Sanayi Inkılabı

SANAYİ İNKILÂBI

' XVIII yüzyılda ilk olarak İngiltere'de başlayan, daha sonra diğer Avrupa ülkelerine yayılan, etkileri bakımından tüm dünyayı sarsan önemli bir olaydır
Aletin yerini makinanın alması demek olan bu devrimin başlamasında ilk önemli etken buhar gücünün sanayide uygulanmasıdır

Nedeni:

Rönesans ve Reform hareketlerinin yol açtığı özgür düşünce, bilim ve teknik alanda gelişmelere ortam hazırladı Coğrafi Keşiflerin başlattığı sömürgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleşti Teknik gelişmelerin üretim alanına uygulanmasıyla da endüstri devrimi doğdu

Birinci Sanayi Devrimi :

Sanayi, devrimlerle doğmadı Devrim öncesinde de vardı, işçiler, mesela dokumacılıkta, imalatçı tacirler hesabına evlerinde çalışıyorlardı, demirciler, dökümhanelerde de dışarıdan sipariş alıyorlardı Ama bütün bunlar zanaat düzeyindeydi Oysa, XVIII yüzyıl sonlarına varıldığında bu konuda büyük değişiklikler ortaya çıktı Bu değişimler, üretim araçlarını hem nicelik hem de nitelik olarak etkiledi Makinelerin gelişimi ve dolayısıyla maliyetlerinin yükselişi, artık işçilerin bunlara tek başlarına sahip olamayacaklarını gösteriyordu Buharın kullanımı da bu makineleri bir araya getirme, yani fabrikada bir bina içinde toplama zorunluluğu getirdi Böylece ekonominin verileri, aynı zamanda da günlük yaşamın çerçevesi değişti Ayrıca taşımacılıktaki ilerlemeler de bazı dönüşümlere neden olacaktı

Bu arada teknik yenilikleri belirtmek yerinde olur: makinelerde buharın kullanımı, kömür ve demir sektörünü etkileyerek birinci '' sanayi devrimine damgasını vurdu, taşımacılık alanında, demiryolu, deniz ulaşımı ve karayollarında teknik gelişmeler görüldü, dokumacılık gelişti, nihayet petrol ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklarının kullanımı, ikinci sanayi devrimini getirdi Kuşkusuz bu yenilikler hemen yaygınlaşmadı Nitekim İngiltere'de odunla çalışan son yüksek fırın ancak 1809 yılında söndürüldü Fransa'da, yeni ve geleneksel sektörler iç içe geçerek uzun süre varlıklarını korudular Mulhouse de pamuk fabrikada eğiriliyor, ama kumaş -fason işçilikle- evlerde dokunuyordu

Bu dönemde meydana gelen ekonomik dönüşümlerin tümünü sadece teknik gelişmelere bağlamak doğru olmaz Tarihçilere göre bu gelişim, bir talebe verilen cevaptır Onlar daha çok tarım alanındaki gelişmeler üstünde dururlar: söz konusu olgu, kırsal alandan kentlere doğru göçe neden olmuş, dolayısıyla potansiyel bir pazarın ve el emeğinin doğuşuna yol açmıştır Bu yazarlar iç sınırların ortadan kalkmasıyla tutarlı ulusal pazarların oluşumuna, böylece işletmecilik düşüncesinin ortaya çıkışına ve sermaye birikimine önem verirler

İkinci Sanayi Devrimi :

Demiryolu 1830 yılından itibaren İngiltere'de sanayileşmenin itici gücü olarak dokumacılığın yerine aldı Demiryolu çılgınlığı İngiltere'den Fransa'ya geçti, daha sonra bütün Avrupa'ya yayıldı Fransa'da, bu yayılma kesintisiz olmadı, Thiers gibi siyaset adamlarının acımasız alayları ve Politeknik Okulu'ndan Arago gibi bilim adamlarının eleştirileri bunu gösterir

Ama bu durum, şaşırtıcı bir gelişmeye engel olmadı 1830 yılından 1850 yılma kadar İngiltere'de 10 000 km demiryolu yapıldı, bunu izleyen 20 yıl içinde kıta Avrupası'nda biraz daha fazla demiryolu döşendi ABD'de de benzer bir gelişme yaşandı 1869'da, doğu ve batı kıyıları birbirine bağlandı Her yerde büyük teknik başarılar gerçekleştirildi 1871'de tamamlanan Frejus Tüneli ile Alpler ilk kez aşılıyordu Artık dünya, demiryolu çağım yaşamaktaydıBu değişimde makinelerdeki gelişmelerin de etkisi vardı Raylar üzerinde ilerleyen ilk buhar makinesi, 1804'te Galler'de yapıldı182Tde Fransız mühendis Marc Seguin'in borulu kazanıyla trenlerin gücü büyük ölçüde arttı Sonra 1829'da kesin bir gelişim evresi aşıldı: İngiliz George Stephenson'ın '' Roket '' adlı lokomotifi, bir yarış atını geçti Bu başarıyı diğer gelişmeler izledi, demir raylar genelleşti, taşıyıcı şasi mükemmelleştirildi, lokomotiflerin hızı ve çekiş gücü yükseltildi Kısacası trenler maden ocağı veya dökümhaneyi bir su yoluna bağlama aracı olmaktan çıkarak, gerçekten yararlı taşıma araçları haline geldi

Bunun için çelik sanayii patronlarının kendilerine sunulan bu büyük pazarı keşfetmesi ve bankalar kurularak halkın tasarruflarını toplaması ve yönlendirmesi, gereken sermayeyi bir araya getirmesi gerekiyordu Böylece demiryolu devrimi, büyük malî grupların ortaya çıkmasını sağladığı gibi, çelik sanayisini de, lokomotif, ray, viyadükler imaline teşvik etti Demiryolları sayesinde pazarlar birleşti, mesafeler kısaldı, bölgesel ekonomilerin uzmanlaşması için gerekli koşullar oluştu, şehir-köy ayrımı azaldı Öte yandan demiryolunun gelişimi, sanayi devriminin etkilerinin yayılmasına da katkıda bulundu

Çelik sanayii 1856 yılından itibaren çok büyük bir gelişim gösterdi Henry Bessemer, dökme demiri ekonomik olarak çeliğe dönüştüren bir yöntem buldu, böylece çelik, demire karşı bir zafer kazanmış oldu Ama ikinci sanayi devrimi, petrol ve elektrikten kaynaklandı Antik Çağ'dan beri bilinen '' yer yağı '', Amerika Birleşik Devletleri'nde XIX yüzyılın ortasında işletilmeye başladı Albay Drake ilk petrol kuyusunu 1859 yılında açtı, ardından Rusya devreye girdi Petrol önce aydınlanmada kullanıldı Sonra, 1866 yılından sonra Avrupalı mühendisler patlamalı motoru icat ettiler Bu buluşu, Alman Rudolf Diesel'in geliştirdiği içten yanmalı motor izledi 1914 yılında trafiğe çıkan iki milyon taşıt, henüz demiryolunun üstünlüğünü tehdit etmese de hiç şüphesiz yepyeni bir çağı başlatıyordu

Elektriğe gelince, bu enerji tam yüz yıldan beri incelenme konusuydu Ancak sanayide üretimi ve kullanımı, Belçikalı Zenobe Gramme'ın jeneratörü buluşundan ve Fransız Aristide Berges'nin bunu 1869 yılında bir su çavlanına yerleştirmesinden sonra gerçekleşti Aristide Berges bu enerji kaynağına '' beyaz kömür '' adını verdi 1882 yılında fizikçi Marcel Deprez elektriği yüksek gerilimli akıma dönüştürdü Bu gelişim elektriğin iletimi için gerekli koşuldu ve hemen pratik sonuçlar verdi: Gramme'ın tersinir makinesi ilk elektrik motorunu oluşturdu Amerikalı Thomas Edison 1878 yılında akkor lambayı buldu Bunları kısa süre içinde diğer buluşlar izledi, yeni bir sanayinin temelini oluşturan elektroliz bulundu, dolayısıyla elektrolize dayanan elektrometalürji, alüminyum üretimini sağladı

Bütün bu buluşlar, İsveç, Norveç, İsviçre, İtalya ve Güneydoğu Fransa gibi kömürü bulunmayan dağlık ülkelerin ekonomilerinin gelişmesine olanak verdi Aynı dönemde petrol, Amerika Birleşik Devletleri'nin ilerlemesini kolaylaştırdı Öte yandan Almanya yeni buluşlara uyum sağladığından, sanayinin haritadaki dağılımı İngiltere aleyhine değişti Yeni enerji kaynakları olmayan bu ülke, donanımlarının eskimesi sonucu nispî bir gerilemeye uğradı

Sonuçları:

1) Üretimde aletin yerini makine aldı , seri üretime geçildi
2) Üretim patlaması yaşandı, uluslararası ticaret hızlandı
3) Büyük şirketler kuruldu: sermaye birikimi daha da yoğunlaştı
4) Büyük üniteli fabrikalar kuruldu, yeni bir sosyal sınıf doğdu (işçi sınıfı)
5) Köyden kente göç başladı, kentleşme hızlandı, dünyanın ilk gecekonduları meydana geldi
6) Hammadde kaynakları ve pazar alanları bulma yarışı sanayileşen ülkeler arasında rekabete yol açtı
7) Emek ve sermaye arasında çelişkiler yoğunlaştı, işsizlik bir yandan artarken öte yandan teknoloji alanlarında yeni yenilikler görüldü
Yorum: işsizliğin artması, işgücünün önemli bir unsur olmasına karşın ucuz olmasına yol atı Bu durumda işçi sınıfı kendini korumak için sendikalaşmaya başladı Böylece çalışma hayatında yeni bir dönem başladı
8) Uluslararası ekonomik ve kültürel ilişkiler arttı
9) Sosyalizm ve Liberalizm gibi düşünce akımları ortaya çıktı
'''

200 yıl kadar önce, makineli üretime dayanan sanayi zanaatçıların el sanatlarına dayanan üretiminin yerine geçmeye başladı Sanayi Devrimi adı verilen bu büyük ekonomik dönüşüm İngiltere'den başlayarak dünyanın başka ülkelerine de yayıldı

Sanayi Devrimi öncesinde üretim, basit aletlerle, bütün aile üyelerinin katılımıyla evlerde ya da atölyelerde gerçekleşirdi Üretimde yalnızca elle ya da ayakla çalışan basit aletler kullanıldığı için evde çalışmak olanaklıydı 18 yüzyılda karmaşık makineler yapıldı; daha sonra bu makineler fabrikalarda buhar gücüyle çalıştırıldı Aile işletmeleri, fabrikalarda yapılan üretimle rekabet edemedi ve bunlar bir süre sonra yok oldular

Fabrikalarda yapılan makineli üretim ve sanayileşme insanların tüm yaşam ve çalışma biçimlerini de değiştirdi Aile üyeleri ücretli işçi olarak belirli saatler içinde fabrikalarda çalışmaya ve eskiden ev içi üretimle karşıladıkları gereksinmelerini satın almaya başla dılar
Buhar makinesinin geliştirilmesinden önce alet ya da makinelerin çalıştırılmasında yel değirmenleri ve su çarklarından yararlanılırdı {bak RÜZGÂR ENERJİSİ) 18 yüzyılın başında ilk buhar makineleri madenlerden dışarıya su pompalamakta kullanıldı 1782'de James "Watt'ın {bak Watt, James) fabrika makinelerini işletebilecek bir buhar makinesini geliştirmesinden sonra sanayide makine kullanımı hızla yaygınlaştı Sanayi Devrimi'nin öncü sanayilerinden olan pamuklu dokuma sanayisi, ilk makineleşen sanayilerden biri oldu 1733'te İngiltere'de bir işçi plan John Kay, çok hızlı hareket ettiği için "uçan mekik" denen bir düzenek yaptı

Bir makineye bağlı olan bu mekik dokuma makinelerinin hızını artırdı Bu buluştan sonra dokuma makinelerini işler halde tutabilmek için daha fazla dokuma ipliğine gereksinim duyuldu James Hargreaves'in 1766'da yaptığı eğirme tezgâhı birkaç ipliği aynı anda ve daha hızlı eğirebili yordu Üç yıl sonra Richard Arkwright su gücüyle çalışan eğirme tezgâhını buldu 1779'da Samuel Crompton "eğirme katırı" denen, çok hızlı ve kullanışlı bir eğirme makinesi yaptı {bak Arkwright, Sir RlCHARD; Crompton Samuel; Dokumacilik; Hargreaves James) Böylece dokuma ipliği üretiminin hızla artması dokumacılık alanında yeni buluşları zorladı 1785'te Edmund Cartwright'ın bulduğu su gücüyle çalışan dokuma tezgâhı dokuma sanayisinin hızla gelişmesine yol açtı; 30 yıl içinde bu tezgâhlar hem pamuklu, hem de yünlü dokuma sanayilerinde yaygın bir biçimde kullanılmaya başlandı

Makineleşmeyle birlikte işsiz kalan ya da çok düşük ücretlerle çalıştırılan zanaatçılar makineleşmeye karşı direnmeye başladılar 18 yüzyılda dokuma tezgâhlarının kırılmasına öncülük eden Ned Ludd'dan adını alan Luddit hareket 1811'de İngiltere'de Notting ham yöresinde dokuma işkolunda başladı ve öteki sanayi bölgelerine de yayıldı Makine kırıcıların ayaklanması şiddetle bastırıldı, hareketin birçok önderi asıldı Makineleşmeyi ve işsizliği protesto eden başka ayaklanmalar da sert bir biçimde bastırıldı
Makineleşme ve buhar gücünün daha fazla kullanılması tarım kesimi ile kömür ve demir sanayilerinde de büyük değişmelere yol açtı Kömür ve demir sanayilerinin gelişmesi öteki alanların da sanayileşmesine yardımcı oldu

Sanayi Devrimi'yle birlikte büyük sanayi kentleri kuruldu 18 yüzyılın sonu ile 19 yüzyılın başında İngiltere'nin artan nüfusunun önemli bir bölümü sanayide çalışmaya başladı Tarım alanında ileri teknolojiler kullanan büyük çiftliklerin yaygınlaşmasıyla küçük çiftçilerin yaşam alanı daraldı; pek çoğu toprağını büyük çiftçilere satmak ya da bırakmak zorunda kaldı ve kentlere göç ederek sanayi kesiminde iş aradı

Kentlerin büyümesi çok sayıda sorunu da birlikte getirdi Evler kalabaİıklaştı ve karanlık, kasvetli sokaklarda bir araya sıkıştırılmış ucuz evler yapıldı Uzun yıllar insanlar içecek temiz sudan ve doğru düzgün bir kanalizasyon sisteminden yoksun kaldılar Örneğin Man chester'da 1840'larda bir yerleşme yerindeki tuvaleti 212 kişi kullanıyordu Bu nemli ve karanlık izbelerde pislikle birlikte bit, pire, fare ve öbür zararlı yaratıklar yüzünden hastalık eksik olmuyordu Tifo, tifüs, çiçek ve kolera salgınlarından başka verem de çok yaygındı Sanayi kentlerinin park ve bahçelere rastlanmayan bu kesimlerinde hastane ve okul yoktu İşçi gettolarına {bak GETTO) dönüşen bu bölgelerde insanca yaşam için verilen mücadeleler sonucu, 19 yüzyılın sonuna doğru çıkartılan yasalarla belli bir iyileşmeye doğru adımlar atıldı

Sanayi Devrimi'yle birlikte İngiltere hem ülke çapında, hem de dünya pazarları için üretim yapabilecek duruma geldi Bu da taşımacılık alanındaki gelişmelerin hızlanmasına yol açtı Daha iyi yollar, köprüler ve kanallar yapıldı 1800'e gelindiğinde, İngiltere'nin tüm önemli kentlerini birbirine bağlayan kanallar ağı kurulmaya başlanmıştı

George Stephenson'ın rayların üzerinde hareket edebilen ve vagonları çekmede kullanılabilen bir tür buhar makinesi yapmasıyla, taşımacılıkta demiryollarından yararlanmak da olanaklı oldu Stockton'dan Darlington'a uzanan demiryolu, Stephenson'ın kullandığı ilk trenle 1825'te açıldı 1829'da Stephenson'ın Rockefi o günler için şaşırtıcı olan, saatte 34 kilometrelik bir hıza ulaşabiliyordu Rockef in başarısından sonra demiryollarında buharlı lokomotiflerin kullanılması yaygınlaştı; 20 yıl içerisinde İngiltere'nin bütün belli başlı kentleri demiryollarıyla birbirine bağlandı {bak DEMİRYOLU VE TREN; STEPHENSON, GEORGE VE ROBERT) 1850'ye gelindiğinde lokomotiflerin en hızlısı saatte 100 km hızla yol alabiliyordu

Bu sırada denizlerde de buharlı gemiler çağı başlamaktaydı Ahşaptan yapılan ilk buharlı gemilerin yerini kısa bir süre içinde demirden yapılan gemiler aldı 1860'larda ve 1870'lerde ise ucuz çelik kullanımı yaygınlaştı (Ayrıca bak GEMİ VE GEMİ YAPIMI)
Yeni makineler su gücü ya da buhar maki nelerince çalıştırıldığı ve eskiden el emeğine dayanan pek çok işi yapabildiği için bunların çalıştırılmasında, daha ucuz olan kadın ve çocuk işgücünden yararlanıldı Çalışma saatlerini belirleyen yasalar parlamentodan geçinceye kaçlar fabrika işçileri ve çocuklar günde 14-18 saat çalıştılar Daha yeni ve karmaşık makineler keşfedilince ve makinelerin makineler tarafından yapılmaya başlanmasıyla birlikte çok sayıda makinist ve nitelikli işgücü gereksinimi doğdu Atlar hakkında her şeyi bilen arabacıların yerini de lokomotiflerden anlayan mühendisler aldı Ne var ki, işçilerin ve teknik adamların çalışma ve yaşam koşullarının iyileştirilmesi amacıyla sendikalarda (bak SENDİKA) örgütlenmesinin önüne 1871'e kadar büyük güçlükler çıkarıldı

Sanayi Devrimi kapitalizmin (bak KAPİTALİZM) dünya pazarlarına egemen olmasını sağladı Kendi üretim araçlarıyla çalışan zanaatçıların büyük bir bölümü ücretli işçi, küçük bir bölümü de fabrika sahibi oldu Köylülerin bir bölümü de topraklarını satmak zorunda kalarak fabrika işçisi oldu 20 yüzyılın kapitalist toplumlarındaki temel sınıfların oluşumu Sanayi Devrimi sırasında başladı