Edebi Sanatlar - Edebi Sanat Yıllık Ödev Edebi Sanatın Şiirleri Üzerinde Örnkleri

Edebi Sanatlar - Edebi Sanat Yıllık Ödev Edebi Sanatın Şiirleri Üzerinde Örnkleri
Edebi Sanatlar - Edebi Sanat Yıllık Ödev Edebi Sanatın Şiirleri Üzerinde Örnkleri

edebi sanatlar, edebi sanat, edebi sanatın şiirler üzerinde örnekleri yardımcı olursanz sevinirm teşekkürler

1 Giriş Genelde edebiyat, daha özelde ise şiir, sözü etkili, çarpıcı, yoğun anlamlı ve güzel söyleme sanatıdır İnsanlar yüzyıllar boyunca dili işleye işleye zenginleştirmişler, ifade imkânlarını genişletmişler ve iletişimi daha güzel sağlayacak bir araç konu*muna getirmeye çalışmışlardır Zaman içinde edebiyatçılar, dili işleye işleye tek bo*yutluluktan, tek bir anlamın ya da şeklin karşılığı olmaktan çıkarıp, birden fazla an*lamı karşılayabilecek bir biçime sokmuşlardır Böylece dil, kuru bir iletişim aracı ol*mak yerine sesiyle ahenkli, anlamıyla derinlikli, zengin, yoğun içerikli ve görüntü*süyle hoş bir kompozisyon hâline gelmiştir
Edebî sanatlar, dilin gerçek ve sembolik her türlü anlamını karşılamak, az sözle çok şey ifade etmek, anlam ve çağrışım ilgileri kurmak, harf ve sözcüklerin şekil olarak görüntülerinden ve ses değerlerinden yararlanmak amacıyla üretilmiş söz söyleme sanatlarıdır
Edebî sanatlar, ince duyguların, keskin zekâların ve estetik duyarlığın ürünü olarak doğmuştur
Türk edebiyatında en eski dönemlerden günümüze kadar, özellikle Klâsik (Divan) Türk edebiyatında edebî sanatlara büyük önem verilmiştir Bu sanatları belli başlı şu başlıklar altında topluyoruz : 1 Mecazlar, 2 Anlam Sanatları, 3 Söz Sanatları
2 Mecazlar
Mecaz, yol, geçecek yer, gerçeğin zıddı gibi anlamlara gelir Terim olarak ise sö*zün, sözcüğün asıl anlamıyla değil, benzerlikler kurma yoluyla başka anlamlarda kullanılmasıdır
Kaç tür mecaz vardır?
Mecazlar başlıca altı alt bölüme ayrılır :
21 Benzetme (Teşbih)
Sözcük anlamı : BenzetmeTerim anlamı : Aralarında bazı özellikleri açısından ilgi kurulabilen iki unsurdan benzerlik bakımından güçsüz olanı güçlü niteliklere ve özelliklere sahip olan diğer unsura benzetmektir Benzetme (teşbih) sanatı dört ben*zetme unsurundan oluşur :
Benzetilen: Aralarında benzerlik kurulan unsurlardan özelliği ve niteliği bakımından zayıf olun unsur
Kendisine benzetilen: Benzerlik kurulan unsurlardan nitelik ve özelliği bakımından üstün, güçlü olduğu için kendisine benzetme yapılan unsur
Benzetme yönü: Benzerlik kurulan unsurlar arasındaki benzeşme ilgisi ve yönü*dür
Benzetme edatı: Unsurlar arasında benzerlik ilgisi kuran edat ya da edat görevini yüklenmiş sözcükler, ekler Bunların başlıcaları şunlardır : gibi, bigi, tek, andırır, ben*zer, niteki, nitekim, sanki, çü, çün, mânend, gûyâ, gûne, gûnâ, sıfat, misâl, misl, kadar, -veş, -âsâ, -vâr, âdetâ, nisbet, meğer ki, tıpkı
Bu dört unsurundan birinin ya da birkaçının yer alıp almamasına göre benzetme üçe ayrılır :
211 Ayrıntılı Benzetme
Her dört unsurun da bulunduğu benzetme
Örnek:
Aktı gönlüm su gibi sen serv-i dil-cûdan yana
Sen de mâyil ol revân ey serv akar sudan yana
Zâtî
(Gönlüm, su gibi gönlü çeken servi boylu sen sevgiliden yana aktı Ey servi boylu güzel, sen de akar sudan yana akmaya eğilimli ol)
Benzetilen : gönül
Kendisine benzetilen : su
Benzetme edatı : gibi
Benzetme yönü: Suyun akması ile sevenin sevilene eğilim, ilgi göstermesi, ona doğru yönelmesi, arasındaki ilişki
212 Kısaltılmış Benzetme
Teşbihin dört unsurundan benzetme yönünün söylenmediği benzetme
Örnek:
Âb-gîne içinde mey gibidir
Leb-i la’lin hayâli dilde müdâm
Bâkî
(Devamlı olarak gönülde kırmızı dudağının hayali billûr kadeh içindeki şarap gibi*dir)
Benzetilen : leb-i la’l
Kendisine benzetilen : mey
Benzetme edatı : gibi
Benzetme yönü belirtilmemiş Aşıkın gönlünde sevgilinin kırmızı dudağının haya*li, düşüncesi, tasavvuru, kırmızılığından ve zevk vericiliğinden dolayı billûr kadeh içindeki şaraba benzetilir
213 Pekiştirilmiş Benzetme
Benzetme edatına yer verilmeyen benzetme
Örnek:
Aşk bir şem-i ilâhîdir benem pervânesi
Şevk bir zencîrdir gönlüm anın dîvânesi
Hayâlî
(Aşk, ilahî bir mumdur Onun etrafında dönen pervanesi, kelebeği de benim Şevk bir zincirdir, gönlüm de onun delisidir)
Burada aşk ilâhî bir muma , şevk de zincire benzetilmiş; ancak benzetme edatı kulla*nılmamıştır
214 Uz Benzetme (Teşbih-i Beliğ)
Yalnız benzetilen ve kendisine benzetilen unsurlarıyla yapılan, benzetme edatı ve benzetme yönüne yer verilmeyen benzetme
Örnek:
Göz yaşı encümünü reh-ber edinmezse eğer
Şeb-i gamda eremez âşık-ı güm-râh sana
Necâtî
(Yolunu şaşırmış âşık, eğer gözyaşı yıldızlarını kılavuz edinmezse, gam gecesinde sana ulaşamaz)
Benzetilen : gözyaşı
Kendisine benzetilen : encüm (yıldızlar)
215 Yaygın Benzetme
Benzetilenle kendisine benzetilen arasındaki birden fazla özelliğin anlatıldığı ben*zetme Benzetilen ile kendisine benzetilen arasındaki benzerlikler aktarıldıktan sonra, temel benzerlik unsuru belirtilir
Örnek:
Nevha
I
Feminin rengi aks edip tenine
Yeni açmış güle misâl olmuş
İn’itâfile bak ne âl olmuş,
Serv-i sîmin safâlı gerdenine
O letâfetle ol nihâl-i revân
Giriyor göz yumunca rüyâma
Benziyor, aynı kendi hülyâma
Bu tasavvur dokundu sevdâma
Âh böyle gezer mi hiç cânân ?…
Gül değil arkasında kanlı kefen…
Sen misin, sen misin garîb vatan?…
(Namık Kemal – Vâveylâ)
(Ağzının rengi tenine yansıyıp yeni açmış güle benzemiş Gümüş servinin safalı boynuna dönüp bir bak, ne kırmızı olmuş O güzellikle su gibi akıp giden o fidan, gö*zümü yumunca rüyama giriyor Aynı kendi hülyama benziyor Bu düşünce sevda*ma dokundu Ah, sevgili hiç böyle gezer mi ? Gül değil arkasında, kanlı kefen sen misin, sen misin garip vatan?)
Bu metinde “vatan” bir sevgiliye benzetilmiş Şair vatana âşık oluşunu bir kadına âşık olmayla özdeşleştiriyor Sevilen kadınla vatan arasında benzerlikler kurup, so*nunda da benzetilen unsur olan “vatan”ı belirtiyor
22 İğretileme (İstiare)
Sözcük anlamı : Ödünç, iğreti alma Terim anlamı : Bir sözcüğün anlamını geçici ola*rak başka bir sözcük hakkında kullanma Bir şeyi gerçek anlamının dışında bazı ba*kımlardan benzerlik kurulan başka bir şeyin ismiyle belirtmektir İstiarede söz, ken*di gerçek anlamının dışında kullanılır ve benzetme amacı güdülür İstiare sanatı, benzetilen ile kendisine benzetilen unsurlarından sadece birinin belirtilmesiyle ya*pılır ve ikiye ayrılır:
221 Açık İğretileme (Açık İstiare)
Kendisine benzetilen unsuruyla yapılan iğretileme
Örnek:
Aceb ne bezmde şeb-zindedâr-ı sohbet idin
Henüz nergis-i mestinde bûy-ı hâb kokar
Nedim
(Acaba hangi dost meclisinde sabaha kadar sohbet ettin Nergis[e benzeyen mah*mur, sarhoş gözün]den hâlâ uyku kokusu geliyor)
Burada “nergis” ile “göz” kastedilmiştir Benzetilen “göz” söylenmemiş kendisine benzetilen unsur olan “nergis” doğrudan göz anlamında kullanılmıştır Beyitte ge*çen “kokar” kelimesiyle de nergisin asıl anlamı arasında ilişki vardır
222 Kapalı İğretileme (Kapalı İstiare)
Sadece benzetilen unsuruyla yapılan iğretileme
Örnek:
Eşcâr-ı bâğ hırka-i tecrîde girdiler
Bâd-ı hazân çemende el aldı çenârdan
Bâkî
(Bahçenin ağaçları tecrit hırkasına girdiler, tüm varlıklardan sıyrıldılar Sonbahar rüzgârı, çimenlikte, bahçede çınardan el aldı)
Burada sonbaharda yapraklarını döken ağaçlar, dünya varlıklarından sıyrılan mutasavvıflara benzetilmiş Benzetilen unsur olan ağaç belirtilmiş, ancak kendisine benzetilen unsur olan mutasavvıf söylenmemiştir
23 Mecaz-ı Mürsel
Bir sözü, gerçek anlamından başka bir anlamda ve benzetme amacı gözetmeden kullanma Bu sanatta sözün kendi gerçek anlamının dışında olmasına ve gerçek an*lamının düşünülmesine engel bir şey bulunmasına dikkat edilir Mecâz-ı mürsel sanatı genellikle şu yollarla yapılır : Parça belirtilerek bütün, bütün belirtilerek par*ça ; durum söylenerek yer, yer belirtilerek durum ; sebep söylenerek sebep olan şey , sebep olan şey belirtilerek sebep ; genel vurgulanarak özel, özel vurgulanarak genel kastedilir
Örnek:
Aldın hezâr büt-gedeyi mescid eyledin
Nâkûs yerlerinde okuttun ezânları
Bâkî
(Binlerce puthaneyi alıp mescide dönüştürdün Çan yerlerinde ezanları okuttun)
Burada parça-bütün ilişkisi bağlamında, “nâkûs” parçasıyla Hristiyanlık dini ; “ezan” parçasıyla da İslâm dini vurgulanmak istenmiştir
24 Kinaye
Asıl maksadı dolaylı va kapalı bir şekilde ifade eden söze denir Sözün gerçek anla*mı kastedilmiş olabilir; ancak asıl amaç mecazlı anlamı vermektir Söz hem gerçek hem de mecazî anlamıyla birlikte kullanılır Türkçedeki deyimler genellikle kinaye*li sözlerdir
Örnek:
Gönlüm gibi ey nâme gidip yârda kaldın
Baş üzre yerin var ham-ı destârda kaldın
Nâilî-i Kadîm
(Ey mektup, gönlüm gibi gidip sevgilide kaldın Baş üzre yerin, var sarığın büklüm*lerinde, kıvrımlarında kaldın)
Burada mektubun sarığın kıvrımları arasında kalması gerçek anlamıdır Onun baş üzre yeri olması da hem gerçek anlamıyladır, hem de saygı gördüğünü ifade eder
25 Tariz
Sözcük anlamı : Dokundurma, dokunaklı söz söyleme, sataşma, ilişme, taşlama Te*rim anlamı : Sözün gerçek ya da mecazlı anlamıyla kullanılmayıp, tamamen bunla*rın zıddı bir anlamın kastedilmesidir Amaç, sözü ters anlamıyla kullanmaktır Bu sanat iğnelemek, alaya almak ve taşlamak için kullanılır
Örnek:
Ters Öğüt Destanı
Bir yetim görünce döktür dişini
Bozmağa çabala halkın işini
Günde yüz adamın vur kır dişini
Bir yaralı sarmak için yeltenme
Huzûrî
Şair burada aslında söylediklerinin tam tersini kastetmektedir ve bu türlü davra*nanları taşlamaktadır
26 Kişileştirme (Teşhis ve İntak)
Teşhis “kişileştirme”, intak “konuşturma” demektir İnsanın dışındaki canlıları, hayvanları, bitkileri ve cansız varlıkları insan gibi düşündürüp konuşturmaya, in*san gibi davrandırmaya, kişileştirme ya da teşhis ve intak sanatı denir Bu sanata en çok masallarda, özellikle hayvan masallarında rastlanır
Örnek:
Hârdur tahrîk-i bâd ile libâsın çâk eden
Yoktur ey hâce güle hergiz ziyânı bülbülün
Zâtî
(Elbisesini rüzgârın tahrikiyle yırtan dikendir ey hoca, bülbülün güle asla zararı yoktur)
Burada gül, bülbül ve diken kişileştirilmiştir
3 Anlam Sanatları
Bu bölümde, bir edebî metinde sözlerin gerçek anlamlarıyla ilgili sanatlar yer alır
31 İham
Sözcük anlamı : Vehme düşürme Terim anlamı : İki ve daha fazla anlamı olan bir sözcüğü tüm anlamlarıyla birlikte kullanma sanatıdır
Örnek:
Şemîm-i kâkülün almış nesîm gülşende
Demiş ki sünbüle sende emânet olsun bu
Figânî
(Sabah esen hafif tatlı rüzgâr, gül bahçesinde senin kâkülünün güzel kokusunu almış ve sünbüle demiş ki, sende emanet olsun bu -koku-)
Bu beyitte “bu” sözcüğü, hem koku hem de işaret sıfatı anlamlarıyla birlikte kullanılmıştır
311 İham-ı Tenasüp
Sözün söylenmemiş anlamıyla mısra ya da beyitteki öteki sözcükler arasında anlam ilgisi kurulan ihamdır
Örnek:
Sür sâkiyâ kümeyt-i sebük-seyr-i sâgarı
Gezdirmedir ilâcı su inmiş ayağına
Emrî
(Ey saki, kadehteki çabuk içiliveren şarabı ortaya sür; ayağına su inmiş, ilacı gezdir*medir)
Bu beyitte “ayak” sözcüğünün hem organ ismi, hem de kadeh anlamı vardır Birinci anlamı vurgulanmış, ikinci anlamı olan “kadeh”in “kümeyt”, “sakî” ve “sâgar” söz*cükleriyle ilgisi kurulmuştur
312 İham-ı Tezat
Birden fazla anlamı olan bir sözcüğünün mısra ya da beyit içinde söylenmeyen anla*mıyla karşıt anlamı olan bir sözcük arasında ilgi kurularak yapılan iham sanatıdır
Örnek:
Vakt-i iftâr kühen sözlere karnım toktur
Vehbiyâ aç elini hayr duâ eyle hemân
Seyyid Vehbî
(İftar vakti modası geçmiş sözlere karnım toktur Ey Vehbi, elini aç ve hemen hayır dua eyle)
“Aç” sözcüğü hem “açmak” eyleminin emir şeklidir; hem de karnı acıkmış, yeme ihtiyacı duyan kimse anlamındadır Burada sözcüğün ilk anlamı kullanılmış, kullanıl-mayan ikinci anlam ise “toktur” sözcüğüyle karşıtlık oluşturmuştur
32 Tevriye
Sözcük anlamı : Meramını gizlemek, bir şeyi örtmek, arkaya gizlemek Terim anla*mı: Birden fazla anlamı olan bir sözcüğün yakın anlamını vurgulayıp, uzak anlamını kastetmektir
Örnek:
Bir bûse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm
Bir nîm tebessümle o âfet gülü verdi
Zâtî
(Gönlüm [o güzele] bir öpücük mü, bir gül mü verirsin diye sordu O âfet sevgili ise yarım bir tebessümle gülü verdi)
Burada “gülü verdi” sözcükleriyle “gül çiçeğini verdi” anlamı söylenmiş; fakat sev*gilinin tebessüm ettiği, bu teklif karşısında hafifçe gülümsediği anlatılmak istenmiştir
33 İstihdam
Sözcük anlamı : Kullanma, hizmete kabul etme Terim anlamı : Bir sözcük veya deyi*mi gerçek ve mecazlı anlamlarının tümünü kastederek, işaret ettiği anlamları ayrı ayrı kullanmak sanatıdır Sözcüğün her anlamı için ayrı işaretler bulunmaktadır
Örnek:
Zâhidâ sâgarı çekmek eğer olduysa günâh
Sen sevâb içre bulun biz bu günâhı çekelim
Hayâlî
(Ey Zahit, kadeh çekmek eğer günah olduysa, sen sevap içinde bulun, biz bu günahı çekelim)
“Çekmek” sözcüğünün gerçek anlamı tahammül etmek, katlanmak, üstlenmek, ka*bullenmektir Mecazî anlamı ise içki içmektir Birinci mısrada içki içmek anlamına işaret eden sözcük “sagar”, ikinci mısrada üstlenmek anlamına işaret eden sözcük ise “günah”tır
34 Tenasüp
Sözcük anlamı : Uyma, uygunluk, birbirini tutma, yakışma Terim anlamı : İçki ve iç*ki âlemi, peygamber ve mucizeleri, din ve ibadet, mitoloji, tarih ve mesnevi kahra*manları, dil ve edebiyat, müzik, kimya, tabiat gibi belli bir konuyla ilgili olarak ara*larında bazı bakımlardan ilgiler bulunan birden fazla sözcük, terim veya deyimi mısra ya da beyit içinde bir arada kullanmaktır
Örnek:
Sensin bizi muhlis yine gark-âb-ı fenâdan
Ne zevrak u ne Nûh u ne tûfân biliriz biz
Nâilî-i Kadîm
(Fânilik, yok olup gitme suyunda boğulmuş olan bizleri kurtaracak yine sensin Biz ne kayık, ne Nuh, ne de tufan biliriz)
Bu beyitte Nuh peygamber, onun hayatı ve mucizeleriyle ilgili olarak “gark-âb”, “zevrak”, “Nuh”, “tufan” sözcükleri tenasüplü olarak bir arada kullanılmıştır
35 Leff ü Neşr
Sözcük anlamı : Dürüp sarma ve yayıp dağıtma, toplama ve yayma Terim anlamı : Beyit içerisinde birinci mısrada bulunan birden fazla unsurla ikinci mısrada benzer*lik ya da karşıtlık kurmaktır
Örnek:
Yanağın u dudağın u teninle sûretin olmuş
Biri rengîn biri şîrîn biri nâzük biri ra’nâ
Ahmedî
(Yanağın, dudağın ve teninle yüzün; biri renkli, biri tatlı, biri nazik, biri güzel olmuş)
“Yanağın” – “rengîn”, “dudağın” – “şîrîn”, “tenin” – “nâzük”, suretin” – “ra’nâ” sözcük*leri birbiriyle ilintili ve paralel bir şekilde düzenli olarak verilmiş
36 Tecahül-i Arif
Arif “bilen”, tecahül “cahil gibi, bilmez gibi görünme” demektir Terim anlamı, kişinin bir durumu, gerçeği bildiği hâlde, nükte yaparak bilmezlikten gelmesi, bilmiyormuş gibi davranmasıdır
Örnek:
Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mâhım
Kurbânın olam var mı benim bunda günâhım
Nahîfî
(Göz gördü, gönül sevdi seni ey ay yüzlüm Senin kurbanın olayım, bunda benim bir günahım var mı ?)
37 Hüsn-i Talil
Sözcük anlamı : Güzel yorumlamak, güzel bir sebebe bağlamak Terim anlamı : Ger*çek bir olayın meydana gelişini, gerçek sebepleriyle değil de söze güzellik katmak için, şairin kendince bulduğu hayalî nitelikli güzel bir sebebe bağlamasıdır
Örnek:
Seni seyr etmek için reh-güzer-i gülşende
İki cânibde durur serv-i hırâman saf saf
Bâkî
(Nazla salınan serviler, gül bahçesinin yolunda seni seyretmek için iki yanda saf saf durur)
Yolun iki yanında servilerin dikili duruşları tabiî bir olaydır Bunun başka bir sebebi yoktur Ancak şair güzel bir hayal meydana getirmek için, onların sıra sıra duruşla-rını gelen sevgiliyi seyretmek için bekledikleri şeklinde yorumlamaktadır
38 Sihr-i Helâl
Sözcük anlamı : Helâl olan büyücülük Terim anlamı : Bir beytin birinci mısraının sonunda yer alan bir sözcük ya da sözcük grubunun, hem birinci mısraın sonuna hem de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlı olacak şekilde kullanılmasıdır
Örnek:
Âkil isen vahş u tayrın şâhı ol Mecnûn gibi
Başına mürg âşiyanından külâh-ı devlet al
Hayâlî
(Akıllı isen Mecnun gibi vahşi hayvan ve kuşların şahı, padişahı ol Başına kuş yuvasından devlet külâhı al)
Birinci mısraın sonundaki “Mecnun gibi” ifadesi, hem birinci mısraın sonunda, hem de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlıdır
39 Mübalağa (Abartma)
Sözcük anlamı : Abartma, aşırı büyütme Terim anlamı : Bir durumu, özelliği olduğundan ya çok fazla ya çok az göstermek, bir olayı olamayacak şekilde zarif ve nük*teli bir şekilde abartarak anlatma
Örnek:
Donar soğuktan efendi semender âteşte
Bir iki gün dahi böyle eserse bu sarsar
Nedim
(Efendi, bu kasırga böyle bir iki gün daha eserse, ateşte yaşayan masal hayvanı olan semender soğuktan donar)
Rüzgârın aşırı soğukluğunu vurgulamak için hiç olmayacak olan bir şeyi, ateşte ya*şayan bir hayvan olan semenderin bile donacağını söylüyor
310 Tezat (Karşıtlık)
Sözcük anlamı : Birbirine zıt olma, karşıt olma Terim anlamı : Birbirine zıt özellikle*rin, duygu, düşünce ve hayallerin bir arada söylenmesidir
Örnek:
Ne efsûnkâr imişsin âh ey dîdâr-ı hürriyyet
Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esâretten
Namık Kemâl
(Ah ey hürriyetin güzel yüzü, sen ne büyücü imişsin Esaretten kurtulduk, ancak bu kez de senin aşkının esiri olduk)
“Hürriyet” ve “esaret” kavramları arasında tezat (karşıtlık) vardır

311 İstidrak
Sözcük anlamı : Yetişme, erişme, nail olmadır Terim anlamı : Birisini övüyormuş gi*bi yapıp yermek, yeriyormuş gibi yapıp övmektir
Örnek:
Öyle nâzik ki eğer şapkalı bir kunduracı
Evine gelse eder tâ kapudan istikbâl
Ziyâ Paşa
(Öyle nazik ki eğer şapkalı bir kunduracı evine gelse, onu tâ kapıdan karşılar)
Şair burada sözünü ettiği kişiyi över gibi görünüyor, ancak yermektedir
312 Tekrir
Sözcük anlamı : Tekrarlama Terim anlamı : Anlamı güçlendirmek için aynı sözcük veya sözcük gruplarını tekrarlamaktır
Örnek:
Her zulmü, kahrı boğmağa bir parça kan yeter
Ey şark uyan yeter, ey şark uyan yeter
Ali Canip
313 Nidâ
Sözcük anlamı : Çağırma, bağırma, seslenme Terim anlamı : Şairin aşırı bir şekilde heyecanlanması ve duygulanması sonucunda”‘ey”, “hey”, “eyvah” gibi ünlemlerle seslenmesidir
Örnek:
Eyvâh !… Beş on kâfirin îmânına kandık
Bir uykuya daldık ki cehennemde uyandık!
Mehmet Akif Ersoy
314 İstifham
Sözcük anlamı : Sorma Terim anlamı : Yanıt alma amacı gütmeden sözün anlamını güçlendirmek için soru sormadır
Örnek:
Nerde olsam çıkıyor karşıma bir kanlı ova
Sen misin, yoksa hayâlin mi, vefâsız Kosova
Mehmet Akif Ersoy
315 Rücu
Sözcük anlamı : Dönme, geri dönme Terim anlamı : Söylenen bir sözden vazgeçer gibi yapıp, ondan daha güzel ve güçlü bir düşünceyi ifade etmektir
Örnek:
Erbâb-ı teşâür çoğalıp şâir azaldı
Yok öyle değil şâirin ancak adı kaldı
Muallim Nâcî
(Şairlik taslayanlar çoğalıp gerçek şairler azaldı Yok öyle değil, şairin ancak adı kaldı)
Burada rücu, “Yok öyle değil” ifadesiyle yapılmıştır
316 Tefrik
Sözcük anlamı : Ayırma Terim anlamı : İki unsurdan birinin üstünlüğünü vurgula*mak için, aralarındaki farkları belirtmektir
Örnek:
Seni Kisrâ’ya adâlette muâdil tutsam
Fazladır sende olan devlet ü dîn ü îmân
Bâkî
(Seni adalet konusunda Kisra’ya denk, eşit tutsam; sendeki devlet, din ve iman fazla gelir)
Şair “sen” dediği kişiyle “Kisra”yı karşılaştırır ve onun Kisra’dan üstün olan özellik*lerini vurgular
317 Kat
Sözcük anlamı : Kesme, kesilme, biçme Terim anlamı : Sözü, ifadeyi tamamlanma*dan bir noktada kesme Bunun sonunun, arkasının okuyucu tarafından getirilmesi ya da söylenmese de anlaşılması beklenir Geri kalan kısmın söylenmemesinin, sözün etkisini artıracağı için söylenmesinden daha iyi olacağı düşünülür
Örnek:
Ey kimsesiz âvâre çocuklar…
Hele sizler, Hele sizler…
Tevfik Fikret
Burada kat sanatı, ikinci mısradaki “Hele sizler” ifadesinde yapılmıştır
318 Terdit
Sözcük anlamı : Reddetme, geri çevirme Terim anlamı : Sözün, muhatabı önce me*rakta bırakıp, sonunun ne olacağını hissettirmeden sürdürüp, daha sonra hiç umul*mayan çarpıcı bir sonla noktalanmasıdır
Örnek:
Lades
Vaktiyle yazdığım gibi:
Uzayacağa benzer
Tutuştuğumuz lades
Bak, kaç sene geçti:
Aldatamadın beni
Ölüm kardeş !
Behçet Necatigil
Şairin son mısraya kadar kiminle konuştuğu belli değildir Son mısrada bunun”ölüm” olduğu çarpıcı bir şekilde belirtilir
319 İltifat
Sözcük anlamı : Dönüp bakma, dikkat, hatır sorma, sözü başka bir kişiye çevirme Terim anlamı : Bir konu devam ederken, anîden bir duygunun ortaya çıkışıyla sö*zün muhatabının değişmesi
Örnek:
Aradan yıllar geçti, işte o günden beri
Ne zaman yolda bir hana rastlasam irkilirim,
Çünkü sizde gizlenen dertleri ben bilirim
Ey köyleri hududa bağlayan yaslı yollar,
Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar
Ey garip çizgilerle dolu han duvarları,
Ey hanların gönlümü sızlatan duvarları!
Faruk Nafiz Çamlıbel
Şairin muhatabı önceleri “yollar” iken, daha sonra “han duvarları”dır
320 Telmih (Anıştırma)
Sözcük anlamı : Söz sırasında kastedilen bir şeyi imalı olarak belirtme, açık söyleme*me Terim anlamı : Herkesin bildiği geçmiş önemli olaylara, meşhur kimselere, hikâyelere, efsanelere, inançlara, atasözlerine, ayet ve hadislere doğrudan doğruya değil, dolaylı olarak değinmek, işaret etmektir
Örnek:
Tûtî-i mu’cize-gûyem ne desem lâf değil
Çerh ile söyleşemem âyînesi sâf değil
Nef’î
(Mucize söyleyen papağanım, ne desem lâf değil Felek ile söyleşemem, onun aynası saf değil)
Burada papağana ayna karşısına geçip konuşma öğretilmesi olayına bir telmih bulunmaktadır
321 İrsal-i Mesel
Sözcük anlamı : Atasözü getirme Terim anlamı : Konuyu pekiştirmek amacıyla bir atasözü ya da atasözü değerini taşıyan bir ifade kullanmak
Örnek:
Kirpikleri uzundur yârin hayâle sığmaz
Meşhûr bir meseldir mızrak çuvala sığmaz
Hevâî
(Sevgilinin kirpikleri hayale sığmayacak kadar uzundur Şöyle meşhur bir atasözü vardır : Mızrak çuvala sığmaz)
322 İktibas
Sözcük anlamı : Ödünç alma Terim anlamı : Konuyu ve anlamı pekiştirmek için ayet, hadis ya da bunlardan birer parça almaktır
Örnek:
Zâlimlere bir gün dedirir kudret-i Mevlâ
Tallâhi lekad âserekellâhü aleynâ
Ziya Paşa
(Allah’ın gücü kudreti zalimlere bir gün “Allah’a andolsun, hakikaten Allah seni bi*ze üstün kılmış” dedirir)
Beytin ikinci mısraı Yusuf Suresi’nin 91 ayetinden alınmıştır
4 Söz Sanatları
Bu bölümde yer alan edebî sanatlarda sözlerin, sözcüklerin anlamından çok şekil yapıları , yazılışları, söylenişleri dikkate alınır; bu unsurlara dayalı olarak sanat ya*pılır Bunların başlıcaları on bir alt başlıkta toplanır:
41 Cinas
Sözcük anlamı : Münasebet, benzeyiş, farklı anlamla yorumlanabilen söz Terim an*lamı : Yazılış şekilleri ve söylenişleri (telâffuzları) aynı, ama anlamları farklı olan iki sözcüğü bir arada kullanmaktır Cinas sanatı yedi ayrı şekilde yapılır
411 Cinas-ı Tam (Tam Cinas)
Yazılış ve söylenişleri aynı, anlamları ayrı iki sözcük ile yapılan cinas
Örnek:
Kısmetindir gezdiren yir yir seni
Göğe çıksan âkıbet yir yir seni
İbn-i Kemâl
(Seni yer yer gezdiren kısmetindir Göğe çıksan, sonunda toprak seni içine alır)
Birinci mısradaki “yir yir” taraf taraf, ikinci mısradaki “yir yir” ise ‘yer’; yani ‘toprak seni yer, içine alır, ölür toprağın altına girersin’ demektir
412 Cinas-ı Mürekkep
Cinaslı sözlerden birinin iki ayrı sözcük hâlinde yazılmasıdır
Örnek:
Varı yok yoğu var eden ol durur
Dünyede her olanı ol oldurur
Süleyman Çelebi
(Varı yok, yoğu var eden odur Dünyada her olanı o oldurur)
İkinci mısradaki “oldurur” sözcüğü, birinci mısrada “ol durur” şeklinde ayrı iki söz*cük olarak yazılmıştır
413 Cinas-ı Muharref
Arap harfleriyle yazılışları aynı, söylenişleri, telâffuzları farklı olan sözcüklerle ya*pılan cinas
Örnek:
Şehrin içinde şöhreti artar cemâlinin
Evsâf-ı verd-i ârızı vird-i zebân olur
Nef’î
(Şehrin içinde güzelliğinin şöhreti artar Yanağının gülünün vasıfları dillerde dolaşır durur, sürekli tekrarlanır)
“Verd” ile “vird” sözcüklerinin Arap harfleriyle yazılışı aynı, ancak harekeleri yani okunuşları ve anlamları farklıdır
414 Cinas-ı Nakıs
Cinaslı sözcüklerden birinde fazladan bir harf bulunan cinas
Örnek:
Bize ey bâd bâdî-i perîşânî olursan da
Dokun gâhî o zülf-i târümâra her çi bâd-â-bâd
Sünbülzâde Vehbî
(Ey rüzgâr bize perişanlık sebebi olursan da bazen ne olursa olsun o dağınık saça do*kun)
Burada cinas “bâd” ile “bâdî” arasında yapılmıştır; “bâdî” sözcüğündeki ‘î’ sesi fazladır
415 Cinâs-ı Lâhık
Birbiriyle cinas yapılan sözcüklerde bir harfin farklı olduğu cinas
Örnek:
Cefâ gördük o nahl-i nâz-perverden vefâ derken
Bizimle âkıbet bîgâne çıktı âşinâ derken
Nâbî
(Biz vefa derken, o nazlı, fidan boylu sevgiliden cefa gördük Biz onu kendimize dost bilirken, sonunda bize yabancı çıktı)
“Vefa” ile “cefa” sözcükleri arasında cinas vardır ve ilk harfleri farklıdır
416 Cinas-ı Mükerrer
Birbiriyle cinas yapılan sözcüklerden birinin, öteki sözcüğün son hecesiyle ses ve yazılış yönünden aynı olmasıdır
Örnek:
Ne izz ü câh u neseble ne kesb-i mâl iledir
Fakat tefâhuru ehl-i dilin kemâl iledir
Seyyid Vehbî
(Gönül adamlarının, kalenderlerin övünmesi, ne ululuk ve güçlülükle, ne makam*la, ne soy sopla, ne de mal sahihi olmakladır Onların övünmesi ancak olgunluk ile*dir)
Birinci mısradaki “mâl” sözcüğü, ikinci mısradaki “kemâl” sözcüğünün son hecesiyle aynı yazılış ve söyleyiştedir
42 Kalp
Sözcük anlamı : Değiştirme Terim anlamı : Bir sözcükteki harflerin yerlerini değiştirmek suretiyle yapılan sanattır
Örnek:
Böyle hûn-rîzâne tevcîh-i nigeh bilmem neden
Gâlibâ zann eyliyor Nâcî’yi cânî gözlerin
Mualim Nâcî
(Böyle kan dökücü bakışlar yöneltmek nedendir? Galiba gözlerin Naci’yi cani zan*nediyor)
Kalp, “Nâcî ” ve “cânî” sözcükleri arasındadır Bu iki sözcükte harflerin yerleri değiştirilmiştir
43 İştikak
Sözcük anlamı : Türeme, türetme Terim anlamı : Aynı kökten türeyen birden fazla sözcüğü bir arada kullanmaktır
Örnek:
Ey beni lutfuyla yoktan var eden Rabb-i gafûr
Mağfiret kıl eyledikte azm-i iklîm-i bekâ
Enderunlu Vâsıf
(Ey beni iyiliğiyle, rahmetiyle yoktan var eden, bağışlayıcı merhametli Allah, son*suzluk dünyasına, ahirete gittiğimizde bizi bağışla, bize merhamet et)
Burada “gafûr” ve “mağfiret”, Arapça dilbilgisi kurallarına göre aynı kökten türemiş iki sözcüktür
44 Akis (Yansıtma)
Sözcük anlamı : Geri dönme, yansımaTerim anlamı : Bir mısra içinde anlamlı bir ifa*denin ters çevrilip, yine anlamlı bir ifadeye dönüştürülerek yerleştirilmesiyle yapılan sanattır
Örnek:
Dîdem ruhunu gözler gözler ruhunu dîdem
Kıblem olalı kaşın kaşın olalı kıblem
Nazîm
Birinci mısraın “Didem ruhunu gözler” ifadesi ters çevrilerek, “gözler ruhunu dîdem” anlamlı ifadesine dönüştürülmüş ve aynı mısrada yerleştirilmiştir İkinci mısra da aynıdır
45 İade
Sözcük anlamı : Geri gönderme, geri çevirme Terim anlamı : Şiirin her beytinin son sözcüğünü sonraki beytin ilk sözcüğü olarak kullanmaktır
Örnek:
Ey güzellik göğünün mâh-ı münevver kameri
Şâd kıl gönlümü gün gibi tulû et seherî
Seherî aşk ile meydâna girip seyr edeyim
Ola ki peyk-i sabâdan ere yârin haberi
Haberi olsa anın yoluna cân verdiğime
Bana rahm eyleyüben eyleye idi nazarı
Zâtî
46 Tarsî
Beytin her iki mısraındaki sözcükleri harf sayısı, vezin ve kafiye bakımından birbiri*ne denk getirmeye denir
Örnek:
Ol şeh-i kâm-kâr gelmez mi
Ol meh-i nâm-dâr gelmez mi
Bâkî
(O mutlu padişah [sevgili] gelmez mi; ünlü, namlı ay gibi güzel sevgili gelmez mi?)
47 Akrostiş
Her mısraın ilk harfi yukarıdan aşağıya doğru okununca bir ismin çıkacağı şekilde yazılmış şiire denir
Örnek:
Var olan bir sen, bir ben, bir de bu bahar
Elden ne gelir ki ? Güzelsin, gençliğin var
Dünyada aşkımız ölüm gibi mukaddes
İnan ki bir daha geri gelmez bu günler,
Âlemde bu andır bize dost esen rüzgâr
Cahit Sıtkı Tarancı
Bu şiirin mısralarının ilk harfleri yukarıdan aşağı okununca Vedia ismi çıkar
48 Lep (Leb) – Değmez (Dudak Değmez)
İçinde ‘b,p,f,m,v’ gibi dudak ünsüzleri bulunmayan sözcüklerle yazılan şiire denir
Örnek:
Her şey ne sıcaktı, her şey ne iyi
Hatta o karanlık, aysız geceler
Ahmet Kutsi Tecer
Özet
Etkili, güzel söz söyleme sanatı olan edebiyatta, dilin gerçek ve sembolik anlamlarına başvur*mak, az sözle çok şey ifade etmek, anlam ilgisi kurmak yoluyla yapılan sanatların büyük bir yeri vardır Bu sanatlara “edebî sanatlar” adı verilir
İnce duyguların, estetik duyarlığın ürünü olan edebî sanatlar ,Türk edebiyatında geniş yer tutar Özellikle Klâsik (Divan) Türk edebiyatında bu sanatlara büyük önem verilir
Edebî sanatlar mecazlar, anlam sanatları ve söz sanatları olmak üzere üç kümede ele alınabilir Benzetme, iğretileme, mecaz-ı mürsel, kinaye, tariz, kişileştirme mecazlara; iham, tevriye, tenasüp, tecahül-i arif, hüsn-i talil, mübalâğa, tezat, tehmih, iktibas anlam sanatlarına; cinas, kalp, akrostiş ve lep değmez söz sanatlarına giren belli başlı edebî sanatlardır
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
Tahirül Mevlevî, Edebiyat Lügati, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1973
Dr Ali Nihat, Edebî Sanatlara Dair, İstanbul, İnkılâp Kitaphanesi, 1933
Bilgegil, Kaya; Edebiyat Bilgi ve Teorileri, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1989
Muallim Naci, Istılahat-ı Edebiyye -Edebiyat Terimleri-, Hazırlayanlar : Alemdar Yalçın, Abdülkadir Hayber, Ankara, Akabe Yayınları
Dilçin, Cem; Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997
Külekçi, Numan; Açıklamalar ve Örneklerle Edebî Sanatlar, Ankara, Akçağ Kitabevi, Şubat 1995
Pala, İskender; Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara, Akçağ Kitabevi, 1995
Yard Doç Dr Nurullah ÇETİN

Edebi Sanatlar

MECAZ Bir sözün, asıl anlamından başka bir anlamda kullanılmasıdır
Örnekler:
"Kara bulutlar sarmıştı yurdumun ufkunu"
Bu dizede "kara bulutlar" sözü "tehlike, kötülükler" anlamında kullanılmıştır
"Otomobil uçar gider" dizesindeki "uçmak" fiili de mecaz anlamda kullanılmıştır
BENZETME (TEŞBİH)
Ortak yönleri olan iki kavramdan, zayıf olanın güçlü olana benzetilmesidir

• Bazı ders kitaplarımız tuğla gibi kalındı
  Çocuğun parmakları kibrit çöpü kadar inceydi

Tam bir benzetmenin dört öğesi vardır:

Benzetilen: arslan
Benzetme Yönü: kuvvet
Benzetme Edatı: gibi

* Bazı benzetmelerde benzetme yönü söylenmeyebilir:
Örnekler:

• Çamaşırlar kar gibi olmuş
• Boru gibi sesi vardı
• Bu kadın tam bir yılan

* Kimi benzetmelerde ise yalnız "benzeyen" ve "kendisine benzetilen" olmak üzere iki öğe yer alır Beliğ teşbih (teşbih-i beliğ) adını alan bu benzetmeler, edebiyatta en sık kullanılan benzetme çeşididir
Örnekler:
Gül yüzün neden gülmüyor?
Benzeyen: yüz
Benzetilen: gül

İnci dişleriyle gülümsüyor


Örnek Soru:

Aşağıdaki dizelerin hangisinde dört öğesi de bulunan bir "teşbih" vardır?

A) Her hatıra bir damla yaş oldukça gözümde
B) Gördüm deniz dedikleri bin başlı ejderi
C) Canlandı hayalimde o mazideki yazlar
D) Her gölge bir insan kadar inceydi, derindi
E) Ben böyle değildim, bu deniz böyle değildi
(1995/ÖYS)
Çözüm: B ve D seçeneklerindeki dizelerde "teşbih" (benzetme) var B'de "deniz", "ejder"e benzetiliyor Bu benzetmenin iki öğesi var: benzeyen, kendisine benzetilen D'deki benzetmenin dört öğesi de var

Dört öğesi de olan böyle teşbihlere "mufassal teşbih" adı verilir
Yanıt: D

İSTİARE (EĞRETİLEME)

İstiare, bir varlığın geçici olarak başka bir varlığın adını ya da özelliğini almasıdır

Örnek:

1) Açık İstiare

Benzetmenin öğelerinden yalnız kendisine benzetilenin söylenmesiyle oluşturulur
Örnekler:
"Ceylanım gel, gel!" dizesinde sevgili, "ceylan"a benzetilmiş ve yalnızca kendisine benzetilen (ceylan) söylenmiştir

Korkusuz birine "arslan", terbiyeli birine "koç", çok kurnaz biri için "tilki" denilmesi birer açık istiare örneği oluşturur

"Hangi dağda bulsam ben o maralı?"
2) Kapalı İstiare
Benzeyen söylenir, kendisine benzetilen söylenmez; kendisine benzetilenin bir özelliği belirtilir
Örnekler:
"Gözlerinden içti gönlüm neşeyi"

Bu dizede "neşe" içilebilecek bir şeye benzetilmiş, ama neye benzetildiği söylenmemiştir Kendisine benzetilenin özelliği (içilebilecek olması) verilmiştir

Benzeyen (neşe) ve kendisine benzetilenin özelliğinin (içti) söylendiği bu sanat kapalı istiaredir

"içimde damla damla bir korku birikiyor"

Bu dizede de "korku", damla damla olabilecek bir şeye benzetilmiş, ama neye benzetildiği söylenmemiştir

Aşağıdaki dizelerde de kapalı istiare vardır:

• "Minik fare kükredi"
• "Zamanın nabzını dinle"
• "Kaçırdım fırsatı gelmez elime"

Temsili İstiare
Bir kavramın kendisiyle benzerlik ilgisi olan varlık ya da kavramlarla anlatılmasına denir
Yahya Kemal'in "Sessiz Gemi" adlı şiiriyle "ölüm" kavramını anlatması bir temsili istiare örneğidir

KİŞİLEŞTİRME (TEŞHİS)

Cansız varlıklara ve soyut kavramlara insana ait özellikler kazandırıp onları canlandırma, hareketlendirme sanatıdır
Örnekler:

"O gün bugün, hep sessiz ağlaşırlar geceler,
Ruhumla bir dost gibi anlaşırlar geceler"
"Gecelerin ağlaşması" ve "ruhla anlaşması" kişileştirme örnekleridir
"Senin tutkunla mecnun geziyor, güneş ve ay"
Gezmek insanın özelliğidir; güneş ve ayın gezmesi kişileştirme örneğidir
Aşağıdaki dizelerde kişileştirme örnekleri vardır:

"Bahçemizde açılmaz, seni görmezse çiçekler
Sahil seni, akşam seni, rüzgâr seni bekler"
İNTAK (KONUŞTURMA)

İntak kişileştirmeye bağlı bir sanattır Hayvanların ve cansız varlıkların konuşturulmasıdır
Örnekler:
"Serilip hak-i hakarette vatan can veriyor
Yetişin son nefesimdir, gelin imdada! diyor"
ikinci dizede vatan konuşturulmuştur
Yunus Emre'nin,
"Benim adım dertli dolap,

dizelerinde de bir su dolabı konuşturulmuştur
MECAZ-I MÜRSEL (DÜZ DEĞİŞMECE)

Aralarında benzerlik ilgisi olmaksızın, bir sözün başka bir söz yerine kullanılmasıdır
İki söz arasında, benzerlik ilgisi dışında "parça-bütün, neden-sonuç, yer-içindekiler" gibi ilgiler vardır
Örnekler:
"Erzurum, olimpiyatlara katılacak üniversiteli sporcuları bekliyor"
Bu cümlede geçen "Erzurum" sözcüğü "Erzurum halkı" yerine kullanılmıştır

- Bir sanatçı söylenip eseri kastedilebilir:
"Namık Kemal'in birinci sınıfta okutulması doğru değil"

"Dükkân" sözü, içindekiler yerine kullanılmıştır

Aşağıdaki örneklerde mecaz-ı mürsel sanatı vardır:

• Herkes tabağını bitirecek
  Ankara, görüşmelere katılacak
  Listedeki kitapların hepsi edebiyatımızın ünlü kalemlerinin eserleri idi

Örnek Soru:

Tarlasındaki taze salataları övmek için, "Badem bunlar, badem!" diye bağıran satıcı, aşağıdaki söz sanatlarından hangisine başvurmaktadır?
A) Benzetme B) Tenasüp C) Kinaye
D) Hüsn-i talil E) Mecaz-ı mürsel
(1995/ÖYS)

Yanıt: E

HÜSN-İ TALİL (GÜZEL NEDENLEME)

Anlatıma güzellik katmak için doğal bir olayı gerçek nedeninin dışında hoşa gidecek bir nedene bağlamadır
Örnekler:

(Faruk Nafiz ÇAMLIBEL)
Bu dizelere göre çoban çeşmesi, Ferhat dağları yardığı için, ona yardım etmek amacıyla akmaya başlamıştır
"Güzel şeyler düşünelim diye,
Yemyeşil oluvermiş ağaçlar"
Ağaçlar, bahar gelince yeşillenir Onların yemyeşil olması, bizim güzel şeyler düşünmemiz için değildir, doğal bir sonuçtur
Aşağıdaki dörtlükte de hüsn-i talil sanatı vardır

(Kemalettin KAMU)
Şaire göre, denizdeki dalgaların çıkardığı ses bir ağlama sesidir; deniz, şairin acısını paylaşmakta, şairin annesinin ölümüne ağlamaktadır
MÜBALAĞA (ABARTMA)
Anlatılan bir durumun olduğundan çok fazla ya da çok az gösterilmesidir
Örnekler:
"Bir of çeksem karşıki dağlar yıkılır"

Bu dizede mübalağanın en aşırı biçimi vardır İnsanın "of çekmesi" ile dağ yıkılmaz Böyle bir şey hem düşünce, hem de hayal olarak mümkün değildir
"Sana milyon kere söyledim, mübalağa yapma diye" cümlesi de iyi bir abartma örneğidir
"Her aşkın sonunda gözyaşı vardır,
Akar damla damla sel olur gider"
İkinci dizede abartma sanatı vardır Akan gözyaşlarının sel olması olası değildir, ileri derecede bir mübalağa yapılmıştır
"Burada sıcaktan piştik" cümlesinde geçen "piştik" sözünde de abartma vardır
"Havada uçan tüy bile
Benim kadar hafif değil"
Şair, kendisinin havada uçan tüyden bile hafif olduğunu söylüyor Bu örnekte olduğu gibi, kimi zaman, abartma bir durumu olduğundan çok az, çok küçük gösterme şeklinde de olabilir

Aşağıdaki örneklerde abartma vardır:

"Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

"Uçtuk, Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle"

"Sözün şiirlerin mükemmelidir

TEVRİYE

Bir sözü iki anlama gelecek biçimde kullanmaktır

İki anlamı olan bir sözcüğün yakın anlamını kullanır görünerek, gerçekte uzak anlamını kastetmektir

"Baki, çemende hayli perişan imiş varak
Benzer ki bir şikâyeti var rüzgârdan"

(Yaprak, bahçede oldukça zor durumdaymış; rüzgârdan bir şikâyeti var sanki)
Rüzgâr: 1) Yel, 2) Zaman

"Gül gülse, daim ağlasa bülbül acep değil

"Kadrini seng-i musallada bilip ey Baki!

TEZAT (ZITLIK)

Aralarında bir ilgi olan karşıt kavramları bir arada kullanmaktır

"Esir-i aşkın olduk, gerçi kurtulduk esaretten"
"kurtulmak" ile "esir olmak" karşıt kavramlardır

Aşağıdaki dizelerde de tezat sanatının örnekleri vardır:

"Ölüm bize ne uzak, bize ne yakın ölüm;
Ölümsüzlüğü tattık, bize ne yapsın ölüm!"

"El çek tabip, el çek; yaram üstünden

"Yıkıl git diyorsun, kolay mı gitmek?
Sen getirdin beni gel diye diye"
TENASÜP (UYGUNLUK)
Aralarında konu, tür gibi ilgiler bulunan sözleri bir dizede ya da beyitte kullanma sanatıdır
Örnekler:
"Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabip
Kılma derman, kim helakim zehr-i dermanındadır"

"Dert, ilaç, tabip, derman, zehir" hastalıkla ilgili kavramlardır; bu kavramların bir arada kullanılması tenasüp sanatını oluşturur

"Geçsin günler, haftalar,
Aylar, yıllar, mevsimler;

Zamanla ilgili kavramlar (gün, hafta, ay, yıl, mevsim, zaman) bir arada kullanılarak tenasüp sanatı yapılmıştır
KİNAYE

Gerçek anlamı da düşünülebilecek bir sözü, gerçek anlamının dışında bir anlamda kullanmaktır Kinayede mecazlı kullanım söz konusudur
Örnekler:

"Fatih Bey'in herkese kapısı açıktır"
Kapının açık olmasının gerçek anlamı vardır; ama bu cümlede kapısı açık "konuksever" anlamında kullanılmıştır

(Pir Sultan ABDAL)
(anınçün: onun için)
Tamburanın içi oyuktur, ancak bu dörtlükte asıl söylenmek istenen dertli, üzüntülü olmaktır
Ayrıca, tamburanın konuşması intak sanatının örneğidir
* Pek çok atasözünde ve deyimde kinaye sanatı vardır:
Ağaçtan maşa olmaz

Bu atasözünün gerçek anlamı da doğrudur, akla uygundur Ancak bu atasözü "yeteneksiz, beceriksiz insanların riskli, önemli işlerde kullanılamayacağını" belirtmek için söylenir

"Gözü kara" deyiminin gerçek anlamı vardır; ancak bu deyim "cesur, korkusuz" anlamında kullanılır
Örnek Soru:

Aşağıdakilerin hangisinde bir kinaye vardır?

A) Gönül sevdiğinden soğur Görülmeyi görülmeyi
B) Gölgesinde dinlendiğim Koca çamlar yerinde mi
C) Şu karşıma göğüs geren Taş bağırlı dağlar mısın
D) Elbet bir devasız dertten Doğan göz bir zaman ağlar
E) Uçtu kuşların kervanı Her biri bir dala gider
(1992/ÖYS)

Yanıt: C
TECAHÜL-İ ARİF (BİLMEZLİKTEN GELME)

Söz söyleyenin, bir incelik ortaya koymak için bildiği bir durumu bilmezlikten gelmesidir
Örnekler:
"Şakaklarıma kar mı yağdı, ne var?
Benim mi Allah'ım bu çizgili yüz?"
Şairin saçları beyazlamıştır; o, bunu bilmiyor değildir Böyle bir şeyi açıkça söylemek yerine, durumu bilmezlikten gelerek "Şakaklarıma kar mı yağdı?" demiştir İkinci dizede de aynı şekilde tecahül-i arif vardır

"Bulutlar mı geçiyor başımın üstünden
Ben mi gidiyorum bulutların altında?"
Aşağıdaki dizede de tecahül-i arif vardır:
"Aynalar söyleyin bana, kimim ben?"
CİNAS

Yazılışları ve söylenişleri bir, anlamları ayrı iki sözü bir arada kullanma sanatıdır
Örnekler:
"Eyleme vaktini zayi; deme kış yaz, oku yaz"

I "yaz" isim, II si "yazmak" fiilinin emir biçimidir

"Bülbül eder güle naz
Gül eder bülbüle naz
Bugün bir şehre vardım
Ağlayan çok gülen az"
"Güle naz" ile "gülen az" sözcükleri cinas oluşturacak biçimde kullanılmıştır

"Bizimle saltanat lafın idermiş ol Karamani,
Hûda fırsat verirse ger kara yire karam anı"

(Fatih Sultan Mehmet'in Karaman Bey'i için söylediği söz)
Aşağıdaki dizelerde de cinas vardır:

"Kısmetindir gezdiren yer yer seni
Gafil olma akıbet yer, yer seni"

TARİZ (İĞNELEME)
Birini küçük düşürmek ya da iğnelemek için, bir sözü gerçek anlamının tam tersi bir anlamda kullanmaktır
Örnekler:
Dersin bitmesine yakın sınıfa gelen bir öğrenciye, "Ne kadar erkencisin!" denilmesi tariz örneğidir

Nef'i'nin Şeyhülislam Yahya'nın kendisine "kâfir" demesi üzerine yazdığı şu dörtlük güzel bir tariz örneğidir:
"Bize kâfir demiş Müfti Efendi,
Tutalım ben ona diyem müselman;
Varıldıkta yarın ruz-i cezaya
İkimiz de çıkarız anda yalan"

TELMİH (ANIMSATMA)
Söz arasında, bilinen bir olaya, tarihten veya mitolojiden bir kahramana, bir atasözüne işaret edip onu hatırlatma sanatıdır
Örnekler:
"Leyla gelin oldu, Mecnun mezarda
Bir susuz yolcu yok, şimdi dağlarda"
Birinci dizede geçen "Leyla" ve "Mecnun" herkesin bildiği "Leyla ile Mecnun" hikâyesinin kahramanlarıdır

"Seyretti hava üzre denir taht-ı Süleyman
O saltanatın yeller eser şimdi yerinde"

Birinci dizede geçen "taht-ı Süleyman", 900 yıl yaşadığı söylenen Süleyman Peygamber'in havada uçtuğuna inanılan tahtıdır

"Afrodit olmadan ilah,
Dağdan inerdi her sabah;
Elde gümüş hamam tası"
İlk dizede geçen "Afrodit", Yunan mitolojisinde aşk ve güzellik tanrıçasıdır

TEKRİR (TEKRARLAMA)

Sözün etkisini güçlendirmek için bazı sözcük ya da sözleri aynı dizede veya art arda gelen dizelerde tekrarlamaktır
Örnekler:

"Gidiyor, rast gelmez bir daha tarih eşine;
Gidiyor, on yedi milyon kişi takmış peşine
Gidiyor, sonsuz olan kudreti sığmaz akla;
Gidiyor, göğsünü çepçevre saran bayrakla"
(Orhan Seyfi ORHON)

ALİTERASYON

Ahenk oluşturmak için aynı sessiz harfin ya da hecenin bir dizede veya beyitte sürekli tekrarlanmasıdır

(Dostlar, onun(sevgilinin) elini öpemeden ölürsem, meza-rımdaki topraktan su testisi yaparak onunla sevgiliye su verin)

"Bir büyük boşlukta bozuldu büyü" dizesinde "b" seslerinin tekrarı aliterasyon oluşturmuştur

"Elde sensin, dilde sen; gönüldesin, baştasın"

"Karşı yatan karlı kara dağlar karıyıptır otu bitmez" dizesinde "kar" hecelerinin tekrarı aliterasyon oluşturmuştur

SECİ (İÇUYAK)

Nesirdeki (düzyazı) kafiyedir Cümlelerde birbiriyle kafiye oluşturacak sözler kullanılır
Dedim: Beratımın mazmunu ne için suret bulmaz
Dediler: Zevaiddür husulü mümkün olmaz
(Fuzuli)

Sinan Paşa'nın "Tazarruname" adlı yapıtından alınan aşağıdaki cümlelerde seci vardır:
"Ey gözlerin nuru, gönüllerin sürûru; başımızın tacı, ehl-i dilün miracı! Gönül hanesinin ziyası, dil hastasının şifası

Hayret denizine gark olanın elin alıcı, dalalet vadisinde kalanı kurtarıcı; azmışlara yol gösterici, az isteyene bol göstericil Bilmeyene bildirici, görmeyene gördürücü; doymayanı doyurucu, içmeyeni kandırıcı; Hak sarayının kapıcısı, gönül evinin yapıcısı!"
Örnek Soru:
İlâhi, kabul senden, ret senden, şifa senden dert senden İlâhi, iman verdin, daim eyle; ihsan verdin, kaim eyle

Bu parçadaki altı çizili sözcükler aşağıdakilerden hangisine örnektir?
A) İmale B) Seci C) Aliterasyon
D) Redif E) Cinas
(1989/ÖYS)

Yanıt: B