Bilge Kağan Anıtı

Bilge Kağan Anıtı

Doğu Yüzü:Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı, sözüm: Babam Türk Bilge Kağanı Sir, Dokuz Oğuz, İki Ediz çadırlı beyleri, milleti Türk tanrısı üzerinde kagan oturdum Oturduğumda ölecek gibi düşünen Türk beyleri, milleti memnun olup sevinip, yere dikilmiş gözü yukarı baktı Bu zamanda kendim oturup bunca ağır töreyi dört taraftaki dim Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumın Kağan, İstemi Kağan oturmuş Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutu vermiş, düzene soku vermiş Dört taraf hep düşman imiş Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış Başlıya baş eğdirmiş, dizliye dik çöktürmüş Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapıya kadar kondurmuş

İkisi arasında pek teşkilâtsız Gök Türk'ü düzene sokarak öylece oturuyormuş Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş Buyruku bilgili imiş tabiî, Cesur imiş tabiî Beyleri de milleti de doğru imiş Onun için ili öylece tutmuş tabiî İli tutup töreyi düzenlemiş Kendisi öylece vefât etmiş Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı, bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş Öyle ünlü kağan imiş Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş tabiî, oğulları kağan olmuş tabiî Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak, oğlu babası gibi kılınmamış olacak Bilgisiz kağan oturmuştur, kötü kağan oturmuştur Buyruku da bilgisizmiş tabiî, kötü imiş tabiî Beyleri, milleti ahenksiz olduğu için, aldatıcı olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklı çekiştirttiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan yaptığı kağanını kaybedivermiş Çin milletine beylik erkek evlâdını kul kıldı, hanımlık kız evlâdını cariye kıldı Türk beyler Türk adını bıraktı Çinli beyler Çin adını tutarak, Çin kağanına itaat etmiş

Elli yıl işi gücü vermiş Doğuda gün doğusunda Bökli kağana kadar ordu sevk edi vermiş Batıda Demir Kapıya ordu sevk edi vermiş Çin kağanına ilini, töresini alı vermiş Türk halk kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ili kazanıyorum der imiş Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana işi, gücü veriyorum der imiş Öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden, yine tâbi olmuş Bunca işi, gücü vermediğini düşünmeden, Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş Yok olmaya gidiyormuş Yukarıda Türk Tanrısı, mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiştir Türk milleti yok olmasın diye, millet olsun diye, babam İltiriş kağanı, annem İlbilge Hatun'u göğün tepesinden tutup yukarı kaldırmıştır Babam kağan on yedi erle dışarı çıkmış Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki inmiş Toplanıp yetmiş er olmuş Tanrı kuvvet verdiği için, babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş Doğuya batıya asker sevk edip toplamış, yığmış Hepsi yedi yüz er olmuş

Yedi yüz er olup ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuş milleti, Türk töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş Tölis, Tarduş milletini orda tanzim etmiş Yabguyu, şadı orda vermiş Güneyde Çin milleti düşman imiş Kuzeyde Baz Kağan, Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş Babam kağan bunca kırk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış Tanrı lûtfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş Babam kağan öylece ili, töreyi kazanıp, uçup gitmiş Babam kağan için ilkin Baz kağanı balbal olarak dikmiş Babam kağan uçtuğunda kendim sekiz yaşında kaldım O töre üzerine amcam kağan oturdu Oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, tekrar besledi Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı Amcam kağan oturduğunda kendim prens Tanrı buyurduğu için ondört yaşımda Tarduş milleti üzerine şad oturdum Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehir'e, Şantung ovasına kadar ordu sevk ettik Batıda Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettik

Kögmen'i aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik Yekun olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık İlliyi ilsizleştirdik, kağanlıyı kağansızlaştırdık Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik Türgiş kağanı Türk'üm, milletim idi Bilmediği için, bize karşı yanlış hareket ettiği, ihanet ettiği için kağanı öldü, buyruku, beyleri de öldü On Ok kavmi eziyet gördü Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz kalmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip Bars bey idi Kağan adını burda biz verdik Kız kardeşim prensesi verdik Kendisi ihanet etti, kağanı öldü, milleti cariye, kul oldu Kögmen'in yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız milletini tanzim ve tertip edip geldik Savaştık ilini geri verdik Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk Batıda Kengü Tarbana kadar Türk milletini öyle kondurduk, öyle düzene soktuk O zamanda kul kullu, cariye cariyeli olmuştu Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi Öyle kazanılmış, öyle düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı Türk, Oğuz beyleri, milleti işit: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti? Türk milleti, vazgeç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan kağanına, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hâle soktun

Silâhlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanının milleti, gittin! Doğuya giden, gittin! Batıya giden, gittin! Gittiğin yerde hayrın şu olmalı: Kanın nehir gibi koştu Kemiğin dağ gibi yattı Beylik erkek evlâdını kul kıldın Hanımlık kız evlâdını cariye kıldın O bilmemenden dolayı, kötülüğün yüzünden amcam kağan uçup gitti Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kağanı, annem hatunu yükselten Tanrı, il veren Tanrı, Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, kendimi o Tanrı kağan oturttu tabiî Varlıklı, zengin millet üzerine oturmadım İçte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün, perişan millet üzerine oturdum Küçük kardeşim Kül Tigin, iki şad, küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk Babamızın, amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyuyamadım, gündüz oturmadım Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile öle yite kazandım Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım Ben kendim kağan oturduğumdan her yere gitmiş olan millet yaya olarak, çıplak olarak, öle yite geri geldi Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; doğuda Kıtay, Tatabı kavmine doğru; güneyde Çine doğru on iki defa ordu sevk ettim savaştım Ondan sonra Tanrı buyurduğu için, devletim, kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim Çıplak milleti elbiseli kıldım Fakir milleti zengin kıldım

Az milleti çok kıldım Değerli illiden, değerli kağanlıdan daha iyi kıldım Dört taraftaki milleti hep tâbi kıldım, düşmansız kıldım Hep bana itaat etti Onyedi yaşımda Tanguta doğru ordu sevk ettim Tangut milletini bozdum Oğlunu, karısını, at sürüsünü, servetini orda aldım Onsekiz yaşımda Altı Çub Soğdaka doğru ordu sevk ettim Milleti orda bozdum Çinli Ong vali, elli bin asker geldi Iduk Başta savaştım O orduyu orda yok ettim Yirmi yaşımda, Basmıl Iduk Kut soyumdan olan kavim idi, kervan göndermiyor diye ordu sevk ettim K m tâbi kıldım, malını çevirip getirdim Yirmi iki yaşımda Çin'e doğru ordu sevk ettim Çaça general, seksen bin asker ile savaştım Askerini orda öldürdüm Yirmi altı yaşımda Çik kavmi Kırgız ile beraber düşman oldu Kemi geçerek Çike doğru ordu sevk ettim Örpende savaştım Askerini mızrakladım Az milletini aldım tâbi kıldım Yirmi yedi yaşımda Kırgız'a doğru ordu sevk ettim Mızrak batımı karı söküp, Kögmen ormanını aşarak yürüyüp Kırgız kavmini uykuda bastım Kağanı ile Songa ormanında savaştım Kağanını öldürdüm, ilini orda aldım

O yılda Türgiş'e doğru Altın ormanını aşarak İrtiş nehrini geçip yürüdüm Türgiş kavmini uykuda bastım Türgiş kağanının ordusu ateş gibi, fırtına gibi geldi Bolçu'da savaştık Kağanını, yabgusunu, şadını orda öldürdüm İlini orda aldım Otuz yaşımda Beş Balıka doğru ordu sevk ettim Altı defa savaştım askerini hep öldürdüm Onun içindeki ne kadar insan yok olacaktı çağırmak için geldi Beş Balık onun için kurtuldu Otuzbir yaşımda Karluk milleti sıkıntısız, hür ve serbest iken, düşman oldu Tamag Iduk Başta savaştım Karluk milletini öldürdüm, orda aldım Basmıl kara Karluk milleti toplanıp geldi m, öldürdüm Dokuz Oğuz benim milletim idi Gök, yer bulandığı için, ödüne kıskançlık değdiği için düşman oldu Bir yılda dört defa savaştım: En önce Togu Balık!ta savaştım Togla nehrini yüzdürerek geçip ordusu İkinci olarak Andırgu'da savaştım Askerini mızrakladım Üçüncü olarak Çuş başında savaştım Türk milleti ayak titretti, perişan olacaktı İlerleyip yayarak gelen ordusunu püskürttüm Çok ölecek orda dirildi Orda Tongra yiğiti bir boyu Tonga Tigin mateminde çevirip vurdum Dördüncü olarak Ezginti Kadız'da savaştım Askerini orda mızrakladım, yıprattım yıprat

Otuziki yaşımda Amgı kalesinde kışladıkta kıtlık oldu İlk baharında Oğuz'a doğru ordu sevk ettim İlk ordu dışarı çıkmıştı, ikinci ordu merkezde idi Üç Oğuz ordusu basıp geldi Yaya, kötü oldu diyip yenmek için geldi Bir kısım ordusu evi barkı yağma etmek için gitti, bir kısım ordusu savaşmak için geldi Biz az idik, kötü durumda idik Oğuz düşman Tanrı kuvvet verdiği için orda mızrakladım, dağıttım Tanrı bahşettiği için, ben kazandığım için Türk milleti kazanmıştır Ben küçük kardeşimle beraber böyle başa geçip kazanmasam Türk milleti ölecekti, yok olacaktı Türk beyleri, milleti, böyle düşünün, böyle bilin! Oğuz kavmi göndermeden, diye ordu sevk ettim Evini barkını bozdum Oğuz kavmi Dokuz Tatar ile toplanıp geldi Aguda iki büyük savaş yaptım Ordusunu bozdum İlini orda aldım Öyle kazanıp Tanrı buyurduğu için otuzüç yaşımda idi Seçkin, muhterem, güç beslemiş olan, kahraman kağanına ihanet etti Üstte Tanrı, mukaddes yer, su, amcam kağanın devleti kabul etmedi olacak Dokuz Oğuz kavmi yerini, suyunu terk edip Çin'e doğru gitti Çin bu yere geldi Besleyeyim diye düşünüp millet suçla güneyde Çin'de adı sanı yok oldu Bu yerde bana kul oldu Ben kendim kağan oturduğum için Türk milletini kılmadım İli, töreyi çok iyi kazandım toplanıp orda savaştım Askerini mızrakladım

Teslim olan teslim oldu, millet oldu; Ölen öldü Selengadan aşağıya yürüyerek Kargan vâdisinde evini, barkını orda bozdum ormana çıktı Uygur valisi yüz kadar askerle doğuya kaçıp gitti Türk milleti aç idi O at sürüsünü alıp besledim Otuz dört yaşımda Oğuz kaçıp Çin'e girdi Eseflenip ordu sevk ettim Hiddetle , oğlunu, karısını orda aldım İki valili millet Tatabı milleti Çin kağanına itaat etti Elçisi, iyi sözü, niyazı gelmiyor diye yazın ordu sevk ettim Milleti orda bozdum At sürüsünü askeri toplanıp geldi Kadırkan ormanına kon yerine doğru, suyuna doşru kondu Güneyde Karluk milletine doşru ordu sevk et diyip Tudun Yamtarı gönderdim, gitti Karluk valisi yok olmuş, küçük kardeşi bir kaleye kervanı koşmadı Onu korkutayım diyip ordu sevk ettim Koruyucu iki üç kişi ile beraber kaçıp gitti Halk kütlesi kağanım geldi diyip övdü ad verdim Küçük adlı

Güneydoğu Yüzü: Gök Öngü çiğneyerek ordu yürüyüp, gece ve gündüz yedi zamanda susuzu geçtim Çorağa ulaşıp yağmacı askeri Keçine kadar

Güney Yüzü: Çin süvarisini, on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm Bi aşıp vard defa ordu sevk ettim Otuzsekiz yaşımda kışın Kıtay'a doğru ordu sevk ettim Otuz dokuz yaşımda ilk baharda Tatabı'ya doğru ordu sevk ettim ben öldürdüm Oğlunu, karısını, at sürüsünü, servetini millet karısını yok kıldım savaştım verdim Kahraman erini öldürüp balbal kılı verdim Elli yaşımda Tatabı milleti Kıtaydan ayrıldı lker dağına Ku general kumandasında kırk bin asker geldi Töngkes dağında hücum edip vurdum Otuz bin askeri öldürdüm On bin ise öktüm Tatabı öldürdü Büyük oğlum hastalanıp yok olunca Ku'yu, generali balbal olarak diki verdim Ben on dokuz yıl şad olarak oturdum, on dokuz yıl kağan olarak oturdum, il tuttum Otuz bir Türk'üm için, milletim için iyisini öylece kazanı verdim

Bu kadar kazanıp babam kağan köpek yılı, onuncu ay, yirmi altıda uçup gitti Domuz yılı, beşinci ay, yirmi yedide yas töreni yaptırdım Bukağ vali babası Lisün Tay generalin başkanlığında beş yüz yiğit geldi Kokuluk altın, gümüş fazla fazla getirdi Yas töreni kokusunu getirip diki verdi Sandal ağacı getirip öz Bunca millet saçını, kulağını kesti İyi binek atını, kara samurunu, mavi sincabını sayısız getirip hep bıraktı Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı, sözüm: Babam Türk Bilge Kağan'ı oturduğunda şimdiki Türk beyleri, sonra Tarduş beyleri; Kül Çor başta olarak, arkasından şadpıt beyleri; önde Tölis beyleri; Apa Tarkan başta olarak, arkasından şadpıt beyleri; bu Taman Tarkan, Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk iç buyruk; Sebig Kül İrkin başta olarak, arkasından buyruk; bunca şimdiki beyler, babam kağana fevkalâde fevkalâde çok iltica etti Türk beylerini, milletini fevkalâde çok yüceltti, övdü babam kağan ağır taşı, kalın ağacı Türk beyleri, milleti Kendime bunca

Kuzey Yüzü:Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum Sözümü tamamiyle işit Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki Şadpıt beyleri, kuzeydeki Tarkat, Buyruk beyleri, Otuz Tatar, Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tâbidir Bunca milleti hep düzene soktum O şimdi kötü değildir Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı Güneyde Dokuz Ersin'e kadar ordu sevk ettim, Tibet'e ulaşmama az kaldı Batıda İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim

Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim Bunca yere kadar yürüttüm Ötüken ormanından iyisi hiç yokmuş İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım Altını, gümüşü, ipeği, ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş Bir insan yanılsa kabilesine, milletine, akrabasına kadar barındırmaz imiş

Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültün ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş Bilgi bilmez kişi o sözü alıp, yakına varıp, çok insan öldün! O yere doğru gidersen Türk milleti, öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın yoktur Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin Acıksan tokluk düşünmezsin Bir doysan açlığı düşünmezsin Öyle olduğun için beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin Hep orda mahvoldun, yok edildin Orda, geri kalanınla, her yere zayıflayarak ölerek yürüyordun Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için kağan oturdum Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım Fakir milleti zengin kıldım Az milleti çok kıldım Yoksa bu sözümde yalan var mı?

Türk beyleri, milleti, bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum Yanılıp öleceğini yine burda vurdum Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum Ona bakarak bilin Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Babam kağan, amcam kağan oturduğunda dört taraftaki milleti nasıl düzene sokmuş Tanrı buyurduğu için kendim oturduğumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim kıldım Türgiş kağanına kızımı fevkalâde büyük törenle alı verdim Türgiş kağanının kızını fevkalâde büyük törenle oğluma alıverdim fevkalâde büyük törenle alı verdim yaptırdım başlıya baş eğdirdim, dizliye diz çöktürdüm Üstte Tanrı, altta yer bahşettiği için gözle görülmeyen, kulakla işitilmeyen milletimi doğuda gün doğusuna, güneyde batıda

Sarı altınını, beyaz gümüşünü, kenarlı ipeğini, ipekli kumaşını, binek atını, aygırını, kara samurunu, mavi sincabını Türk'üme, milletime kazanı verdim, tanzim edi verdim kedersiz kıldım Üstte Tanrı kudretli Türk beylerini, milletini besleyin, zahmet çektirmeyin, incitmeyin! benim Türk beylerim, Türk milletim, kazanıp bu bu kağanından, bu beylerinden suyundan ayrılmazsan, Türk milleti, kendin iyilik göreceksin, evine gireceksin, dertsiz olacaksın Ondan sonra Çin kağanından resimciyi hep getirttim Benim sözümü kırmadı, maiyetindeki resimciyi gönderdi Ona bambaşka türbe yaptırdım İçine dışına bambaşka resim vurdurdum Taş yontturdum Gönüldeki sözümü vurdurdum On Ok oğluna, yabancına kadar bunu görüp bilin! Ebedî taş yontturdum yontturdum, yazdırdım O taş türbesini

Batı Yüzü: üstte Bilge Kağan uçtu Yaz olsa, üstte gök davulu gürler gibi, öylece ve dağda yabani geyik gürlese, öylece mateme gark oluyorum Babam kağanın taşını kendim kağan

Güneybatı Yüzü:Bilge Kağan kitâbesini Yollug Tigin, yazdım Bunca türbeyi, resimi, sanatı kağanın yeğeni Yollug Tigin ben bir ay dört gün oturup yazdım, resimledim