Provans Edebiyatı, Provans Edebiyatı Dönemleri

PROVANS EDEBİYATI

Provans Edebiyatı,Fransa'nın güneyinde Oksitan ( Provans) dilinin konuşulduğu bölgelerle İtalya ve İspanya'nın bir dönem Fransa''nın kültürel egemenliğinde kalan yörelerinde ortaya konmuş edebiyat yapıtlarının tümüÜç döneme ayrılabilir" Klasik Provans" dilinin yaygın yazı dili olduğu birlik dönemi ( 11-15yy) ,çeşitli Provans lehçelerinin geliştiği dağılma dönemi ( 16-18 yy) ve yeniden toparlanma dönemi (19-20 yy)

İLK DÖNEM;

Provans şiirinin günümüze ulaşan ilk örneği 10yüzyıla ait olduğu sanılan bir Vatikan yazmasındaki nakarattıDaha önemli bir örnek ise,bir Orleans yazmasında yer alan öğretici bir şiirin bazı parçalarıyla Boethius'un De consolatione philosophiae'sinin ( Felsefenin Avuntusu Üzerine ) yazarı bilinmeyen bir uyarlamasının giriş bölümüydü11yüzyılda Akitanya dükü IXGuillaume,şarkı olarak söylenmek üzere kıta biçiminde ve nakaratlı strofik şiirler yazdıBunların çoğu aşk şiirleriydibazılarında ise,şair ülkesinden ve oğlundan ayrılmanın üzüntüsünü,gençlik yıllarının yanlışları yüzünden duyduğu pişmanlığı dile getiriyorduBoethiustan yapılan uyarlamayla IXGuillaume'un dizelerinin farklılığı 11yüzyılda Provans şiirinin birkaç değişik yönde geliştiğini ortaya koyarRomans şiiri Roma dönemindeki halk şiirinden türemiş ve soylulara seslendiği için giderek incelmiştiŞairler,Latin vakayinamelerinde ioculares ( şaka yapanlar) olarak geçen profesyonel sanatçıların devamıydıDinleyicileri hokkabazlıkla eğlendiren ,hayvanlarla gösteri sunan,şarkı ya da şiir okuyan ve toplumda pek saygın bir yeri olmayan bu sanatçılara Provans dilinde Joglar ,Fransızcada Jongluer denirdiTrubadurlar da şiir alanında ustalaşmış joglar'lar arasından çıktı

Provans aşk şarkıları Fransa'nın güneyindeki Midi bölgesinin feodal toplumsal koşullarını yansıtırO dönemde toprak sahipleri siyasal nedenlerle kızlarını saraylılarla evlendirirdamat adayları evlenecekleri kızlara aşk şarkıları yazarlardıBu saraylı şairler toplumsal konumları bakımından seslendikleri hanımlardan genellikle daha aşağı olduklarından şiirler dikkatli ve çekingen bir dille yazılırdıSaray aşkı ya da şövalye aşkı olarak adlandırılan bu tür ilişki zamanla bir geleneğe dönüştü

Kaynak:AnaBritannica cilt 26 frmsinsinet için derlenmiştir

11yüzyıl sonuna doğru,aşağı sınıftan joglar'ların basit şiirleriyle toplumun hem üst,hem de alt tabakalarından gelen trubadurların daha incelmiş şiiri arasındaki ayrım iyice netleştiTrubadurların ilki IXGuillaume'du12yüzyılın ilk yarısında Gaskonyalı Cercamon pastoral şiirler,öğrencisi,Marcabrun da bazıları dönemin tarihsel olaylarını konu alan 40 kadar şiir yazdıOnlar kadar ünlü bir başka şair de,amor de lonh ( uzaktan aşk) şarkıları yazan ve yapıtlarında geçmiş özlemini dile getiren Blaye'lı Jaufre Rudel'diAynı yüzyılda Bernard de Ventadour'un zarif bir yalınlıkla bestelediği bazı şarkılar da Provans şiirinin en iyi örnekleri arasındaydıÇağdışı Bertran de Born,İngiltere kralı IIHenry 'yle ona karşı ayaklanan oğulları arasındaki savaşta gerek kılıcı,gerekse sirvente'leriyle ( bir Provans halk şarkısı) rol oynadıÖteki trubadurlar arasında,zor şiir biçimlerini ve karmaşık nazım tekniklerini ustalıkla kullanan Arnaut Daniel,trobar clus denen kapalı üslubun ustası olmakla birlikte yalın şiirlerde yazan Guiraut de Bornelh,duyguları dile getirişindeki inceliğiyle tanınan Arnaut de Mareuil,o dönem için oldukça aykırı bir şair sayılan Toulouse'lu Peire Vidal,şövalyelikle ilgili konuları dile getiren Raimbaut de Vagueyras,sonradan Touluouse piskoposu olan keşiş Folquet de Marseille,yergi ustası Peire Cardenal ve keşiş Montaudon sayılabilir

13yüzyılın ilk çeyreğinde Albi Haçlı Seferi Midi'deki soyluluğa ağır bir darbe indirince,trubadurluk kazanç getiren bir iş olmaktan çıktıBunun üzerine bu şairler İspanya ve İtalya'nın kuzeyine göç ettilerGittikleri yerlerde onları örnek alan başka şairler de Provans dilinde yazmaya başladılarAma 13yüzyıl ortalarından sonra,bu yabancı dilde yazmayı bırakarak yerel lehçelere döndülerBu sırada Midi'de birkaç yöre dışında şiir geleneği sona ermişti14yüzyıldaysa yalnızca öğretici amaçlarla şiirler yazıldıtrubadurşiiri artık ölmüştü

Provans edebiyatı,chanson de geste türünün de önemli bazı örneklerini içerirBunlar içinde en önemlisi ,Charles Martel ile vasalı Roussillon'lu Gerard'ın mücadelelerini anlatan ve günümüzde ulaşamamış Fransız ya da Burgonya kökenli bir şiirden uyarlandığı sanılan 10 bin dizelik Girart de Roussillon'duTürün başka örneklerinden biri Antiokheia ( Antakya) Kuşatması'nı bir başkası ise Albi Haçlı Seferini konu alıyordu

Provans dilinde yazılmış yalnızca üç serüven öyküsü günümüze ulaşabilmiştirJaufre;Blandin de Cornoalha ve Guillem de la BarraBu türe yakın olan ve Provans dilinde novel ( çoğul navas) olarak adlandırılan öykülerde ise,yakın zamanda olmuş bir olay anlatılırdıBu türün başarılı örneklerinden ikisi Katalan yazar Ramon Vidal de Besalu'ya aittiBunlardan Castia-gilos karısının sevgilisinin kılığına giren bir adamın öyküsüöteki ise,aşkın yasalarıyla ilgili bir anlatıydıArnaut de Carcasses'in Novas del Papagai adlı öyküsünün başkahramanı ,güzel konuşan ve aşıklarıyla ilişkilerinde sahibine yardımcı olan bir papağandıUzun bir romans boyutundaki 8 bin dizelik Flamenca,kıskanç kocasını ustaca atlatan bir kadının öyküsüydüve 13yüzyıl soylularının yaşam tarzı ve davranışlarıyla ilgili önemli bilgiler içeriyordu

Kaynak:AnaBritannica cilt 26 frmsinsinet için derlenmiştir

Öğretici ve dinsel Provans şiirleri arasında ,Boethius'tan yapılan uyarlamanın yanı sıra,Dionysius Cato'nun Disticha de moribus ( Adetler Üzerine Beyit) adlı yapıtının manzum çevirisiyle Daude de Prades'in doğancılıkla ilgili bilgiler içeren Auzels cassadors adlı yapıtı öne çıkmaktaydıBunların dışında,soylu hanımlarının eğitimine yönelik şiirlerle azizlerle ilgili manzum yaşamöyküleri dikkat çeker

Midi edebiyatının tiyatro alanındaki başlıca yapıtları ,çoğu 15ve 16yüzyıllarda yazılan ve genellikle 2 bin ya da 3 bin dizeyi geçmeyen gizem ve mucize oyunlarıydıBunların ilk örneklerinden biri,Arles'te yazılan "Azize Agnes'in Gizemi'ydi" Daha sonra İsa'nın Çektikleri'ni ve Meryem Ana'nın evlenişini konu alan oyunlar da yazıldı

İlk dönemlerde,düzyazı alanındaki önemli yapıtların sayısı şiirdekilere oranla daha azdıBunlar arasında ,12yüzyılda Languedoc'ta yazıya geçirilen vaazlar ,aynı dönemde Lumousin'de yapılan Yuhanna İncili çevirisi,13ve 14yüzyıllarda Languedoc ve Provence'ta yapılan Yeni Ahit çevirisiyle Eski Ahit'in bazı bölümlerinin çevirileri yer alıyorduGene 13yüzyılda trubadurların şiirlerini bir araya getiren antolojilerin başına konmak üzere bu şairler ve şiirleriyle ilgili bilgi veren yaşamöyküleri yazılmaya başladıTrubadur Ramon Vidal de Besalu'nün dilbilgisive şiir sanatıyla ilgili Las Razos de trobar adlı yapıtı da bu dönemde yazıldıDönemin bir başka önemli düzyazı yapıtı da Toulouse'lu bir yazarın dilbilgisi,şiir ve retorik konularını işleyen Leys d'amor adlı yapıtıydı

İKİNCİ DÖNEM;

Provans edebiyatı 15yüzyıl sonunda tümüyle ortadan kalkmasa da,eski canlılığını yitirdiYeni şiir ödülleri konulduysa da ,1513'ten sonra Fransızca şiirler de yarışmalara alınmaya başladıve XIVLouis döneminde (1679'dan sonra) yalnızca bu şiirler ödüler değer bulunduGörkemli ortaçağ dönemini izleyen iki yüzyıl içinde, çoğu öğretici nitelikli yapıtlar sayesinde edebiyat geleneği varlığını sürdürebildi

16yüzyılda Provans edebiyatı yeniden bir canlanma içine girdiEglogues'un yazarı Gaskonyalı Pey de Garros,Davud'un Mezmurlarından yaptığı çeviriler ve Poesias gasconas ( 1567;Gaskonya Şiirleri) adlı yapıtıyla Gaskonya lehçesini bir edebiyat dili düzeyine çıkardıGüney Fransanın Oksitan dilini konuşan öbür ucunda,yani Provence'ta ise Louis Bellaud de Bellaudiere'in öncülüğünde birçok şair Provans lehçesinde şiirler yazmaya başladı


Kaynak:AnaBritannica cilt 26 frmsinsinet için derlenmiştir

Gaskonya'da Pey de Garros'la başlayan canlanmanın başlıca temsilcisi IVHenri'yle ilgili Lou Gentilome gascoun (1610) şiiriyle tanınan Guillaume Ader'diGüney'in şairleri arasında en dikkat çekeni ise ,"Oksitanya'nın Malherbe'ü" olarak tanınan Toulouse'lu Pierre Goudelin'di17yüzyılın öteki önemli Provans yazarları arasında komedileriyle ünlü oyun yazarı Claude Brueys,her yıl Beziers'de İsa'nın Göğe Çıkışı Yortusu'nda sahnelenen açık hava oyunlarının en iyilerinden Jugement de Paris'nin Yazarı Frontignanlı Nicolas Fizes ve Gaspar Zerbin yer alıyordu

Sonraki yıllarda çoğu akedemiden yetişmiş birkaç Toulouse'lu şair Goudelin'in izinden gittilerGene Goudelin'in etkisiyle klasik edebiyatı canlandırmaya yönelik bir hareket ortaya çıktıHareketin önde gelen temsilcisi,Romalı şair Vergilius'u çeviren ve onun şiirleri üzerine başarılı bir bürlesk yazan Montech'li Jean de Vales'tiPastoral şiirin en iyi örneklerini veren Prades'lı François de Cortete'in içten duygular ve arı bir üslupla yazdığı Ramounet ve Miranoundo (1684) adlı komedileri bugün de zevkle okunabilir

18yüzyılda Languedoc'taki edebiyat ürünlerinin çoğunu papazlar verdiManastır başkesişi J,-B Fevre'ın Sermon de Moussu Sistre 'ı bir başyapıt niteliğindeydiFavre ayrıca Lou Siege de Cadaroussa adlı bir alaylı destan,o dönemin taşra adetlerini anlatan İstoria de Jan I'an pres adlı bir roman ve iki komedi yazdıPapaz Jean Claude Peyrot de Pradinas ise 1781'de Les Quatre Saisons adlı yapıtını yayımladıDönemin öteki tanınmış şairleri Montpellier'li Auguste ve Cyrille Rigaud kardeşler,Provence bölgesinde Lyons'luToussaint Gros ve Gaskonya'nın en ünlü şairi sayılan Cyprien Despourrins'di





Kaynak:AnaBritannica cilt 26 frmsinsinet için derlenmiştir

ÜÇÜNCÜ DÖNEM;

Fransız Devrimi'nden sonra,Provans edebiyatını inceleyen F-JRaynouard gibi uzmanlar ortaçağın parlak edebiyat geleneğini yeniden canlandırmaya çalıştılarProvans dilinde gazeteler çıkarıldıve şairler bir araya gelerek yapıtlarını kitap haline getirdilerDokuz troubaire ( trubadur) 1823'te Lou Bouguet Prouvençaou'yu ( provans Güldestesi) yayımlandıProvans dili ve edebiyatını canlandırmayı amaçlayan Felibrige okulunun öncüleri sayılan yazarlar daha akademik nitelikli çalışmalarıyla kültürlü azınlığa seslendilerDaha geniş bir okur kitlesine seslenen halk şairleri arasında ise,komik ve yergili şiirler yazan Bordeaux'lu Jean-Antoine Verdie:ilk yapıtı L'Ange et I'enfant'daki (1828:Melek ve Çocuk ) başarısına bir daha ulaşamayan Nimes'li fırıncı Jean Reboul; Fenian et Grouman;dix chansons provençales'in (1840;Fenian ile Grouman ; On Provans Şarkısı) yazarı Marsilyalı Victor Gelu: hepsinden önemlisi ve Felibrige'in gerçek öncüsü sayılan Jacques Jasmin yer alır

Joseph Roumanille ve Frederic Mistral,Provans dilinde verdikleri yapıtlarla Provans ulusal bilincini yeniden canlandırmaya çalıştılarRoumanille,içtenlikle yazılmış dindışı şiirler ve ince bir mizah duygusuyla örülü düzyazı yapıtlar verdiMistral ise,uzun öykülü şiirleri Mireio ( 1859) ve Calendau (1867) ile çağdışı şairler arasında sivrildi1854'te Provans edebiyatını geliştirmek amacıyla Felibrige okulunu kuran yedi şair arasında ,Roumanille ve Mistral'in yanı sıra Theodore Aubanel,Anselm Mathieu,Jean Brunet,Alphonse Tavan ve Paul Giera vardıMistral'in şiir anlayışı kısa zamanda Oksitan dilini konuşan bütün bölgelere yayılarak Limoges'lu Joseph Roux,Auvergne'li Arsene Auvergnor Vermenouze ve Rouergat JBessou gibi şairleri etkilediAma Provence'lı yazarlar arasında yaygın bir kabul görmediMistral'in en büyük karşıtı ,Les Grilhs (1887) adlı yapıtın yazarı Languedoc'lu A Foures'tiBu şairlerin çoğu 20yüzyılın ilk çeyreğinde de başarılarını sürdürdülerMistral 1904'te Nobel Edebiyat Ödülünü aldı


Kaynak:AnaBritannica cilt 26 frmsinsinet için derlenmiştir

Çoğu yapıtlarını 1900'den önce yayımlamakla birlikte 20yüzyılın ilk yarısında üne kavuşan Provans yazarları arasında La Legenda d'Esclarmonda'nın (1936) yazarı Marsilyalı Valere Bernard ile Marius Andre,Prosper Estieu,Lo Got Occitan'ın ( 1903) yazarı Languedoc'lu Antonin Perbosc ve Mistral'in Mireio'sunun Gaskonya'daki karşılığı sayılabilecek pastoral şiiri Beline'yle (1899) tanınan Pireneli Miqeu Camelat sayılabilirRhone Deltasındaki Camarque'da yaşayan bazı yazarlar da bu dönemde Provans dilinde ürünler verdilerBunların en önemlileri destan havası taşıyan La Bestio dou Vaccres ( Vaccares Hayvanı) gibi öykü ve Lou Lausie d'Arles (1913) gibi şiir kitaplarıyla tanınan Joseph d'Arbaud ,Folco de Baroncelli-Javon ve Marius Jouveau'yduGene bu yıllarda PLGrenier klasik Limousin dilini canlandırdıAynı bölgeden JBCheze Una princessa dins la Tor'u (1932),Albert Pestour Rebats sur I'autura ve L'Autura enviblada adlı yapıtları yazdı19yüzyılın sonlarında doğan öbür önemli Provans yazarları arasında PEyssavel,RRouquette,kadın yazar Marcelle Drutel ve Roussillon'lu JSPons vardıÇağdaş Provans yazarlarının bir bölümü ( Provence'lılar) Mistral geleneğine bağlı kalırken,bir bölümü de ( Oksitanyalılar) daha çağdaş düşüncelere açıldı




Kaynak:AnaBritannica cilt 26 frmsinsinet için derlenmiştir