Hunlar-Hunların Tarihi

Hunlar-Hunların tarihi

İlk Türk devletini kurmuş olan Hunlar'ın adına tarihte en erken İÖ 4 yüzyılda rastlanır Çin kaynaklarında Hiungnu olarak geçen Hunlar Moğolistan'ın güneydoğu kesiminde yaşayan göçebe bir kavimdi İÖ 3 yüzyılda Kuzey Çin'e karşı sürekli ve etkili akınlar düzenledikleri, Çinliler'in de buna karşı koymak için Çin Seddi'ni yaptıkları bilinmektedir (bak ÇİN Seddİ) Hunlar İÖ 3 yüzyıl boyunca güçlenerek Mançurya'dan Pamir Yaylası'na kadar uzanan geniş bir bölgeye egemen oldular Moğollar ve Tun-guzlar bu dönemde Hunlar'ın yönetimi altına girdiler

Hunlar'ın tarihte belirgin biçimde yer almaları Çin'de Qin hanedanını kuran, ülkeyi birleştiren Shi Huang Di'nin başa geçtiği İÖ 221 yılına rastlar Adı bilinen ilk Hun önderi olan Teoman bu tarihten başlayarak Çin'e karşı yeni akınlara girişti Shi Huang Di döneminde (İÖ 221-210) tamamlanan ÇinŞeddi, Hun akınlarını bir ölçüde önlemişse de bütünüyle durduramamıştır

Teoman'ın ölümünden sonra (İÖ 209) başa geçen oğlu Mete döneminde (bak Mete) Hunlar Kuzey Çin'i bütünüyle istila ettiler Çin ordusunu bozguna uğratarak İmparator Kao'yu da vergiye bağladılar Mete döneminde Hunlar batıya doğru genişlemelerini sürdürerek Batı Türkistan'a kadar ilerlediler Buralarda yaşayan Türk asıllı birçok topluluk da Hun egemenliği altına girdi Mete'nin son yıllarında bütün Orta ve Güney Sibirya, Tibet, Aral Gölü ile Hazar Denizi'nin kuzeyindeki topraklar Hun istilasına uğradı Mete İÖ 174'te öldüğünde Hunlar'ın egemen olduğu topraklar Japon Denizi kıyılarından İdil (Volga) Irmağı'na kadar uzanıyordu

Mete'den sonra Çin'le barışçı ilişkiler kuruldu Hun hakanları Çinli prenseslerle evlendiler Çin soylularına ve tüccarlara ayrıcalıklar tanındı Bu dönemde ülkenin ticareti Çinliler'in eline geçmeye, İpek Yolu'nun (bak İPEK Yolu) önemi de artmaya başladı Hunlar İÖ 130'dan sonra kuzeyden ve batıdan gelen yeni göçebe akınlarıyla sarsıldılar Güneyden de Çin'in saldırısına uğradılar Bir yandan da taht kavgaları baş gösterdi Hun Hakanı Ho-Han-Sha İÖ 58'de Çin egemenliğini kabul etmek zorunda kaldı

Buna karşı çıkan kardeşi Chi-Chi önderliğinde Hunlar' dan bir bölümü Kazakistan ve Kırgızistan'a doğru çekildi Chi-Chi İÖ 36'da Çin ordusuna karşı savaşırken ölünce ona bağlı Hunlar daha batıya doğru göç ettiler Asıl Hun ülkesinden gelen birçok topluluk da onlara katıldı Çin'e bağlananlar sonraki yüzyıllarda başarısız birkaç birleşme girişiminde bulundular Liu Yu-an adlı komutanın İS 304'te kurduğu Kuzey Nan hanedanı da uzun ömürlü olamadı Asya Hunları'nın bir kolu da İS 5 yüzyılda bir devlet kurmuş olan Akhunlar'dır (bak AK-hunlar)

Batıya göçen Hunlar İS 3 yüzyıl başlarında Rusya bozkırlarında görüldüler 4 yüzyılda İdil (Volga) Irmağı'nın batısına geçerek akınlar düzenlediler Hun Başbuğu Balamir 374'te Don ile Dinyeper ırmakları arasında yaşayan Ostrogotlar'ı (Doğu Gotları) yenilgiye uğrattı 376'da daha batıdaki Vizigotlar'ı (Batı Gotları) da yendi ve Tuna Irmağı kıyılarına kadar ilerledi Hunlar'ın baskısıyla başka kavimlerden olanlar da büyük topluluklar halinde Avrupa içlerine göç etmek zorunda kaldılar

Bu olaylar Avrupa'da kavimler göçünün başlangıcı oldu (bak KAVİMLER GÖÇÜ) Hunlar 378'de Tuna'yı geçerek Avrupa içlerine girdiler Karşılarındaki en büyük güç Roma İmparatorluğu'ydu Bir bölümü de Kafkasya üzerinden Anadolu'ya girdi Hunlar'ın amacı Batı ve Doğu Roma'nın birbirleriyle ilişkisini kesmek, önce Doğu Roma'yı ezmek sonra Batı Roma'yla hesaplaşmaktı Avrupa'ya dağılan kavimlerden Vandallar'ın, Saksonlar'ın ve Burgonlar'ın yaptıkları yağmalar Batı Roma'ya da büyük zarar veriyordu Bu durum bir süre Hunlar ile Batı Roma arasında bir yakınlaşma sağladı Hunlar bu kavimleri daha batıya sürerek Batı Roma'yı rahatlattılar

Batı Roma, egemenliğine baş-kaldıran başka kavimlerin ezilmesinde de Hunlar'dan yardım gördü 422'de başa geçen Rua döneminde Hunlar Batı ve Doğu Roma üstünde açık bir baskı kurdular Rua Doğu Roma'yı yıllık vergiye bağladı Rua'nın 434'te ölümünden sonra başa geçen Attila da aynı siyaseti başarıyla sürdürdü Onun asıl amacı Batı Roma'yı tümüyle egemenliği altına almaktı Bu yolda önemli başarılar elde ettiyse de kesin bir sonuca ulaşamadan öldü (bak Attİla) Hunlar Attila'nın ölümünden sonra iç kavgalar ve başkaldıran kavimlerin saldırıları karşısında kısa sürede dağıldılar Bir bölümü Rusya bozkırlarına geri döndü Asya' dan gelen Avarlar'ın baskısı karşısında Tuna boylarında kalanlar ise zamanla başka kavimlere karıştı

HUNLAR, Orta Asya ve Doğu Avrupa' da devlet kuran türk boyu Çin kaynaklarının İÖ IV yy'dan başlayarak "Şiongnu" adını verdikleri topluluk (Asya Hunları), kendilerini türkçe "insan, halk" anlamında "hun" diye adlandırıyordu Bir görüşe göre türkçe "hun" adı İÖ i binyıl başlarında "gun", V yy'dan önce "kun", IV -III yy'da ise "hun" biçiminde söyleniyordu Hunlar'ın imparatorluğunda Türkler' le birlikte moğol, tunguz vb gibi kavimler yer almakla birlikte devleti kuran ve yöneten asıl öğenin türk olduğu konusunda inandırıcı kanıtlar bulunmaktadır (Çin yıllıklarında geçen şiongnu dilindeki "tanrı", "kul", "il', "ordu", "tuğ", "kılıç" sözcüklerinin türkçe olması) Öte yandan İS IV yy'ın ikinci yarısında Doğu Avrupa'da tarih sahnesine çıkan ve kökenleri hakkında çeşitli görüşler (türk, fin, moğol, türk -moğol, türk-moğol-manço, slav, germen, vb) ileri sürülen Batı ya da Avrupa Hun-larinın da Asya Hunları ile aynı soydan geldiği son araştırmalarla açıklık kazanmıştır

• Asya Hunları, Çin'in kuzeyinde, Orhon -Selenga ırmakları ile Ötügen çevresi merkez olmak üzere ortaya çıkan hun siyasal birliğinin ne zaman kurulduğu kesin olarak bilinememektedir Bu tarihi İÖ XIII yy'a kadar götürenler olmakla birlikte Hunlar'la ilgili ilk tarihsel belge İÖ 318 tarihli bir antlaşma metnidir Daha sonra çin toprakları üzerinde baskıyı artıran Hunlar'a karşı, imparator Şi Huangdi (İÖ 247 - İÖ 210) ünlü Çin Seddi'ni inşa ettirdi Çin kaynaklarının adını belirttikleri ilk hun hükümdarı (tanhu) Tuman'ı (Teoman) öldürerek (İÖ 209) hun devletinin başına geçen oğlu Mao-Dun (eski okunuşu Mete), toprak talebinde bulunan moğol -tunguz kabileler birliği Tunghular'ı, Orta Asya'da Tanrı dağları-Kansu çevresindeki Yüeciler'i yendikten şçnra Çin'e yöneldidi Mayi, Tayvan bölgelerini zapt etti; üzerine gelen Han sülalesinin kurucusu imparator Kao-tsu'nun ordusunu bozkır savaşı taktiğiyle çember içine aldı; yiyecek, ipek, yıllık vergi ödemeler1 koşuluyla bir barış antlaşması yaptı

Türk soyundan bütün toplulukları yönetimi altında toplayarak ülkesinin sınırlarını Kore ve Japon denizi'nden Volga'ya kadar genişletti Mao-Dun İÛ 174'te öldüğünde Hun imparatorluğu gücünün doruğunda bulunuyordu Oğlu ve ardılı Kiok (Lao Şang) Yüeciler'i yurtlarından sürdü, Çin'e girerek başkent Çang'an yakınındaki imparator sarayını yaktı; Çin ile barış yaparak bir çin prensesiyle evlendi Oğlu Kun Sin döneminde (İÖ 160 - İÖ 126) Hun impara-torluğu'nda İlk sarsıntılar baş gösterdi Çinliler hun akınlarını durdurmayı ve giderek savaşları hun ülkesine götürmeyi başardılar İÛ 127 - İÖ 115 arasında Or-dos'taki Hunlar'a karşı kazandıkları zaferler, hun ağırlık merkezinin kuzeye, Orhon ırmağı bölgesine kaymasına neden oldu

Çu Di Hu döneminden (İÛ 101 - İÖ 96) başlayarak hun ülkesinin zengin güney -batı topraklarının istilaya uğraması, devletin gelirlerini azalttı Bu arada hun prensleri arasındaki mücadeleler, imparatorluğu ciddi biçimde sarsıp zayıflattı Hunlar'a bağlı boylar yavaş yavaş ayrılmaya ve Çin'e yaklaşmaya başladılar İktisadi güçlükler ve askeri zayıflık karşısında tanhu Hu Han Yeh'in Çin himayesine girme eğilimine kardeşi Çi Çi karşı çıktı Hu Han Yeh Çin himayesini kabul edip halkının bir bölümünü Ördos'a gönderirken, Çi Çi kendisine bağlı kitlelerle batıya yöneldi (İÖ 54) Tanrı dağları - Isık göl çevresindeki Vusunlar'ın direnişini kırdı; Tarbagatay bölgesindeki boylara ve kuzeydeki Kırgız-lar'a boyun eğdirdi

Daha sonra egemenlik alanını Aral gölüne kadar genişletti Ancak bu Orta Asya Hun devleti fazla sürmedi Hunlar'ı adım adım izleyen Çinliler, Çi Çi'nin boyun eğdirdiği boyları da yanlarına alarak Talaş ırmağı üzerindeki hun başkentini tahrip ettiler Çi Çi de aralarında olmak üzere bütün saray erkânı öldürüldü Hu Han Yeh'i izleyen hun kitleleri bir süre Çin seddi'nin kuzeyinde Çin'e bağlı olarak yaşadılar Hu döneminde (İS 18 - İS 46) Hunlar, Çin'deki iç mücadelelerden de yararlanarak bağımsızlıklarını yeniden elde ettiler ve topraklarını genişlettiler Hu'nun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Pu Nu ile amcası Pi arasındaki iktidar kavgası, hun ülkesinin bir kez daha ikiye bölünmesiyle sonuçlandı Kuzey Orhon ve Dış Moğolistan yörelerine çekilen Pi ve ona bağlı boylar Kuzey Hun-lar'ını oluşturdular ve bağımsızlıklarını korudular Güney Sibirya ve Çungarya ötesine kadar Batı ve iç Asya'nın bütün önemli kentlerini elinde tutan Kuzey Hun devleti, Çinliler ve Sienpiler'ln baskısı sonunda çöktü Kalabalık kitleler halinde batıya göç eden hun boyları, Güney Kazakistan ve Başkırt ülkesinde yaşayan Hunlar'a katıldılar

iç Moğolistan'da Çin Seddi'nin kuzeyinde Çin'e bağlı olarak yaşayan Güney Hunları, Kuzey Hun devleti ortadan kalkıncaya kadar onları rahatsız ettiler Kukla hükümdarlara karşı hun boylarının ayaklanmaları güçlükle bastırılabildi (124, 140, 153, 158) Bu yıllarda Kuzey Moğolistan'ı işgal eden Sienpiler, Güney Hunları için de tehlike oluşturmaya başladılar 188'deki bir ayaklanmada Çinlilerde atanan tanhunun öldürülmesi Güney Hunla-rı'nı başsız bıraktı Çinlilerin atadığı iki tanhu, hun boylarınca kabul edilmedi Sonunda Çinliler son tanhuyu hapsederek Güney Hun devletine son verdiler (216) Bununla birlikte Asya Hunları V yy'ın sonuna kadar varlıklarını korudular ve Çin' in çeşitli yerlerinde kısa ömürlü küçük devletler kurdular Öte yandan Aral gölü ve Türkistan bölgelerinde yaşayan hun toplulukları, doğudan gelen hun kalıntılarıyla sayıları artmış olarak varlıklarını sürdürdüler

Tarihte bilinen ilk türk siyasal kuruluşu olan hun devleti aralarında hiyerarşik ilişki bulunan boylar ve budunlar topluluğuydu Devletin başında soylu Tu-ku boyundan, "sonsuz genişlik, yücelik, ululuk" anlamında tanhu unvanını taşıyan bir hükümdar bulunuyordu Tanhu'nun boyu dışında soylu sayılan dört boy daha vardı Bunların altında öteki hun boyları, daha alt sırada da köleleştiriimiş boylar yer alıyordu Askeri ve idari örgütlenmede sol ve sağ ayrımı vardı ve bu kanatların yöneticileri sol bilge elig ve sağ bilge elig adını taşıyordu Hun İmparatorluğunun gerçek kurucusu Mao-Dun orduyu 10, 100, 1 000, 10 000 kişilik birimlere ayırmıştı Bu birimler, sol ve sağ kanatlarda 11'er askeri şefin yönetimindeydiler Bu askeri sistem, mülki yönetimin de temelini oluşturuyordu Besiciliğe elverişli topraklar üzerinde yaşayan hun boylarının başlıca iktisadi etkinlikleri başta at olmak üzere hayvan yetiştiriciliğiydi

• Batı Hunları Aral gölü ve Türkistan bölgelerinde yaşayan hun halkları, iklim değişikliği ya da doğudan gelen Uarlar'ın baskısıyla yurtlarını terk ederek Volga'nın batısına geçtiler (374) Başbuğları Bala-mir'in yönetiminde önce Ostrogotlar'ı, sonra Vizigotlar'ı çökerttiler (Vizigotlar'ın batıya hareketleri Avrupa'yı altüst eden kavimler göçünü başlattı) Gotlar'dan, Alanlar'dan ve germen Taifaller'den oluşturdukları kuvvetlerle güçlenmiş olarak 378'de Tuna'yı geçtiler ve herhangi bir direnişle karşılaşmadan Trakya'ya kadar ilerlediler, ama bir süre sonra yurtlarına döndüler

Hunlar, Roma imparatoru Theodosius Un öldüğü 395 yılında doğu ve batı yönlerinde yeniden harekete geçtiler Hunlar' ın bir bölümü Balkanlar üzerinden Trakya'ya ilerlerken, Don havzasından hareket eden bir bölümü de Anadolu üzerinden Suriye'ye indikten sonra Kappadokia ve Kafkaslar üzerinden yurtlarına döndüler 400 yılına doğru Balamir'in oğlu ya da torunu Uldız'ın büyük kuvvetlerle Tuna' nın batısında görülmesi, kavimler göçünün ikinci dalgasını başlattı Batıya kaçan Vandallar ve Vizigotlar roma topraklarına girdiler Vizigotlar'ın önderi Alarlk, 402'de Roma'ya girerek kenti üç gün yağmaladı Çeşitli germen kavimlerini (Vandallar, Saksonlar, Alamanlar) çevresine toplayan Radagais'in italya'daki ilerleyişini durduramayan Roma, Hunlar'dan yardım istemek zorunda kaldı Uldız, roma takviyeli kuvvetleriyle Radagais'i Floransa yakınlarında yendi ve öldürdü 410 sıralarında ölen Uldız'ın ardılı Karaton'un doğuda Balkaş gölüne kadar uzandığı sanılan Hun imparatorluğu'nun doğu sınırları ile ilgilenmiş olması olasıdır

Avrupa kaynaklarının Hunlar'dan yeniden bahsettiği 412 yılında imparatorluğun başında Rua bulunuyordu Rua 422'de Bizans üzerine bir ordu gönderdi ve hiçbir direniş göstermeyen Bizans'ı vergiye bağladı (350 libre altın) Bizans'ın Roma üzerine bir ordu göndermesi Roma'nın bir kez daha Hunlar' dan yardım istemesine yol açtı Rua'nın 60 bin kişilik bir orduyla harekete geçmesi üzerine Bizans savaşa girmeden kuvvetlerini geri çekti Rua'nın ölümü (434) üzerine yerine kardeşi Muncuk'un oğulları At-tila ve Bleda geçtiler Attila, Doğu Roma' nın ödediği yıllık vergiyi iki katına çıkardı (Margos barışı) 437'de Oktar'ın komuta ettiği Hunlar, Ren kıyılarında yaşayan Bur-gundlar'ı yenilgiye uğrattılar Böylece hun egemenliği Kuzey denizi ve Manş kıyılarına kadar yayıldı Attila 440'tan başlayarak Doğu Roma üzerindeki baskıyı artırdı 441-442'de Singidunum (Belgrad) ve Naissus (Niş) üzerinden Trakya'ya doğru ilerleyen Attila, Batı Roma'nın araya girmesiyle durdu: yapılan barış antlaşmasında eski koşullar aynen yinelendiği gibi, Tuna boyundaki kaleler Hunlar'a bırakıldı 445'te kardeşi Bleda'yı öldürten Attila, Hunlar'ın tek imparatoru oldu 447'de yeniden Doğu Roma üzerine yürüyerek Ser-dica (Sofya), Philippopolis (Filibe), Arca-diupolis (Lüleburgaz) kentlerini zapt etti

Barış isteyen Bizans savaş tazminatı ödemeyi ve yıllık vergi miktarını üç katına çıkarmayı kabul etmek zorunda kaldı (Ana-tolios barışı) Bizans'ı denetimi altına alan Attila, bu kez Batı Roma'ya yöneldi 451 yılı başlarında Galya'ya girdi; romalı general Aetius'la Aureliani (Ğrlöans) yakınında yaptığı savaşta kesin bir sonuç alamadı Ertesi yıl Alpleri geçerek Po ovasına indi Hunlar'ın yolu üzerindeki kentleri ele geçirerek Roma üzerine yürümesi Batı Roma'yı barış istemek zorunda bıraktı At-tila'nın ölümü (453) üzerine birbiri ardından Hun imparatorluğu'nun başına geçen oğulları ilek (453-454), Dengizik (454-469) ve irnek (469) imparatorluğun birliğini sağlayamadılar, ilek, ayaklanan germen kavimleri ile savaşırken öldü Dengi-zik'in imparatorluğun birliğini sağlama çabaları sonuç vermedi, sonunda Bizans; la yapılan bir savaşta hayatını kaybetti Orta Avrupa'da tutunmalarının olanaksızlığını anlayan irnek, Hunlar'ın büyük bölümüyle Karadeniz'in batı kıyılarına döndü
Hunlar'ın Güney Iran ve Batı Afganistan'a inen bir kolu ise Akhunlar* adını aldı


SANAT

Altay dağları eteklerindeki Pazırık*'ta bulunan kurganlarda rus arkeolog Ru-denko tarafından yapılan kazılarda, İÖ IV - III yy'lardan birçok eşya (halı, kilim, keçe, eyer altı örtüsü, at koşum takımları, dört tekerlekli araba gibi daha çok göçebelikle ilgili yapıtlar) insan ve hayvan iskeletleri bulundu Halı ve çeşitli dokumalar, bu sanatın Hunlar'da özel bir yeri olduğunu gösterir Bunların bir bölümünde ahemeni sanatının etkileri görülürse de, keçe üzerine ince ve renkli deriler yapıştırılarak süslenen eyer altı örtüleri tümüyle hun üslubundadır Kurganlardan birinde bulunan bir halı üstün tekniği ve motiflerinin zenginliğiyle dikkati çeker Keçeden yapılmış bir eyer altı örtüsü üzerine renkli deriden kesilerek yapıştırılmış parçalarla elde edilen, dağ keçisine saldıran kartal betimi gerçekçi üslubunun yanı sıra, hun sanatına özgü olarak, aynı motifin bakışık düzende iki kez kullanılması açısından da ilginçtir

Benzer buluntular içeren Katanda ve Şibe kurganları da aynı dönemdendir Alma-Ata'nın 50 km D'sunda, Isık-kul yakınlarındaki Esik kurganında ortaya çıkarılan bir delikanlıya ait altın giysi ve altın plakalar K ve Orta Asya sanatının gelişmiş örnekleridir İÖ IV yy'a tarihlenen ve sayıları dört bini bulan altın plakalarda at, kaplan, geyik, pars, kurt, dağ keçisi, aslan ve yırtıcı kuş figürleri, hayvan mücadelesi sahneleri büyük bir ustalıkla işlenmiştir Gümüşten bir kadehin içindeki yirmi altı harften oluşan yazıt, hun ve göktürk abecelerinin ilişkisini ortaya koyması açısından önemlidir

Se-lenga nehrinin Baykal gölüne döküldüğü yerin yakınındaki Noyun Ula bölgesindeki, I yy'a tarihlenen kurganlardan birinde, çok iyi işçilik gösteren ahşap bir tabut bulundu Mezar odası ipek, keçe ve yünden örtülerle kaplıydı Mezardan ayrıca hun sanatını aydınlatan pek çok gümüş plaka, eyer takımları, üç ayaklı masalar, ahşap eşya, tunç kaplar, takılar, giysiler ortaya çıkarıldı (tümü Leningrad Er-mitaj müzesi'ndedir) Kurganlardan birinde bulunan bir işlemede hun atlıları canlandırılıyordu (-• Kayn)