Moğolistan

Moğolistan




DEVLETİN ADI: Moğolistan

BAŞŞEHRİ: Ulan-Bator

YÜZÖLÇÜMÜ: 1565000 km2

NÜFUSU: 2182000

RESMİ DİLİ: Moğolca

DİNİ: Budizm

PARA BİRİMİ: Tugrik

Asya kıtasının doğusundaki memleketlerden Kuzeyinde Sibirya (Rusya), batısında Doğu Türkistan (Çin), güneyinde Kıta Çini, doğusunda Mançurya (Çin) vardır Moğolistan, Rusya Cumhûriyeti ve Çin Halk Cumhûriyeti ile çevrili olduğu gibi, siyâsî bakımdan da bu iki devletin hâkimiyetindedir Dış Moğolistan'da Rusya'ya bağlı, Moğolistan Halk Cumhûriyeti, İç Moğolistan'da Çin'e bağlı, İç Moğolistan Muhtar idâresi olup, siyâsî istiklâle sâhip değildirler

Târihi




Moğolistan'da yaşayan Proto-Moğolları ve Tunguzları, Türklerin kurduğu büyük Hun İmparatorluğu birleştirdi Mîladdan önce 3 yüzyıldan îtibâren bölge Türklerin hâkimiyetine geçti On üçüncü yüzyılın başına kadar, Büyük Hun İmparatorluğu, Göktürk, Uygur, Karakutay devletleri hâkim oldu Cengiz Hanın birleştirip teşkilâtlandırdığı kabîlelerle, 1205'te Moğolistan'da ilk Moğol Devleti kuruldu (Bkz Moğollar) Cengiz Han, 1227'de ölünce Moğol İmparatorluğu oğulları arasında bölüşüldü Moğolistan'a Ögedey ve Toluy'un neslinden hanlar, 1634yılına kadar hâkim oldu 1634'te Mançu Hânedanının hâkimiyetine geçti On yedinci yüzyılda Çarlık Rusyası, bölgeyi kontrolüne almak için teşebbüslere başladı




On sekizinci yüzyılda Moğolistan'da Rus ve Çin yanlılarının mücâdelesi başladı Moğol prenseslerinin Çinliler gibi yaşaması Moğolistan'da milliyetçilik akımının başlamasına sebep oldu Katolik misyonerlerinin faaliyetleriyle Moğolistan'da Hıristiyanlaşma başladı Misyonerler Uzak Doğu'da dayanak noktası elde etmek ümidiyle Moğolistan'ın istiklâlini müdâfaa ettiler İstiklâl fikri yayıldı Yirminci yüzyılda 1912'de Çin'de Mançu hânedanının yıkılmasıyla Moğol prensleri Rusların da yardımıyla Moğolistan'ın istiklâlini îlân ettiler Çinlilerle mücâdeleye girişen Moğolistanlılar, 1915'te Çin'e de istiklâllerini tanıttılar Çin-Japon Harbinde Moğolistan'da yeraltı faaliyetiyle komünist hareket başlatıldı Japonya'nın Kuzey Çin'e girmesiyle 1935-1937'de Moğolistan da işgâle uğrayarak, mahallî muhtar bölgeler kuruldu 1945'te İkinci Dünyâ Harbinin bitmesiyle ülkedeki istiklâl yanlısı teşkilâtlar faaliyetlerini komünizm paralelinde devam ettirdiler Komünizme karşı mücâdele eden teşkilâtların zayıflatılmasıyla İç Moğolistan, Çin'in hâkimiyetinde muhtar hâle getirildi



İkinci Dünyâ Harbinden sonra dış Moğolistan'da, ABD ve İngiltere'nin tavsiyesiyle, Moğolistan Halk Cumhûriyeti kuruldu 20 Ekim 1945'te referandumla istiklâlini îlân eden Moğolistan, önce Milliyetçi Çin tarafından tanındı 1946'da Moğolistan Halk Cumhuriyeti ile Sovyet Sosyalist Cumhûriyetler Birliği aralarında ittifak imzâlandı 1961'de Birleşmiş Milletler Teşkilâtına kabul edildi Sovyetler Birliğindeki ve Doğu Avrupa'daki komünist yönetimlerinin çöküşü komünizmle idâre edilen Moğolistan'ı da etkiledi 1990'da çok partili sisteme geçilerek, ekonomik, sosyal ve siyâsal reformlar yapıldı Temmuz 1990 ilk çok partili seçimler yapıldı Moğolistan'da bulunan Rus birlikleri yapılan anlaşma sonucu geri çekildi

Fizikî Yapı

Moğolistan Halk Cumhûriyetinin arâzisinin büyük bölümü yayla görünümündedir Yalnız ülkenin güneydoğusunda Gobi Çölü yer alır Devletin doğudan batıya uzunluğu 2367 km, kuzeyden güneye ise 1258 kilometredir Ortalama yüksekliği 1580 m olan bu dağlık ülkenin kuzey batısı güneydoğuya nazaran daha yüksektir




Ülkenin içinde ve sınırlarında birçok dağ silsilesi yer alır Rusya ile kuzeybatı sınırı boyunca Tanno-Ola Sıradağları yükselir Kuzeydoğuda Kentei Dağları vardır Ülkenin batı iç kısmında Hangay Dağları yer alır Moğolistan ve Gobi Altayları batıdan güneydoğuya doğru Çin sınırı yakınlarına kadar uzanır Altayların en yüksek zirvesi olan 4653 m yüksekliğindeki Tabun Boğdo, kuzeybatıda ilk silsile üzerinde bulunur

Kuzeydeki nehir vâdileri, bilhassa Selenga ve Orhon verimlidir Kerulen Vâdisi, Doğu Moğolistan'a doğru geniş bir anayol meydana getirir Çok sayıda tuz gölleri ve denize çıkışı olmayan nehirleriyle ülke topraklarının üçte ikisi, İç Asya'da suyunu dışarı akıtmayan havzada yer alır Sâdece Kerulen ve Onon nehirleri Pasifik Okyanusuna dökülür Ülkenin belli başlı gölleri: Ubas Nor, Hara Usu, Airik Nor, Kirgis Nor ve Hubsugul'dur

İklim

Moğolistan'ın büyük bölümünde, az yağış ve büyük sıcaklık değişikliklerine sâhip, sert bir kara iklimi hüküm sürer Ekseriya yaz yağmurları şeklinde olan yağış, ülkenin değişik kısımlarında yılda 100 ilâ 300 mm arasında değişir Aşırı soğukla gelen hafif kar, ülkenin kuzey kısmında devamlı donmuş olarak kalan, önemli bir kuşağı meydana getirir Sıcaklık farkı oldukça büyüktür Ulan Bator'da ocak ayındaki sıcaklık ortalaması -28°C, temmuz ayındaki ise 18°C'dir En yüksek ve en düşük sıcaklıklar daha da büyüktür Kışın ırmaklar ve göller donar Kuvvetli toz ve kum fırtınaları görülür

Tabiî Kaynakları




Gobi hâriç, Moğolistan'ın büyük bölümü hayvancılığa imkân veren çimenlik ve çayır hâlindedir Dağlar, kuzey batıdaki hâriç, genellikle çıplaktır (ağaçsızdır) Ülkenin çoğu bölgelerinde vahşî hayvanlar bulunur Bunlardan bol miktarda bulunan büyük memeli hayvanlar arasında koyun, geyik, ren geyiği (bilhassa Hubsugul Gölü çevresinde) bâzı vahşî deve ve atlar sayılabilir Her yerde bulunan dağ sıçanı (marmota) sistemli olarak kürkü için avlanır Moğol Paleontolojistlerinin yaptığı keşifler, ülkede bol miktarda dinazor fosilleri bulunduğunu göstermektedir Mâden kömürü, tungsten, bakır, molibden, altın, kalay ülkenin yeraltı zenginliklerini teşkil eder Moğolistan bakır bakımından Asya'da birinci, dünyâda ilk on sırada yer alır

Nüfus ve Sosyal Hayat




2182000'lik Moğolistan nüfûsunun % 76'sını Halha Moğolları, % 8'ini diğer Moğollar, % 5'ini Kazak Türkleri, kalanını diğer Türkler, Ruslar ve Çinliler meydana getirir

Moğollar sarı ırkın klasik tiplerindendir Bacakları kısa olup, boyları nâdiren 168 cm'yi aşar Bunların belirgin özellikleri, yuvarlak baş (brekasefalik), kalın koyu saç, seyrek sakal, düz burun, çekik gözlerdir




En kalabalık Moğol azınlık grupları, batı eyâletlerinde yaşayan Oryatlar ve Ulan Bator'un kuzeyinden îtibâren Sovyet sınırına kadar, esas olarak Selenga Vâdisinde oturan Buryatlardır Güneydoğuda Dariganga Moğolları, kuzeybatıda Hubsugul Gölü yakınında Darhat Moğolları vardır




Müslüman Kazak Türkleri, Moğol olmayan en kalabalık azınlık grubu olup ülkenin batı kesiminde muhtar bir arâziye sâhiptirler Sınırlı sayıdaki Ruslar, Ulan Bator ve diğer yerleşim merkezlerinde bulunur 10000 civârındaki Çinli nüfus, ülkenin inşâat sektöründe önemli rol oynar

Hızla şehirleşmekte olan Moğolistan'ın nüfûsunun günümüzde % 51,2'si şehirlerde yaşar Geri kalanın çoğunluğu, sürüleri için otlak arayarak mevsimden mevsime göç eden göçebeler hâlindedirler Göçebelerin yurt adı verilen çadırları bulunur




Moğollar arasında en yaygın spor güreştir Okçuluk ve at yarışlarının da yaygın olduğu ülkede, çocuklara küçük yaşta ata binmesini öğretirler

Moğolların çoğunluğu Lama Budistdir Türklerin çoğunluğu ise Müslümandır

Moğolca çeşitli lehçelere ayrılır En önemlisi Halhaların konuştuğu ve diğer bütün Moğollar tarafından anlaşılan lehçedir Bu lehçe resmî lisan olarak kullanılır ve Rus alfâbesiyle yazılır Okullarda Rusça öğretilir ve iki ülke arasında yüksek hükûmet çevrelerinde haberleşme vâsıtası olarak kullanılır Okuma-yazma oranı % 95'tir




Siyâsî Hayat

Ülke yönetiminde komünizm hâkim ise de Sovyetler Birliğinde başlayan Glasnost hareketi bu ülkeye de yansıdı Tek partili düzene son verilmesi için Aralık 1988'de başlayan mitingler Ocak 1990'a kadar sürdü Birçok siyasi parti kuruldu Şimdiye kadar iktidarda olan Moğolistan Devrimci Halk Partisi, kendi bünyesinde büyük değişiklikler yaptı Anayasa değiştirilerek başkanlık sistemi kabul edildi ve bir bölümü nispî temsille seçilen 50 üyeli sürekli yasama organı niteliğindeki Küçük Hural kuruldu Büyük Hural ise 430 sandalyeden meydana geliyordu Temmuz 1990'da yapılan seçimleri iç bünyesinde büyük değişiklik yapan MDHP, büyük çoğunlukla kazandı Devlet Başkanı Büyük Hural üyeleri tarafından seçilir

Moğolistan 18 eyâlete ve iki muhtar belediyeye ayrılır Seçimler üç senede bir yapılır Seçmen yaşı 18'dir Adlî işler, üyeleri dört yıllık süreyle Büyük Halk Meclisince seçilen, Anayasa Mahkemesince yürütülür

Bütün erkek vatandaşlar, günümüzde 90000 kişilik kuvvete ulaşan İhtilalci Halk Ordusunda askerlik yapmaya mecburdur

Ekonomi

Eski Sovyetler Birliğine bağlı bir ekonomik yapı gösteren Moğolistan'da 1990'dan sonra ekonomik yapıda büyük değişiklik yapılan Moğolistan'da devlet işletmeleri aşamalı olarak özelleştirilmeye başlandı ve serbest pazar ekonomisine geçildi

Moğolistan ekonomisi esas îtibâriyle hayvancılığa dayanır Sayısız kampanya ve teşviklere rağmen, çiftlik hayvanlarının toplam sayısı 40 yıldır artırılamamıştır 1931'de başarısız olarak kolektivizasyona girişilmiş ancak, 1950'de tamamlanmıştır Bununla berâber çiftlik hayvanlarının % 20'si hâlâ özel teşebbüsün elindedir Buğdayın çoğu kolkhoz adı verilen devlet çiftliklerinde yetiştirilmekte, fakat hayvan yemi, şimdi solhoz adı verilen kollektif çiftliklerde üretilmektedir

Moğolistan'da hafif sanâyi, ülkenin her tarafında mevcuttur Sanâyisi esas îtibâriyle gıda, tekstil, kimyâ ve çimentoya dayanır Yeni kurulan Darhan şehri, un fabrikası, depolama ve önemli ölçüde hafif sanâyiye sâhiptir Ulan Bator'da, et paketleme ve hafif îmâlât sanâyi mevcuttur Erdenet şehrinde Asya'da birinci, dünyâda ilk on sırada yer alan bakır mâdenleri işletilmektedir Mâden kömürü ülke ihtiyaçlarını karşılamada kullanılmaktadır

Et ürünleri ve yün, esas îtibâriyle Rusya'ya giden önemli ihraç ürünleridir Erdenet şehrindeki bütün bakır ve molibden üretimi Moğol-Rus ticâretini dengelemeyi amaçlamıştır Moğolistan Rusya'ya ayrıca kalsiyum flörür satmaktadır İthâlatın büyük çoğunluğu (% 91) Rusya'dan yapılmaktadır İhraç ürünlerinin % 75'i de Rusya'ya gitmektedir

1956'da açılan ve Moğolistan ötesine giden demiryolu, ülkenin modern nakliyat anayoludur Ulan Bator'u Sibirya ötesine giden anahatta bağlayan kuzey kısmı, yükün büyük kısmını taşır Doğu Moğolistan'da 1930'larda askerî maksatlarla inşâ edilmiş kısa demiryolları vardır Az miktarda karayolları mevcuttur Fakat Moğolistan arâzisi ulaşıma imkân vermemektedir

Rusya Cumhûriyeti Havayolları Moskova ile Ulan Bator arasında direk uçuşlar yapmaktadır Ülkenin iç havayolları başşehirle bütün eyaletler arasında bağlantı sağlar Selenga Nehri ile Hubsugul Gölünde gemi ve mavnalar işlemektedir