabir taşında şu ifadeler yazmaktadır:

Yâ Hû
Mürşid-i râh-ı Hak Eş-Şeyh Mehmed Sa'îd Efendi Hazretleri'nin Kabr-i pür-nûrlarıdır Sene 1245

3 Abdüsselâm Efendi (ö 1283/1866)

Şeyh Mehmed Efendi'nin oğlu olan Abdüsselam Efendi, babasının vefatından sonra tekkeye şeyh olmuştur Ancak sürekli seyahate çıktığı için tekkede düzenli bir şekilde dervişlerin terbiye¬siyle meşgul olamadığı belirtilen Abdüsselam Efendi, İstanbul gezi¬sinde iken 26 Rebîulâhir 1283 (7 Eylül 1866) tarihinde vefat etmiş, Merkez Efendi Dergâhı şeyhi Nureddin Efendi tarafından cenâzesi kılınarak mezkur dergâhın hazîresine defnolunmuştur Kendisinden sonra yerine kardeşi Mustafa Haydar Efendi geçmiştir

4 Mustafa Haydar Efendi (ö 1292/1875)

1236/1820 tarihinde Bursa'da doğan Mustafa Efendi, babası Mehmed Said Efendi'nin vefatında küçük olduğu için dergâhın işleri eniştesi Tâhir Efendi tarafından yürütülmüş ve âyin icrâsına devam edilmiştir Zahirî ilimleri tahsilin ardından tarîkat âdâb ve erkânını da öğrenen Mustafa Efendi, İstanbul Sancaktar Dergâhı şeyhi Hâfız Mehmed Tazı Efendi'den hilâfet almıştır Sesinin etkileyici ve güzel olduğu zikredilen Mustafa Haydar Efendi'nin bu yönüyle Dâmâd Halil Paşa ve Süleyman Paşa gibi devlet ricâlinin hürmetini kazandığı belirtilmiştir Hatta o tarihte Bursa Defterdârı Mustafa Ârif Efendi (ö 1275/1858) aracılığıyla dergâh, Abdülmecid Han tarafından yeni¬den inşâ edilmiş ve postnişînlerin oturacağı bir ev satın alınmıştır

Etyemez Dergâhı şeyhi Ferîd Efendi'nin "asrının ferîdi ve Bursa'nın pîr-i sânîsi" dediği Mustafa Haydar Efendi, 1266/1849 tarihinde hac için yolculuğa çıkmış ve bu yolculuğunda Sadeddin el-Cebâvî'nin türbesini ziyaret etmiştir 1290/1873 senesinde o sırada asker olan oğlu Nureddin Efendi'nin askerlik bedelini vermek için İstanbul'a gitmiş ancak bazı kişilerin araya girmesiyle her hangi bir bedel ödemeksizin oğlu askerlikten muaf tutulmuştur Biriktirdiği bu parayla tekrar hacca giden Mustafa Haydar Efendi, dönüşünde İzmir'e uğramış ve Milas kasabasında on beş gün kadar kalmıştır 3

Zilhicce 1292 (31 Aralık 1875) tarihinde vefat eden şeyh, Ulucami'de Cuma namazının ardından kılınan cenâze namazından sonra dergâhın hazîresine defnolunmuştur Kırk yıl sonra vefâtına torunla¬rından Mehmed Şemseddin Efendi "Kırk sene sonra hafîdi Şemsî bir tarih didi / Mustafa Haydar Efendi kıldı frdevs-makâm" beytini tarih düşmüştür Günümüze ulaşan kabir taşında şunlar yazılıdır:

Yâ Hû
Mürşid-i âgâh ârif-i Billâhi Te'âlâ Hazret-i Şeyh Seyyid Mustafa el-Hâc Haydar Efendi'nin kabr-i şerifleri Sene 3 Zilhicce 1292

Mustafa Haydar Efendi'nin meşîhatı süresince, âyin günlerinde ve mübarek gecelerde tekkede zikir esnasında def çalmak, dervişleri imtihan esnasında tunçtan imal edilmiş bir tâc giymek gibi âdetler ile, "gül" adı verilen ateşte kızmış demirleri yalamak ve ağızdan ateş çıkarmak gibi burhânların olduğu kaydedilmektedir Halifeleri arasında Yunus Emrem Dergâhı şeyhlerinden Esad Efendi ve oğlu Hâfız Nazif Efendi bulunmaktadır Şeyh Mustafa Haydar Efendi'nin vefatından sonra şeyhlik makâmına oğlu Nureddin Efendi geçmiştir

5 Mehmed Nureddin Efendi (ö 1321/1903)

Mustafa Haydar Efendi'nin hicazda bulunduğu 1266/1849 senesinde dünyaya gelen Nureddin Efendi, dönemin Bursa müftüsü reîsülkurra Arabacızâde Hacı İbrahim Efendi'nin yanında hâfızlığını tamamlamış ve kırâat öğrenmiş; Çarşamba Dergâhı şeyhi Ömer Efendi'den de dinî ve tasavvufî ilimleri tahsil etmiştir Babasınınhalifelerinden ve aynı zamanda Yunus Emrem Dergâhı şeyhlerinden Hâfız Nazif Efendi'den icâzet aldıktan sonra meşîhat makâmına geçen Nureddin Efendi, aile çevresinden kendisini çekemeyenlerin iftiralarına maruz kalır ve düşmanlarının teşviki üzerine komşuları tarafından saldırıya uğrar

Saldırı neticesinde yaralan şeyh, saldırıda bulunanlar hakkında davacı olmaması yönünde tehditlere rağmen davacı olur Bunun üzerine ailesinin akrabalarının da desteğiyle mahalle halkı, şeyhi kötüleyen bir mazbatayı Meclis-i Meşâyıh'a göndererek postnişînliğinin elinden alınmasını sağlar Tekkenin şeyhliği önce kardeşi Fahreddin Efendi'ye ardından 1303/1885 senesinde Karamazak Dergâhı şeyhi Tevfîk Efendi'ye tevdi edilir Nureddin Efendi'nin İstanbul'a gitmesinin ardından onu destekleyen bazı şeyhler tarafından lehinde bir mazbata Meclis-i Meşâyıh'a gönderilir, ancak şeyhin aleyhinde bulunan ailesinin akrabalarından birisinin Meclis-i Meşâyıh üyesi olmasıyla istenen netice elde edilemez Bir müddet sonra Nureddin Efendi'ye yapılan uygulamanın hukuka uygun olmadığı anlaşılarak kendisi yeniden tekkeye postnişîn olarak tayin edilse de Nureddin Efendi, kadr ü kıymetinin bilinmeyip iftiracıların sözlerine bakılmasına gücendiğinden bunu kabul etmemiş ve yerini İstanbul'da Abdüsselâm Dergâhı'nda tarîkat âyinini icrâ görevini sürdüren Cemil Efendi'ye 5 Rebîülevvel 1305 (21 Kasım 1887) senesinde bırakmıştır

Zahirî ve tasavvufî ilimlerin yanı sıra usûl bilirliği, kıraat ilmine vukûfiyeti, ve musîkîşinaslığıyla tanınan Nureddin Efendi, 26 Receb 1321 (18 Ekim 1903) tarihindeki vefatına kadar bir müddet Hz Hüdâyî Âsitânesi'nde, bir müddet de Şirket-i Hayriyye'de hizmet etmiştir Mirac gecesi kılınan cenazesinin ardından Üsküdar Şeyh Camii haziresine defnolunmuştur

6 Şeyh Cemil Efendi (ö 1335/1917)

1261/1845 senesinde İstanbul'da doğan Cemil Efendi, Sakız isyânında esir olarak getirilmiş bir âilenin çocuğudur Babası Râsim Efendi, Moralı Ali Bey adındaki bir zâtın vasıtasıyla Müslüman olmuştur Cemil Efendi, gençliğinde Enderun'da bir müddet kalmışsa da başarılı olamayınca çıkmış ve tasavvufa olan meyli sebebiyle Hasîrîzâdelerden Şeyh Hasan Rıza Efendi'ye intisap etmiş ve şeyhin kardeşi Ahmed Muhtar Efendi'nin yanında tasavvufî eğitimini tamamlayarak icâzet almıştır

Veznedâr Cemil Efendi olarak da tanınan bu zât, Abdüsselâm Dergâhı pîş-kademlik vazifesinde bulunmuş ve ayrıca Etyemez semtinde kendi evinde Sa'dî usûlünü icrâ etmiştir Daha önce de zikredildiği üzere Şeyh Nureddin Efendi'din Zincirî Ali Efendi Tekkesi'ndeki görevini kendisine bırakmasıyla burada postnişîn olmuş ve dergâhın tamiri ve vakıflarıyla yakından ilgilenmiştir Özellikle Şeyh Mustafa Haydar Efendi döneminde Bursa Defterdârı tarafından satın alınarak dergâha vakfedilen evi, uzun bir süre işgal edenlerden kurtararak Evkâf Nezâreti'nden aldığı 80000 kuruşla tamir ettirmiş, dergâhın ve vakıflarının tamirinin yanı sıra Zincirî Ali Efendi'ye bir türbe inşa ettirerek türbede ayrıca kendisine mahsus bir sanduka da koydurmuştur Ancak Sa'diyye tarikatını Bursa'da neşreden ve tarîkat âyinini bu dergâhta ilk defa icrâ eden Şeyh Mustafa Efendi'nin kabrinin türbenin dışında kalması tepki çekmiştir

Yâdigâr sahibi, Cemil Efendi'yi, tarîkatın usûl ve icrâsına yönelik gayretinin yanı sıra, ümmî bir zât, talep ettiği şeyleri gerçekleştirmek için her türlü çareye tevessül eden, üşenmez, usanmaz, her işte girişken, sıkılmaz, çekinmez, resmî kurumlara girip çıkan, el attığı şeyi elde eden, ekâbirden görünmeyi seven, veznedarlık yapmış olması sebebiyle İstanbul'da herkesle görüşen ve ileri gelenleri taklit etmeye çalışan, makâm ve riyâseti seven, hodbinlik gibi huyları olan, aklı hayra da şerre de çalışan cerbezelibir kişi olarak tarif etmiştir Cemil Efendi'nin tekkede Perşembe günleri olan âyin gününü, Cuma gününe aldırmak ve pîş-kadem istihdam etmek gibi bazı yenilikleri gerçekleştirdiği belirtilmektedir Mübtelâ olduğu nefes darlığı hastalığı sebebiyle 10 Şaban 1335 (1 Haziran 1917) tarihinde İstanbul'da vefat eden Cemil Efendi, her ne kadar Zincirî Ali Efendi türbesinde kendisi için bir mezar yeri hazırlamışsa da Seyyid Nizam Dergâh'ı hazîresine defnolunmuştur

Cemil Efendi'nin vefatından sonra boş kalan dergâh, torununa tevdi edilmek istenmiş, ancak gerek usulen böyle bir şeyin mümkün olmaması, gerekse torununun yapılacak imtihanda başarılı olamayacağı düşüncesiyle vazgeçilmiş; bunun üzerine bir önceki şeyh Nureddin Efendi'nin oğlu tekkedeki vazifeyi üstlenmek için talepte bulunmuş fakat yüzbaşı olması hasebiyle dergâhın ihtiyaç¬larını karşılayamayacağından talebinden vazgeçmiştir Dergâhın vakfiyesi olmadığından tâlibi çıkmayınca da şeyhlik görevi, 24 Zilka¬de 1335 (11 Eylül 1917) tarihinde Erzurum ulemâsından Müftizâde İsmail Efendi'ye verilmiştir

7 İsmail Hakkı Efendi (ö 1350/1932)

1279/1862 senesinde Erzurum'da dünyaya gelen İsmail Hakkı Efendi, Erzurum merkez müftüsü Hacı Ali Avni'nin oğludur Gürcü Mehmed Paşa Câmii civarındaki mektepte ilk tahsilini tamamla¬dıktan sonra şehrin önde gelen âlimlerinden Ahmed Tevfîk, Küçük Ahmed Hamdî, Meclis-i Tedkîkât-ı Şer'iyye azası Ahmed Hamdi Efendi ile Müftü Ali Efendi'den zâhirî ilimleri tahsil etmiş ve hüsn-i hat meşk ederek icâzet almıştır Önce Erzurum Kağızmânî Medre-sesi'nde ders vermeye başlamış, ardından Mülkiye mektebinde Tarih ve Arapça öğretmenliği görevinde bulunmuş, 1322/1904 senesinde de Yed-i Emin Mahkemesi üyeliği, Şeriyye mahkemesi baş katipliği yapmış ve kurrâ imtihanlarında üye sıfatıyla bulunmuştur Saltana¬tın değişmesi esnasında her şehirden olduğu gibi Erzurum'dan da İsmail Hakkı Efendi'nin başkanlığında bir heyet Gümülcine'ye kadar gitmiştir

Bu yolculuğunun ardından Bursa'ya yerleşen İsmail Hakkı Efendi, hem fazilet ve kemâlinin yüceliği, hem de tarikatlara olan muhabbeti sebebiyle Mısrî Dergâhı son postnîşîni Mehmed Şemseddin tarafından Moralı Dergâhı'na vekâleten tayin edilmesi teklif edilmiş, ancak bu esnada Zincirî Ali Efendi Tekkesi'nin boş kalması sebebiyle asâleten buraya atanması daha uygun olacağın¬dan görev ona tevdi edilmiştir Bu dönem zarfında İstanbul Ahmed
Buhârî Dergâhı eski şeyhi Hallaç Baba Ali Efendi'den icâzet almıştır Ulucâmi Cuma vâizliği görevine de atanan İsmail Hakkı Efendi, bir taraftan dergâhta Sa'dî zikir âyininin icrâsı, tarikat adâb ve erkânının öğretilmesi ve evrâdın izâhı ile dervişlerin terbiyesiyle meşgul olurken, diğer taraftan vaazlarıyla halkı irşâd etmeye çalışmıştır Ayrıca Sa'diyye evrâdını bastıran İsmail Hakkı Efendi, Meclis-i Meşâyıh azâlığı ve Bursa'da ilmî encümenlerde de bulunmuştur 27 Zilhicce 1350 (4 Nisan 1932) tarihinde vefat etmiş ve Hindîler Tekkesi'nin karşısına defnolunmuştur Şeyhin ölümü üzerine "vefâtı zâiyâttandır" diyen Mehmed Şemseddin Efendi bu münâsebetle şunları söylemiştir:
Şeyh İsmail Efendi iftihâr-ı hâs u 'âm Fâzıl ibn fâzıl idi fazl ile oldu be-nâm

Vaaz u nush eylerdi Câmî-i Kebîr'de ol hümâm Enbiyâya vâris oldu âmir ü nâhî müdâm

Ümmet-i merhumeye hizmet ederdi subh u şâm Zü'l-cenâheyn ehl-i dildir vâris-i Fahrü'l-enâm

Himmet ü feyziyle nâkıs kim gelür olur tamam Kadrini takdîr edenler eylediler ihtirâm
Misli nâdir idi, gelmez ona benzer bir dehâ Oldu yetmiş bir yaşında âzim-i dârü's-selâm __________________

II Yunus Emrem (Karamazak) Dergâhı

Emir Sultan yolu üzerinde Şible semtinde bulunan dergâhın "Yunus Emrem Dergâhı" olarak anılmasıyla ilgili şöyle bir olay anlatılır: Niyâzî-i Mısrî, Emir Sultan'ı ziyârete giderken mezbelelik olarak kullanılan bu mahallin yanından geçtikçe bir fatiha okur ve "Buradan Yunus kokusu geliyor" dermiş Bir gün yanında bulunan dervişler "Efendim, Yunus Emre'nin kokusunu aldığınızı söylüyorsu¬nuz, makâmlarını da beyân etseniz de biz de ziyaret etsek" derler Bunun üzerine Niyâzî-i Mısrî elindeki asâ ile "Hâzâ kabrü Yunus ve hâzâ Yunus Emrem" diyerek bu yeri işaret eder Dervişler derhal gösterilen yeri kazarlar ve üç mezar taşıyla karşılaşırlar Mezar taşlarında Kara Abdurrezzak, Âşık Yunus ve Yunus Emrem ibareleri görülür Hemen hayır sahibi biri tarafından bir türbe ve yanına bir mecsid inşâ edilir Aynı zamanda dergâh vazifesi de gören bu mescid, ayrıca burada kabri bulunan Kara Abdurrezzak sebebiyle "Kara Abdurrezzak Dergâhı" veya bu ismin halk arasında "Karamazak" şeklinde telaffuzu ile "Karamazak Dergâhı" olarak da anılmıştır
Zincirî Ali Efendi Tekkesi şeyhlerinden Mustafa Haydar Efendi'nin halifelerinden Şeyh Mehmed Esad Efendi'nin bu mescide imam olarak atanmasıyla burada Sa'dî usûlüne başlanmıştır

1 Mehmed Esad Efendi (ö 1272/1855)

Mehmed Esad Efendi, önce Zincirî Ali Efendi Tekkesi şeyhi Mehmed Said Efendi'ye insitap etmiş, şeyhin vefatından sonra ise sülûkünü Mustafa Haydar Efendi'nin yanında tamamlayarak icâzet almıştır İcâzetinin ardından Yunus Emrem mescidine imam olarak tayin edilince, uhdesinde bulunan Emir Sultan zaviyedârlığı hizmetini Ulucami baş müezzini Hasan Efendi'ye belli bir ücret karşılığında vermiş ve aldığı bu para ile mescidin yanına haremlik ve selamlığı olan bir dergâh inşa etmiştir Böylece dergâhın bânîsi kabul edilen Mehmed Esad Efendi, Sa'dî tarikatı âyinini icrâ etmiş ve bir çok derviş yetiştirmiştir 1272/1855 tarihinde hastalanmış ve vefatından bir hafta önce evrâdın okunmasından evvel dervişânına "Bu hafta şeyhiniz, fakîrim; fakat haftaya kendinize bir şeyh bulun ve bu gün kemâl-i şevkle evrâd-ı şerîfi okuyunuz" dediği kaydedilmektedir Söz konusu tarihten bir hafta sonra vefat eden Mehmed Esad Efendi dergâhın hazîresine defnolunmuştur Nazif,
Tevfik, Şükrü ve Salih isminde dört oğlu olup, vefatından sonra şeyhlik görevini oğulları üstlenmiştir

2 Hâfız Nazif Efendi (ö 1297/1879)

Tasavvufî terbiyesini Mustafa Haydar Efendi'nin yanında tamamlayarak hilâfet alan Nazif Efendi, kardeşlerine vekâleten dergâha şeyh olmuştur Görevini ifâ ederken ihvan arasında meyda¬na gelen görüş ayrılığı sebebiyle görevini bırakarak İznik'e gitmiştir Eşrefzâde Dergâhı postnişîni Şeyh Nâfiz Efendi'nin (ö 1282/1865) damadı olması münasebetiyle Hâfız Nazif Efendi, İznik meşîhatı uhdesinde bulunan Numaniyye Dergâhı şeyhi reîsü'l-meşâyıh Safiyyüddin Efendi tarafından vekâleten Abdullah er-Rûmî'nin türbe ve zâviyedarlığına tayin edilmiş ve uzun bir süre burada görev yapmıştır Şeyhi Mustafa Haydar Efendi'nin vefatından sonra yerine postnişîn olan Nureddin Efendi tarafından tekrar Yunus Emrem Dergâhı'na postnişîn olarak tayin edilmiştir Ayrıca teberrüken Kâdiriyye ve Rifâiyye'den de icâzeti bulunan Nazif Efendi, dergâhtaki görevinin yanı sıra Eşrefzâde Âsitânesi şeyhlerine vekalette de
bulunmuştur 1 Muharrem 1297'de (15 Aralık 1879) İznik'te vefat
etmiş ve Eşrefzâde hazretlerinin türbesi civarına defnolunmuştur

3 Tevfik Efendi (ö 1324/1906)

Tevfîk Efendi, İstanbul'da Abdüsselâm Dergâhı şeyhlerinden Galip Efendi'den hilâfet almış ve ağabeyi Şeyh Hâfız Nazif Efen-di'nin İznik'e gitmesiyle dergâha postnişîn olmuştur Aynı zamanda Emir Sultan Camii müezzinliği görevini de yürüten Tevfik Efendi, Cuma namazından sonra dergâhta âyin icrâ etmiş ; fakat bir müddet sonra dergâhın yıkılması ve derviş hücrelerinin harap olma¬sıyla tarikat faaliyetini evinden idare etmeye çalışmıştır Mehmed Şemseddin Efendi'nin "Sadâsı âlî olmağla sâlikânı na't-ı şerîfler ve ilâhîler okuyarak teşvik ve tergîb ederdi Orta boylu, uzunca sakallı, vecih simalı bir zât idi" diye tarif ettiği Tevfik Efendi, 9 Ramazan
1324 (27 Ekim 1906) tarihinde vefat etmiş ve Sancaktar Nimetullah Efendi türbesi karşısındaki sahaya defnolunmuştur
Tevfik Efendi'nin vefatının ardından saray hânedânından Cemil Sultan ve bölgedeki hayrat sahipleri tarafından türbe ve mecsid yeniden inşa edilerek Sa'dî âyini icrâsına devam edilmiştir

4 Şükrü Efendi (ö 1337/1919)

1255/1839 senesinde Bursa'da doğan Şükrü Efendi, ilk eğitimini Emir Sultan Mektebi muallimi Hacı İsmail Efendi'den görmüş, tasavvufî terbiyesini ise Uşşâkî şeyhlerinden Testereci Ahmed Hamdi Efendi'nin (ö 1320/1902) yanında tamamlayarak icâzet almıştır Uşşâkî olmakla birlikte Sa'dîlere mahsus hâllerinin bulunduğu kaydedilen Şükrü Efendi, âhir ömründe münzevî bir hayat yaşamış ve 10 Receb 1337 (11 Nisan 1919) senesinde vefat ederek Seyyid Usûl Dergâhı'nda şeyhinin civârına defnolunmuştur

III Baba Zâkir Zaviyesi

Kaynaklarda adının Ali olduğu ve Emir Sultan'ın baş zâkiri olarak görev yaptığı rivâyet edilen Baba Zâkir, Yeşil civârında bir zâviye inşa ederek dervişlerin terbiyesiyle meşgul olmuştur Kerâmet ehli olarak tanıtılan Baba Zâkir'le ilgili şöyle bir olay anlatılır: Rivayete göre Çelebi Mehmed Yeşil Cami'nin inşası sırasında Akçağlayan suyunu zâviyenin önünden geçirerek camiye getirmek istediğinde, Baba Zâkir dergâhın önünde bir çeşme yapılmasını istemiş ancak isteği yerine getirilmeyince suyun akması durmuş, durum padişaha haber verilmiş ve söz konusu çeşmenin inşasından sonra tekrar suyun camiye gelmesi mümkün olmuş 820/1417 tarihinde 103 yaşında iken Çelebi Mehmed döneminde vefat etmiş ve zâviyenin yanındaki türbeye defnolunmuştur

Baba Zâkir'in vefatından sonra dergâhta kimlerin postnişîn olduğu hususu belli değildir Ancak zamanla mahalle mescidi olarak kullanılan zâviyede XIX yüzyılın sonlarına doğru Sa'dî şeyhlerinden Değirmenci Said Efendi görev yapmıştır Zincirî Ali Efendi Tekkesi şeyhi Haydar Efendi'ye intisab eden Said Efendi, askerlik görevi sebebiyle bir müddet İstanbul ve Mısır'da kalmış, 1300/1882 senesinde Bursa'ya dönerek önce Emir Sultan Dergâhı şeyhi Hacı Emin Efendi'ye (ö1316/1898) ardından Karakâdî Dergâhı şeyhi Ali Rıza Efendi'ye (ö 1324/1906) intisap etmiş daha sonra Zincirî Ali Efendi Tekkesi şeyhi Cemil Efendi'nin yanında sülûkunu tamamlayarak icâzet almıştır İcâzetinin ardından Baba Zâkir Zâviyesi'nde Sa'dî üsûlünü icrâ ederek bir müddet irşâd faaliyetinde bulunmuşsa da, zâviyenin geliri olmaması sebebiyle dervişlerin ihtiyacını karşılayamadığından tarikat faaliyetine devam edeme¬miştir 9 Safer 1333 (27 Aralık 1914) tarihinde vefat eden Said Efendi, Zincirî Ali Tekkesi haziresine defnolunmuştur Geçmişte mescid olarak da kullanılan zâviye, türbe ve hazîre yok olmuş; günümüze sadece Baba Zâkir ve yakınlarına ait olduğu söylenen birkaç mezar ulaşmıştır

IV Seyyid Usûl Dergâhı

Bursa Kuruçeşme semtinde bulunan dergâhın kurucusu olarak kabul edilen Seyyid Usûl, Emir Sultan ve Seyyid Nâsır ile birilikte Buhara'dan Bursa'ya gelen dervişlerdendir Bursa'da bir zâviye inşâ ederek irşâd faaliyetine başlamış ve 894/1488 tarihinde vefatı ile bu zâviyenin haziresine defnolunmuştur Zamanla harap olan zâviye Perî Peyker Cafer Çelebi tarafından tamir edilerek medreseye dönüştürülmüştür Bir müddet medrese olarak kullanılan zâviyenin, Bursa Şeriyye Sicilleri'ndeki 1066/1656 tarihli bir kayda göre yeniden aslî hâline çevrildiği anlaşılmaktadır 1216/1801 tarihinde çıkan büyük bir yangın sonrasında harap olan zâviye, tekrar inşâ edilmiş ve meşîhat, Eşrefyye'den Ahmed Baba Efendi'ye (Ö1255/1810) bırakılarak Kâdirî-Eşrefî tarikatı usûlü icrâsına başlanmıştır Ahmed Efendi'nin vefatından sonra yeniden yıkılan dergâh, Sa'dî şeyhlerinden Mehmed Emin Zuhurî Efendi tarafından inşâ edilmiştir

Mehmed Emin Zuhurî Efendi, Bursalı olup Tahir Paşa'nın kardeşidir Tasavvufa olan meyli sebebiyle Zincirî Ali Efendi Tekke'si şeyhlerinden Mehmed Said Efendi'ye intisap ederek seyr ü sülûkunu tamamlamış ve icâzet almıştır Eski Mâliye Nâzırı Abdurrahman Paşa'nın şeyhe olan teveccühü sebebiyle Bursa kaymakamı Ahmed Ağa'nın nezaretinde, yıkılmış olan Seyyid Usul Zâviyesi'nin arsasına tevhidhâne ve derviş hücrelerinin bulunduğu bir dergâh inşa edil¬miştir

Dergâhın meşîhatını üstlenen Zuhurî Efendi, Sa'dî âyininin icrâsına devam etmiş ve bir çok derviş yetiştirmiştir 1260/1844 yılında İstanbul'a gidişinde Abdurrahman Paşa'nın Beylerbeyi'ndeki konağında misafir iken Ramazan ayında vefat etmiş ve o civarda bulunan Nakkaş kabristanına defnolunmuştur Kaynaklarda nükte¬perver, lâübâli meşreb ve zarif bir zât olarak tarif edilen Mehmed Emin Zuhûrî Efendi'nin vefatından sonra yerine geçecek evladı olmadığından dergâhın meşîhatı, 7 Zilkâde 1260 (18 Kasım 1844) tarihinde Eşrefî şeyhlerinden İbrahim Efendi'ye bırakılmış ve der¬gâhta Sa'dî usûlü terk edilerek Kâdirî âyini icrâsına başlanmıştır Tekkelerin kapatıldığı tarihe kadar Kâdirî-Eşrefî dergâhı olarak hizmet veren tekkenin harabe hâlindeki binası Osmangazi Belediyesi tarafından 2008 yılında restore edilerek kültür ve sanat faaliyetlerinin icrâ edildiği bir hizmet alanına dönüştürülmüştür

V İbrahim Haydar Dede Zaviyesi

Kaynaklarda İbrahim Haydar Dede hakkında yeterince bilgi yoktur Yâdigâr-ı Şemsî'ye göre Yunus Efendi'nin halifesi Muharrem Dede'nin Bursa Kiremitçi Mahallesi'ndeki tekkesine giderek mürîd olmuş, ancak şeyhinin vefatı üzerine İstanbul'a giderek Yunus Efendi'nin bir diğer halifesi Râşid Efendi'ye intisap ederek tasavvufî terbiyesini tamamlamıştır Bursa'ya dönüşünde Muharrem Dede'nin dervişânıyla birlikte Şiblî Mahallesi'ndeki evinde Kadirî ve Sa'dî âyînini icrâ eden İbrahim Haydar Dede, 15 Şevval 1329 (9 Ekim 1911) yılında vefat etmiş ve zâviyesinin bulunduğu mahalle defnolunmuştur Kendinden sonra yerine damadı Şükrü Efendi tayin olunmuştur
Şükrü Efendi, Muharrem Dede'nin mürîdi iken şeyhinin vefâtıyla kayınpederi İbrahim Haydar Dede'ye intisap ederek tasavvufî terbiyesini tamamlamaya çalışmıştır Ancak kayınpederinin âni vefatı üzerine, İstanbul Âbid Çelebi Dergâhı postnişîni Sa'dî şeyhlerinden Mustafa Efendi'nin halîfesi Şeyh Behçet Efendi'den icâzet alan Hacı Fâik Efendi'den tâc ve hırka giymiştir Mehmed Şemseddin Efendi, Cumâ ve Pazartesi geceleri zâviyede tarikat âyininin icrâ edildiğini belirtmektedir

Öte yandan Sa'diyye tarikatı usûlü, ayrıca İsmâil Rûmî (Hamam) dergâhında bir müddet Sa'dî âyini icrâsında bulunan Sadeddin el-Cebâvî'nin torunlarından İbrahim Sabri Efendi, Nalbantoğlu mahallesindeki evinde irşâd faaliyetinde bulunan Sa'dî şeyhlerinden Hacı Mehmed Bey, Perşembe geceleri Karakâdî Dergâhında Sa'dî ayini icrâ eden Ali Rıza Efendi (ö 1324/1906) ve hulefâ-i Sa'dîyye'den Râmiz Efendi tarafından devam ettirilmiştir

Görüldüğü üzere Sa'diyye kültürü, Bursa'da bu tarikatın merkez dergâhı konumunda olan Zincirî Ali Efendi Tekkesi'nin yanı sıra, Karamazak Dergâhı, Baba Zâkir Zâviyesi, Seyyid Usûl Dergâhı ve İbrahim Haydar Dede Zâviyesi'ndeki postnişîn ve dervişler tarafından tekkelerin kapatıldığı tarihe kadar yaklaşık bir buçuk asır boyunca temsil edilmiştir Günümüze baktığımızda ise bu kültürden bize ancak az sayıdaki kabir ve mezar taşı ulaşabilmiştir