Gazete Çevresinde Gelişen Metin Türleri

Gazete Çevresinde Gelişen Metin Türleri
1 MAKALE
Bu kelime Arapçada «söz, nutuk» anlamındaki «kavi» mastarından türetilmiştir Yine kendi dilinde makale kelimesi» bir konu ile ilgili yazılmış şey» anlamında da kullanılmaktadır Osmanlıcada da aynı anlamlarda kullanılmıştır Terim olarak Türkçe Sözlük'te «(TDK, 1988)» bilim ve fen konularıyla, ekonomik, toplumsal ve siyasal konuları açıklayıcı, tanıtlayıcı (bir iddianın gerçeğini reddedilmeyecek bir kesinlikte delillerle gösterici) niteliği olan gazete veya dergi yazısı» şeklinde verilmiştir

Makale, bilgi verme ve bir düşünceyi ispatlama amacıyla yazılır Yazılış amaçlarına göre makaleleri sınıflayarak her türün özelliklerini kendi içinde kısaca belirtmek yerinde olacaktır

Makaleleri yazılış amaçlarına göre kendi içinde üç gruba ayırmak mümkündür
wwwforumsinsinet
1 Periyodik Yayınlarda Yer Alan Makaleler: Bu makaleler, daha çok güncel olaylara ilişkin yazılardır Bunlarda günlük olaylar, olgular, sorunlar öznel bir tavırla değerlendirilir Bu yazılar daha çok fıkra karakterindedir; ancak, bunlara makale denilmesinin sebebi konuyu fıkraya göre daha ciddi bir anlatımla işlemeleri ve yine fıkraya göre daha ağır başlı bir dil kullanmalarından dolayıdır Özellikle gazete ve dergiler gibi periyodik yayınlarda «başmakale» adıyla yer alırlar Bu yazılar anlatım yoluyla konuyu nesnel ölçülerde işlediklerini hissettirmeye çalışırlar Bu makaleler, 400-500 kelime uzun-luğundadırlar

2 Vulgarik Makaleler: «Vulgarizasyon: halka yayma, halk yayını» anlamındadır Bu makalelerin konuları, yine basında yer alan ve toplumun geniş kesimini ilgilendiren günlük iç ve dış olaylar, çeşitli konularda bilgiler ve haberlerdir Ancak bu makaleler genel olarak konunun uzmanları tarafından yazılırlar Bu makalelerin amacı kamu oyunu aydınlatmak, eğitmek, öğretmektir Bu makalelerde de bilgi dili kullanılır Bunların uzunluğu 1000 kelime civarındadır

3 Bilimsel Makaleler: Bunlar ya araştırma ve inceleme raporlarının özetleri veya doğrudan araştırma ve inceleme yazılarıdır Bu makalelerin amacı, toplumsal; fizik, tabiat ve matematik konularında bilinmeyen ve bilinmesi gerekli yönleri açıklığa kavuşturmak; bunları açıklamak, tasvir etmek, bu yönlerle ilgili olarak bir takım tahminlerde bulunmaktır Bilimsel makalelerde bilgiler, düşünceler, sağlam kaynaklara, delillere ve belgelere dayandırılır Bu yüzden uzun zamanda yazılırlar Yazarları da ilgili bilim dalının uzmanıdırlar Bilimsel makalelerin girişlerinde konunun amacı, önemi, sınırları tanıtılır, gerekirse konu ile ilgili terimlerin tanımları verilir Gelişme bölümünde konu çeşitli bulgularla açıklanır ve yorumlanır Konu ile ilgili çözümlemeler ayrıntılarıyla sunulur, sergilenir Sonuç bölümünde de gelişme bölümünde ayrıntılı olarak verilen bilgiler, bütünleştirilir, özetlenir, hüküm ve önerilerle belli bir sonuca bağlanır Ayrıca kaynaklar da bu bölümde verilir Bu makaleler de ileri sürülen bilgilerin nesnel sağlamlığı vardır Anlatım yönünden de bu makaleler di*ğerlerinden farklıdır: Cümleler, açık, anlaşılır ve kesin anlamlıdır Anlatım dolaysızdır Kelimeler yönünden terim an*lamlı kelimeler yoğundur Bu makalelerin (forumsinsinet)uzunluğu hakkında kesin bir rakam ve sayfa adedi belirtmek mümkün değildir Yalnız giriş bölümünün bütün makale uzunluğunun % 25'i gelişme bölümünün 65'i ve sonuç bölümünün de 10'u kadar olması gerektiği metodoloji kitaplarında tavsiye edilmiştir Bundan başka bu makaleler 2000-2500 kelimelik uzunlukta olabilir

2) DENEME
Deneme (essai) kavramını bir edebî tür olarak edebiyata Mon-taigne (1533-1592) kazandırmıştır Edebiyat araştırmacıları bu kelimenin ilk defa Mart 1571 'de kullanıldığını ileri sürmüşlerdir; ancak, sonradan gerek Grek, gerekse Lâtin düşünürlerinin bazı mektupları ve yazılan deneme türünden sayılmıştır

Fransızcada da essai kelimesi essayer fiilinden türetilmiştir Bu fiilin anlamı; «denemek», «sınamak», «altının gümüşün ayarına bakmak», «bir şeyin değerini tartmak», «bir şeyin ayarını bulmak için evirip çevirmektir» Dilimizde de denemek fiili; «bir şeyin gereken niteliği veya kabiliyeti taşıyıp taşımadığını anlamak için bir şeyi kullanmak veya bir kimseyi ileri sürmek», «bir şeyin niteliğini bir kimsenin bilgisini yoklamak» anlamlarındadır Nitekim, dilimizde edebî terim olarak deneme kelimesi kullanılmazdan önce essai terimi «kalem tecrübesi» adıyla karşılanmıştır Deneme kelimesi denemek fiilinden türetilmiş «kalıplaşmış bir isim»dir Yeni bir edebiyat türünü, «deneme» anlamındadır

Edebî bir terim olarak deneme; herhangi bir konuda, yazarın kişisel görüş ve düşüncelerini, içtenlikle kendisiyle tartıştığı, iddiasız, kesin hükümlere dayanmayan, sohbet diliyle yazılmış bir türdür

Bu tanıma dayanarak deneme türünün özellikleri şu şekilde açıklanabilir

Denemelerde konu sınırlaması yapılamaz: yalnız, denemelerde konular genellikle: sanat, kültür, ve felsefe alanlarıyla ilgilidir Sanat kavramının içinde her türlü sanat olayı ve olgusu; kültür kavramının içinde de insanoğlunun hayata şekil vermesi ile ilgili olan bilgi, eğitim, hukuk, ahlâk, gelenek, görenek, din, devlet; üretim, tüketim, sağlık, insan, çevre ilişkileri gibi konular; felsefe kavramının içinde de insanı ve onun hayatını «sebepler», «amaçlar» ve «ilkeler» yönlerinden ilgilendiren görüşler ve düşünceler vardır Mutluluk, zevk, mantık konuları da felsefenin içinde düşünmelidir Ancak denemeci ne bir düşünür, ne bir sanat, ne bir kültür, ne de bir bilim dalının uzmanıdır O, dil ve düşünce ustasıdır Konusunu işlerken; düşünceye önem verir, konusuna düşünce yoluyla yeni boyutlar kazandırmaya çalışır, bazı gerçekleri okuyucusu ile birlikte arar, konusuyla ilgili zıt ve çelişik fikirleri ortaya koyarak düşüncelerin gelişmesine, görüşlerin genişlemesine yardım eder Bütün bunları yaparken de dili bir kuyumcu titizliği ile kullanır

Bu türün isim babası sayılan Montaigne'in Denemelerinin (EYÜBOĞLU, 1976) konu başlıklarını gözden geçirmek; deneme konuları hakkındaki bilgileri kuvvetlendirecektir: «kendimizi anlatmak», «hayat ve felsefe», «kanunlar», «bilgi ve düşünce», «yaşamak ve çalışmak», «ruh ve beden», «insan ve ötesi», «aşk», «dostluk», «yalnızlık», «çeviri», «insan tabiatı», «mutluluk», «ölüm», «vicdan», «kendimizi inceleme», «korku», «alışkanlıklar», «hayat ve bilim», «insanın istekleri», «söz özgürlüğü», «öfke», «doğruluk», «inanç», «bilgi», «eğitim» vb Yine bu türün ünlülerinden BACON'un (1561-1626) Denemeleri (GÖK*TÜRK, (1982) ile ALAİN'in (1868-1951) Minerva veya Bil*gelik (YÖRÜKAN, 1971) adlı kitaplarının konu başlıkları da aşağı yukarı aynıdır: «ölüm», «mutsuzluk», «evlilik, bekârlık», «çekememezlik» «sevgi», «ataklık», «gezi», «ülke yönetimi», «öğüt», «kurnazlık», «dostluk», «kuşku», «zenginlik«, «talih», «gençlik», «güzellik», «çirkinlik», «görgü», «övgü»; «hüküm verme gücü», «olguları tespit etme sanatı», «sezgi», «hayal gücünü disipline sokmak», «cömertlik», «taassup», «uykusuzluk», «düşüncelerimize çeki düzen vermek», «öfkelenmek komedisi», «ahlâkın tuzakları», «iç hayatımız» vb Günümüzde deneme kitapları; daha çok kültür, sanat, felsefe konularından yalnız bir tanesine dair yazılabilmektedir: «mutluluk üzerine denemeler», «edebiyat üzerine denemeler», «dil hakkında denemeler»vb Bu konular bütün insanları ilgilendirir

Özetle, denemelerin konusu, hayattır, insandır Yalnız, denemeci hayata ve insana kendi yaşantısı (hayat tecrübesi) açısından bakar Daha da ileri gidilerek denilebilir ki denemeci kendi bildiklerini, kendi inandıklarını, kendi zevklerini, kendi hatıralarını, kendi gözlemlerini konu edinir; ancak, bütün bunlardan, bütün insanlara ders verecek bir şekilde bahseder Yaşadıklarından ve okuduklarından, ayıkladıklarını uyumlu bir şekilde bütünleştirir «Bir insanda bütün insanlığın hâlleri vardır» şeklinde düşünür; kendi hayatından insanların hayatına gider Bu şekilde özel hâllerden genel hâllere ulaşır

Denemecinin konusuna kendi yaşantısı açısından bakması, onu, çeşitli görüş açılarına göre değerlendirmesine mâni değildir O, «Bu hayat nasıl yaşanabilir problemini çözmeye çalışırken» bütün görüş ve düşüncelere açıktır Dogmatik değildir Yazar, konusunu değişik açılardan değerlendirmesine rağmen dokusal bir bütünlük meydana getirir

Denemeci, konusuyla ilgili düşüncelerin nasıl geliştiğini adetâ okuyucusuna sezdirir ve onunla birlikte gerçeği arar Böyle bir arayış, elbette konuya değişik yönlerden bakmayı icap ettirir Denemeci konusunu adetâ kendi kendine tartışır Onu değişik yönlerden değerlendirdiği için kesin ve peşin hükümlü değildir Konuyla ilgili kişisel çözümlemelerini, seviyeli bir şekilde yapar, yapmacıklığa ve iğretiliğe düşmez, içtendirforumsinsinet
Denemenin amacı okuyucuyu düşündürmektir Denemeci, okuyucusunun düşüncelerini değiştirmeye çalışırken bir yandan da kendi düşüncelerini paylaşmasını ister Ona bir çeşit «beyin jimnastiği» yaptırarak onun hayata bakış açısını genişletmeye çalışır

Denemenin bir amacı da insanların hayatla ilgili «genel geçer» düşüncelerini değiştirmeye çalışmaktır Bu tür aykırı düşüncelere paradoks denir Meselâ, «dostluk» hemen herkesin değer verdiği bir kavramdır Ancak, denemeci bu kavrama değişik açıdan bakarak «her insanın dostunun şahsında kendi duygularını, kendi düşüncelerini sevdiğini» ileri sürebilir Bunun gibi «ahlâk» da, toplumu ayakta tutan değerler manzumesidir Ahlâklı olma, herkesin üzerinde birleşip anlaştığı davranış şeklidir; ancak denemeci, ahlâksızlığın olmadığı yerde ahlâkî değerlerin önemsiz olduğunu ileri sürerek konuya değişik açıdan yaklaşır Böylece denemeci konuya yeni bir boyut kazandırır

Denemenin dil ve anlatım yönünden özellikleri şu şekilde sıralanabilir: Denemede edebî dil kullanılır Anlatım sohbet diliyle olur Yazar, düşüncelerini kendisiyle konuşuyor veya bi*risiyle dertleşiyor gibi anlatır Bu bakımdan anlatımda heyecan cümleleri, yazarın kişiliğine has buluşlar, özgün ifadeler bulunur Denemelerde bilgi aktarmaya yönelik türlerde olduğu gibi düz bir anlatım yoktur Denemecinin kullandığı dil günlük konuşma dilidir; ancak bu dile yazar, kendi damgasını vurur

Bir denemede sıralamaya çalıştığımız özelliklerden biri veya birkaçı veya hepsi birden bulunabilir

3 SOHBET
Herhangi bir düşünceyi, konuyu; yazarın karşısında biri varmış gibi günlük, sıradan ve rahat bir dille anlattığı fikir yazılarıdır Herhangi bir kanıt kaygısı yoktur Yazının çerçevesini yazıyı yazanın fikirleri oluşturur Bu yönüyle fıkra türüne çok benzerler Dilindeki sadelik ve rahatlık yönünden de denemeyi andıran söyleşiler daha uzun soluklu yazılardır Söyleşiler bazen röportaj ile de karıştırılırlar Ancak aralarında çok temel bir fark vardır Söyleşiler tek kişilik yazılardır Oysa röportaj, bir uzmana ve bir de, röportajı yapacak kişiye ihtiyaç duyar

Sohbet Yazı Türünün Özellikleri:
Sohbet yazılan düşünce yazılarıdır Sohbetlerde de bir düşünce açıklanır, bilgi verilir Sohbet yazarı ele aldığı konuda fazla derinleşmez, ileri sürdüğü görüşlerini kanıtlama yoluna gitmez, ancak sezdirmeye çalışır, Bu yönüy1e makaleden ayrılır Sohbet yazarı kişisel görüşlerini özgürce ifâde edebilme özelliğini taşır Başkalarının o konuda ne düşündükleri önemli değildir Herkesin sevdiği bir şeyden berbat bir şey olarak söz edebilir

Sohbet Yazı Türünün Konusu: Sohbetlerin çoğu günlük sanat olaylarını, genel konuları ele alır

Sohbet Yazı Türünün Dili ve Anlatımı:
Bu türün dili yalın konuşma dili, anlatımı da konuşma havasında rahat ve samimidir

Sohbet Yazı Türünün Plânı :
Diğer düşünce yazılarının planı sohbet yazı türü için de kullanılır Giriş bölümünde ele alınacak konu tanıtılır Gelişme bölümünde okuyucuyu sıkınadan konu açılır Bu bölümde tanımlamalar, çözümlemeler, örneklemeler yapılır Yazar kendi görüşlerini okuyucuya sezdirir Sonuç bölümünde ise ulaşılan son karar bildirilir
Sohbet türünün en önemli ismi Ahmet Râsim’dir

4FIKRA (Gazete Köşe Yazısı)
Arapçada, «omurga kemiklerinden her biri», «nadir, az rastlanan olay veya nesne», «kaside beyitlerinin en güzeli» anlamlarındadır Bu kelime dilimizde «anlam kaymasına uğrayarak» değişik anlamlar kazanmıştır Bunları şöyle sıralayabiliriz:
1 Kanun maddelerinin paragraflarından her biri
2 Paragraf
3 Kısa, özlü anlatımı olan nükteli (ince anlamlı, düşündürücü ve sakalı) hikayecik veya masalcık
4 Kısım, bölüm, fasıl
5 Yazılmış kısa haber»

Anlatım türleri açısından fıkra, «gazetelerin ve dergilerin belirli sütunlarında genellikle gündelik konulara kısaca dokunup geçen veya gündelik konuları bir görüş ve düşünce etrafında yo*rumlayan çoğu zaman ciddi bazen de eğlendirici yazı türü»dür

Fıkralar, konularını genellikle basın ve yayın organlarında yer alan, kamu oyunu yakından ilgilendiren günlük iç ve dış olaylardan ve haberlerden alırlar Fıkralara konu olan problemler, çok defa siyasî ve toplumsal problemlerdirforumsinsinet
Fıkra yazarları aktüel olayları ve haberleri kendi dünya görüşleri açısından değerlendirirler Düşüncelerini ve önerilerini iddiacı bir anlatımla ileri sürerler Fıkra yazarlarının amacı okuyucu kitlelerinin duygu ve düşüncelerini kendi görüşleri doğrultusunda etkileyerek yerine göre değiştirerek kamu oyu yaratmaktır Tek kelime ile fıkra yazıları özneldir Bu bakımdan özellikle bilginin değeri yönünden fıkralarda ileri sürülen fikirler sağlam değildir; üzerinden zaman geçtikçe önemini ve değerini kaybeder

Fıkralarda konular derinlemesine işlenmez Buna ne gazete sütunları elverir ne de yazarın konusunu birçok boyutlarıyla araştıracak vakti vardır Bu yüzden fıkralarda ileri sürülen fikirlerin ve bilgilerin doğruluk dereceleri her zaman tartışılabilir Yazıda boyutlu olarak geliştirilip ispatlanmadığından iddiaların bilimsel değerleri zayıftır; ancak, yine de zaman zaman makale, hatta deneme özellikleri taşıyan fıkralar bulunabilir Son zamanlarda fıkra yazarlığı yeni bir boyut kazanmıştır Fıkracılar belli konularda yazıyorlar

Fıkralar geniş okuyucu kitlelerine seslendiklerinden günlük konuşma diliyle yazılırlar Bu dil özensizdir Anlatımda heyecan cümleleri, devrik cümleler fazladır Bundan başka «deyim, mecaz bolluğu» vardır

Sonuç olarak; fıkralar, hem yazar hem de okuyucu yönlerinden güdümlü bu yüzden de bilimsel değeri zayıf olan ve sohbet diliyle yazılan gazete yazılarıdır

5) ELEŞTİRİ
Eleştiri«bir insanı, bir eseri, bir konuyu, doğru ve yanlış yanlarını göstermek amacıyla inceleme işi»dir Günlük hayatta bu anlamda kullanılan eleştiri terimi yerine kompozisyon kitaplarının çoğunda «eleştirme» kelimesi kullanılmaktadır Bu bakımdan önce bu iki kelime arasındaki anlam farkını belirtmekte fayda vardır Eleştirme, «bir sanat eserini meydana getiren öğelerin düzenleniş ve işleniş şekillerini inceleyerek, onun değerli ve değersiz yönlerini gösteren, bu yolla da eseri açıklayarak onun daha doğru anlaşılmasını sağlayan çalışma» şeklinde tanımlanabilir Eleştiri de işte bu eleştirme çabası sonunda meydana gelen bir yazı türüdür Bu iki kelime arasındaki fark, «yapma» kelimesi ile «yapı» kelimesi arasındaki farka benzer Sonuç olarak bizce daha doğru adlandırma olması bakımımdan «eleştiri» terimini tercih etmek ve kullanmak uygun olacaktır

Eleştiri terimi de değişik bakış açılarına göre tanımlanabilir Bu çeşitlilik onu değişik yönlerden görmekten kaynaklanmaktadır

Eleştirinin amaçları maddeler halinde şu şekilde sıralanabilir:

1 Sanat eserini inceleme, tanıtıma, değerlendirme;

2 Sanat eserinin ve sanatçımın gerçek değerini ortaya
koyma ve gösterme;

3 Eserin okurlar tarafından daha doğru ve iyi anlaşılmasını sağlama;

4 Sanatçıyı daha iyisini yapmaya sevk etme;

5 Genç sanatçılara yön verme, onlara ışık tutma;

6 Toplumun sanat zevkini yükseltme;

7 Okuyucu ile yazar arasında sağlıklı bağ kurulmasına yardımcı olma;

8 Eserin sanat tarihi içindeki yerini ve değerini belirtme
wwwforumsinsinet
Eleştirinin İlke ve Nitelikleri
Fikir ve sanat ürünleri için kesin değer ölçüleri verilemez Ancak iyi bir eleştirinin ilkeleri ve nitelikleri belirtilebilir

Bugün eleştirinin herkesçe kabul edilen genel ilkelerini şöylece sıralamak mümkündür: Eleştiri herşeyden önce esere dayalı ve metodik olmalıdır Eleştirme çalışmaları belirli bir metoda göre yapılır Metotlu olmayan eleştiri sağlıklı değildir Eleştirilen eser bütün yönleriyle dikkate alınmalı, verilen değer hükümleri, görecelikten tamamen kurtulmak mümkün olmasa bile sağlam sebeplere dayandırılmalıdır Eleştirici yazarın ne demek istediğini iyi anlamalı ve bunu ifade etmedeki başarısını açık seçik bir biçimde ortaya koyabilmelidir Ayrıca, eserde herkesin bir anda fark edemeyeceği güzelliklere ve özelliklere işaret edebilmeli, öte yandan yazar ve okur için isabetli yönlendirmelerde bulunabilmelidir Eleştiride kullanılan dil ise «bilim dili» veya «bilgi dili» olmalıdır Sonuç olarak eleştiri ya da eleştirici, sanatçının başarılı veya başarısız olmasının değerini iyi biçmelidir

Tabiî bütün bunları yapabilmek için bir eleştiricinin sezme, kavrama ve ifade etme gücü yüksek olmalıdır Yine konu ile ilgili teorik bilgi ve teorik aydınlığa sahip olması bir eleştiriciden beklenen en önemli şeyler arasındadır

Eleştiri Çeşitleri
Edebî bir tür olarak eleştiri on altıncı yüzyıldan beri varlığını sürdürmektedir Bu yüzyıldan yirminci yüzyıla kadar her alandaki değişmelere ve gelişmelere paralel olarak değişik eleştiri metotları geliştirilmiştir Yüzyıllar ilerledikçe daha sağlıklı, daha gerçekçi daha güçlü eleştiri metotları bulunmuştur Bugün eleştiri, yalnız tarih, filoloji, felsefe, ilahiyat gibi bilim dallarına değil: ruh, toplum ve dil bilimlerine, ekonomi, matematik hatta istatistik gibi bilim dallarına dayanmaktadır Eleştiriciler bu bilim dallarının verilerinden yararlanma zorunluluğunu hissetmektedirler Bilimsel, teorik ve hatta teknik gelişmeler eleştiri türüne yansımakta; yeni bilgi ve bulguların ışığında edebiyat eserlerini değerlendirme de yeni boyutlar, yeni kimlikler kazanmaktadır Günümüzde bilgisayarların eleştiricilikte kullanılmasının, ona yeni görüş ve anlayışlar kazandıracağı kesindir Edebî eserlerin aydınlatmasında, yargılanmasında bugün sentetik metotlara başvurulmaktadır

Eleştirilerde akıl yürütme yollarından; analiz, sentez, tümden gelim, tüme varım, karşılaştırma gibi metotlardan yararlanılması kaçınılmazdır Müspet bilimlerde kullanılan ve yine onlar tarafından geliştirilen metotların eleştiri de kullanılması eleştirinin sistematik olma zorunluluğundan kaynaklanmaktadır Nihayet eleştiri yapan da bilgi üretiminde bulunuyor; onun insan zihninin çalışma yollarına dayanması müspet ve toplumsal bilimlerin metotlarından faydalanması tabiîdir

Bir eserin eleştirisi yapılırken nesnel ve öznel kelimeleri metot ve eleştiri çeşidi anlamlarında kullanılır Bunlar, «estetik değer ölçüleri» ile ilgilidir Duruş ve tavır bildirirler, «hoşlanma, sevme, beğenme, güzel veya çirkin, iyi veya kötü bulma» gibi hükümler ve eğilimler bu tutumların çağrıştırdığı duygusal, bilgisel ve davranışsal kavramlardır Eğer eleştirici esere kendi dünya görüşü, kendi duygu ve düşünceleri, zevkleri ve tercihleri açısından, kendine göre bakarsa esere karşı öznel tavır takınmış olur «Öznel» kelimesinin sözlük anlamı «özneye ilişkin» dir Nesne (obje, olay, konu)yi «özne»de oluşan düşüncelere göre değerlendirmedir Özne, (suje, kimse; eleştirici) nesneyi (sanat eseri) kendi tercih ve takdirine göre tamamen keyfî tartar Nesnel kelimesinin mecazi anlamı «gerçeğe varmak amacıyla taraf tutmadan, inceleme yaparak hüküm verme»dir Bu tür eleştiriler «nesnenin gerçekliğinin güdümünde» dirler Eleştiriye yazarın kişisel duyguları karışmaz, hüküm eseri inceleme sonunda elde edilecek bilgilere göre verilir Ancak ortada yine incelemeyi yapan «özne» nin rolü vardır

Bu açıklamalardan sonra, ise «özne»nin karışmadığı hiç bir eleştirinin bulunamayacağı söylenebilir Bütün eleştiriler «öznel»dir gibi bir sonuca varılabilir Ancak, günlük hayatta otel, lokanta gibi iş yerlerinin bulgur, pirinç, çay gibi yiyecek ve içecek maddelerinin çeşitli bakımlardan sınıflandırıldıklarını; bu işi yapanların belli ölçülere, ölçütlere başvurduklarını biliriz Bir sanat eserini değerlendirirken de bazı nesnel ölçütlerin bulunması mümkündür Nesnelliği ve öznelliği mantıkî terimlerle tayin etmenin güçlüğüne işaret ederek, konuyu sanat felsefecilerine bırakıyoruz

İnsan hayatının sınırlı olması dolayısıyla; insanın zihnî yeteneği, edebiyat ve sanat tecrübesi de sınırlıdır Bir insanın her gün bütün dünyada on binlercesi yayınlanan edebî eserleri ne okuyacak zamanı ne de imkânı vardır İnsan hayatını zen*ginleştiren, insanı ahlâkî yönden yükselten, ona kendisini tanımasını ve aşmasını, onun toplumsallaşmasını inandırarak ve sevdirerek öğreten, bize insan olmamızın hazzını tattıran ve burada sayılamayacak daha pek çok erdemleri bulunan edebiyat ve sanat eserlerinden vazgeçilmeyeceğine göre, zorunlu olarak eleştiriye başvurulacaktır Yalnız sanat dallarında değil, felsefe ve bilim dallarında da insanların değerliyi değersizden ayıracak kılavuzlara ihtiyacı vardır İnsanoğlunun eleştiricinin sayesinde bilimin, sanatın ve felsefenin değişme, gelişme ve tarihine dair bilgisi artar, «tercihleri nesnel sebeplere» dayanır, zevki şekillenir Sonuç olarak, okuyucuya değişik bakış açıları kazandırarak eser karşısındaki yaşantısını zenginleştiren, okuyucunun birden fark ellemeyeceği eserin öğeleri arasındaki organik ilişkileri kavramaya yardımcı olan, eserdeki yenilikleri gösterebilen, eserin kıymetini, önemini, ortaya koyduğu yenilikleri anlatabilen, gerektiğinde eserin eksikliklerini tamamlayabilen tavır, nesnel tavrın ölçütleridir

Bu açıklamalardan sonra eleştiri çeşitlerine geçilebilir Eleştiriler çeşitli bakımlardan sınıflanabilirler Burada «konu» ve «metot» bakımından eleştiriler üzerinde durulacak haklarında kısa bilgiler verilecektir

Konularına göre eleştiriler üç ana başlık altında toplanabilir:

1 Sanat eserlerini ve sanatçıları inceleyenler,

2 Bilim eserlerini ve bilginleri inceleyenler,

3 Felsefe eserlerini ve filozofları inceleyenler

Şimdi «sanat eserlerini ve sanatçıları değerlendiren eleştiri metotları tanıtılacaktır

Konusu sanat eseri olan eleştiriler, «sanat olayı»nı meydana getiren dört temel öğeye göre yapılır Bunlar şunlardır:

1 Eser

2 Sanatçı

3 Okur

4 Toplum

Eleştiri metotları da bu dört öğeye bakış açılarına göre sınıflanır

1 Esere dönük eleştiri metotları

2 Sanatçıya dönük eleştiri metotları

3 Okura dönük eleştiri metotları

4 Topluma dönük eleştiri metotları

1 Esere Dönük Eleştiri Metotları
Eseri kendi elemanlarıyla değerlendirme çalışmasıdır Eserin olay örgüsü, kahramanları, bunların arasındaki çatışmalar, anlatım tekniği, sanatçının kullandığı semboller, imajlar değerlendirilerek eserin yorumu ve açıklaması yapılır Esere yönelik biyografik, «psikolojik, sosyolojik» ve tarihî çalışmalar eseri bir nebze açıklayabilir; ancak onun gerçek değerini ortaya koymazlar Asıl olan metindir Metin, duygu, düşünce, hayâl, olay, edebî sanatlar ve mecaz yönlerinden nasıl kurulmuş, yazar vermek istediğini verebilmiş mi, bu sorulara verilecek cevaplar, eserin gerçek değerini ortaya koyacak, okuyucusunun zevk almasını sağlayacaktır

Yapısal eleştiri de ayrı bir çalışma disiplini olan eleştiri metodudur Bu metot dil bilimin verilerine dayanarak geliştirilmiştir Özellikle eserin dil bakımından gösterdiği yenilikler, dil anlam ilişkisi; cümle, kelime grubu, kelime çeşidi yönlerinden eserin açıklanmasıdır Bu çalışma, eserin dil bilgisi yönünden açıklaması değil; eseri oluşturan dil birliklerinin neleri anlattığını ve hangi anlam işlevinde kullanıldıklarını belirtir Bu metoda göre, eser organik bir varlığa benzer Eseri meydana getiren her birimin bütünün oluşumunda ayrı bir yeri vardır Organizmayı meydana getiren birimlerden birisinin bozulması, organizmanın çalışmasını nasıl aksatırsa, ustalıkla yazılmış bir eserin parçalarından biri çıkarılırsa eserin bütünlüğünün de bozulması gerekir şeklinde düşünülür Bu eleştiride amaç eseri kendi malzemesiyle değerlendirmektir Bu malzemelerin, olay örgüsü, kişiler, zaman ve yer yönlerinden kendi içlerinde sınıflanması yapılır Bunların kendi içlerindeki sistematiği bulunmaya çalışılır Ayrılan bu birimlerin birbirleriyle hangi ilişkiler içinde oldukları çözümlenir Eserin «neden yazıldığı» değil; «nasıl yazıldığı» açıklanır

2 Sanatçıya Dönük Eleştiri
Esere dönük eleştiride iki yön vardır Bunlardan birincisi, eserden yazara gidiş, ikincisi yazardan esere gidiştir Bu eleştirinin dayandığı temel fikir, «sanatçı ile sanat eseri arasında sürekli bir ilişki» vardır; bu ilişkinin boyutlarının belirtilmesi eserin gerçek değerini açıklar, gösterir

Yazardan esere doğru gidişte, sanatçının «bio-psiko-sosyal» yönlerden değerlendirilmesi gerekir Sanat eserinin iyi anlaşılıp değerlendirilmesi, sanatçının başından geçen olayların, içinde bulunduğu şartların, aile ortamının, okuduğu kitapların, gezip gördüğü yerlerin, aşklarının bilinmesiyle mümkündür Bu görüşe göre eserin anlam ve değeri, sanatçısının duygusal, ahlâkî ve fikrî gelişmesinin bilinmesiyle aydınlanabilir

Eserden yazara doğru gidişte yazarın seçtiği konular, kişiler, zaman, yer imajları incelenerek yazarın kişiliği açıklanmaya çalışılır Sanatçı farkında olmadan esere kişiliğini yansıtır Eserden kalkılarak yazarın «bilinç altı» dünyası değerlendirilir Bu eleştiride «psikanaliz» metotlardan yararlanılır

3 Okura Dönük Eleştiri
Bu eleştiriye izlenimci (empresyonist) eleştiri de denir Eleştirmenin zevkine göre yapılan eleştiridir Bu özelliği ile deneme türüne benzer Bu eleştirinin ölçütü, kuralı sadece eleştiricinin zevki, eğilimi, sezgi ve duygu gücüdür Bu anlayışa

göre eleştirici, «güzel şeylerden algıladığı izlenimleri, başka tarz ve yeni kalıplara döken kimse»dir

4 Topluma Dönük Eleştiri
Bu eleştiri çeşidi eserin toplumsal öğeler bakımından değerlendirilmesidir Sanat eserinin toplumsal kuruluşlarla yakından ilgisi vardır Sanatçılar kendi devirlerinin tarihî, toplumsal ve hattâ ekonomik gerçeklerini ifade ederler Çağlarını bu yönlerden yansıtırlar Özellikle edebiyat, «toplumun, tarihin, ruhudur, özüdür, özetidir» görüşü benimsenmiştir Topluma dönük eleştiriler öncelik verdikleri öğelere göre üçe ayrılabilir Bunlardan;

Tarihî eleştiri; metodunu benimseyen eleştiriciler; sanat eserinin değerini eserin yazıldığı dönemin dünya görüşü, inançları, sanat anlayışı, gelenekleri, bütün bunların ifadesi olan tarihî ve kültürel şartların bilinmesiyle açıklanması gerektiğini; o dönemle ilgili yapılacak araştırma ve incelemelerin eserin gerçek değerini ortaya koyacağını savunurlar

Sosyolojik eleştiri; metodunu benimseyenler de sanatın toplumsal çevrenin ürünü olduğunu, bu yüzden toplumsal değişme ve gelişmelerin etkisi altında bulunduğunu, her yazarın toplumun bir üyesi olması bakımından sanat eserlerinin de toplumsal bir «olgu» gibi değerlendirilmesi gerektiğini, sanat ol*gusunda da bir «determinizm» olduğunu bundan dolayı eleştiri metodunun bilimsel ölçülerde olması gerektiğini, edebî eseri açıklamak için onu doğuran toplumsal, coğrafî ve dönemindeki kültürel şartların iyi bilinmesi gerektiğini savunurlarforumsinsinet
Ekonomik eleştiriyi benimseyen eleştiriciler ise sanat olaylarının sebeplerinin ekonomik çatışma ve sınıf kavgası olduğunu, eserin estetik değil de politik ölçülere göre değerlendirilmesi gerektiğini, politikaya hizmet etmeyen eserin faydasız, kusurlu ve zararlı olduğunu, eserin konusuna olaylara ve tezine göre değerlendirilmesi buna bağlı olarak kahramanların yönetici ve sömürücü sınıfa karşı çıkması, eserin toplumu politize etmesi gerektiğini savunurlar Bu eleştiri metoduna «Marksist eleştiri» adı da verilir

Burada, en belirgin nitelikleriyle, sıralanmaya çalışılan eleştiri metotları dışında da, sanat ürünlerindeki değişme ve gelişmelere parelel olarak geliştirilmiş ve geliştirilmekte olan eleştiri metotları da vardır

Bugün bir sanat eserinin gerçek değerini ortaya koymak için, birden fazla eleştiri metodu kullanılmaktadır Bazen bir eleştirinin içinde metotlar birbirinin içine girmiş gibi gözükür Esasen bir metodun içine hapsolmak, kuralların dışına çıkmamak eleştirinin özüne aykırıdır Yalnız bir metot adına yapılan bir eleştirinin içinde bile, diğer eleştiri metodunun öğelerinin kullanıldığı görülür Eseri iyilik, doğruluk, güzellik adına değerlendirerek, eserin hakikî değerini ortaya koyarak, insanlığı daha mükemmele götürmek amacıyla yapılan eleştirilerde her biri eserin ayrı bir gerçeğini ve güzelliğini yakalamaya çalışan değişik metotlardan yararlanmak kadar tabiî bir şey olamaz

6 RÖPORTAJ
Röportaj haberden farklıdır Haber, görüldüğü, duyulduğu gibi kısaca yazılırken, röportaj, yazarın gözlemine, anlayışına göre yeniden şekillenir Yazar «haber»in dışında, «röportaj»ın içindedir

Röportaj yazımında dikkat edilecek hususlar :

1 Yazar konu edeceği şeyi iyi gözlemeli, kökenini tanımalıdır

2 Yazar görüp işittiklerini kendi anlayışına göre yeniden biçimlendi-
rebilmelidir

3 Yazı, resimlerle desteklenmelidir

4 Yazının giriş bölümü okuyucuyu şaşırtacak nitelikte olmalıdır

5 Yazar kendi gözlem ve izlenimleri yanında o alanda bilgisi olan
kimselerin görüşlerini de kullanmalıdır

Gazete ve dergi yazarlarının, herhangi bir olayı, eşyayı ya da yeri, kendi gözlem ve anlayışına göre değerlendirerek yazdıkları yazılara röportaj denir