Şer'i Kavramlar-2

FIKHI KAVRAMLAR-2
ALPEREN GÜRBÜZER
İcma- i Ümmet: Müctehidlerin herhangi bir konuda mutabık kaldığı hükümlerdir Şer’i hükümlerden müctehidin hüküm çıkarma çabasına da ictihad denir Burada unutmamamız gereken, ictihadın ameli konularda olabileceğini, itikadi konularda olamayacağını bilmemizdir İcma Peygamberimizin varlığında başvurulan delil değildi, çünkü birinci elden hemen başvurulacak kaynak bizatihi Peygamberimizin kendisi idi İcma müctehidlerin ittifakıyla delil özelliği kazanır, bu yüzden halkın ittifakları icma sayılmaz İctihad gücü her yiğidin harcı değil, icma ehli olmak müctehid olmayı gerektirir Ayrıca hükmü ortaya çıkarma işlemine tahric, çıkarana da mahric denir
Müctehidlerin bir kısmının ittifak etmesiyle icma gerçekleşmez ama, bir iki kişinin aksi görüş bildirmesi icmaya mani teşkil etmez Rasulü Ekrem ;’En büyük topluluğa tabii olunuz’ buyurmuştur çünkü
Fıkıh alimlerin çoğunluğuna göre icmanın oluşabilmesi için üzerinden bir asrın geçmesi şart değildir herhangi bir asırdaki müctehidlerin usulüne uygun olarak yapılan görüşleri de icmadır Bir asrın müctehidleri ittifak edemeyip, sonraki asırdaki müctehidlerin buna itiraz etmesi uygun değildir Önceden ortak kararla kabül görmüş bir görüşü dışlamak da öyle Yine bir mesele hakkında müctehidlerin bir kısmı hüküm verdiği halde diğerlerinin sükut etmesi de icmadandır Sükut ikrardan sayılır çünkü
İcma’nın delil olduğunu inkar etmek tercih edilen görüş gereği küfrü gerektirir Fakat sükutü icmayı inkar edeni küfürlükle itham edilemez Tevatür yoluyla gelen icmayı kabül etmemek bidattir İcmanın en güçlüsü sahabe ictihadıdır İcma edilen meselenin yalnız alimlerce bilinen olanının inkarı küfrü gerektirmez, sapıklığına hükmedilir İcma’nın şer’i sayılması Allah’ın ikramı olup bir kolaylıktır Ki bu konuda Rasul-ü Ekrem (sav); ’Ümmetim delalet üzerine birleşmez ‘ buyurarak bu duruma işaret ederek ittifakları dikkati alınacak zümrenin büyük müctehidler olduğunu anlamamızı sağlamıştır Müctehidler sayesinde günümüze kadar gelen yüzbinlerce mesele icmalaşarak hangi meselelerde ittifak ettikleri ve hangi meselelerde ihtilaf ettiklerini kitaplarımızda kayıt altına alınabilmiştir Nerdeyse yeni ictihada gerek kalmayacak kadar bütün meseleleri önümüze koymuşlardır Şimdi İcma’nın delil olduğunu gösteren ayet ve hadisleri zikretmeye çalışalım:
Her kim kendisine hak açıkca belli olduktan sonra Peygambere karşı bir tutum takınır ve müminlerin yollarından başkasına girerse biz onun kendi haline bırakır ve cehenneme atarız O ne kötü gidiştir(Nisa/115) ayette geçen ‘müminlerin yollarından başkasına girerse’ ibaresi icmadır
Sizler insanlar için çıkarılmış doğruluğu emreden kötülükten sakındıran en hayırlı ümmetsiniz(Al-i İmran/110) ayetinde geçen, ‘kötülükten sakındıran’ ifadesi icmadır
İşte sizi vasat bir ümmet kıldık ki insanlar üzerine şahitler olasınız(Bakara/143) ayetinde geçen ‘şahitler’ ibaresi icmadır Yine, Müslümanların güzel gördüğü şey Allah indinde de güzeldir hadisi şerifi de öyle Rasulullah(sav) Huzeyme kime şahitlik ederse yeterlidir beyanı Huzeyme’ye has ayrıcalıktır Dolayısıyla başka birinin tek başına şahitliği kabül edilemez hükmünü bilmemizde fayda var

Maslahat: Bir işin hayırlara vesile olmasını sağlayan makul görülen şeyler olup zıddı mefsedattır(bozukluk) Bir şey hakkındaki maslahat muhtemel fesada tercih edilebilir olmalıdır Nikahın neslin devamını sağlaması ya da Cihadın dinimizi korumak açısından yararı olduğuna dayanak teşkil eden meşru işler maslahat tan sayılırYine zihni hertürlü hurafelerden arındırmak dini maslahattır Dünyevi işleri yola koyma adına düzen sağlamak dünyevi maslahat icabıdır Aklı , dini, canı, soyu, malı korumak adına kısas cezaları,tazminat ve tazir cezaları uygulamak zaruri maslahat gereğidir Ubade b Sabit; ‘Evlenmemiş kimselerin zinalarından dolayı cezaları yüzer değnek ile bir sene sürgündür’ hadisini rivayet etmiş, ancak dört halifede bu cezayı yüz değnekle sınırlayarak, bir sene sürgün cezasını kabül etmemişlerdir Gerçi HzÖmer bir maslahatı gözeterek zina eden bir kadını sürgüne göndermiş ama daha sonra bu uygulamadan vazgeçmiştir Hırsızlıkla suçlanan birini suçunu itiraf etmesi için dövülmesi mürsel maslahat olarak görülür Avlanmanın meşruluğu bir rızık yolu olması, Hayvanların kesilmesinin hikmeti vücutlarında temiz olmayan kanlardan arındırılması, mesela bazı hayvanların özellikle haşerelerin yenilmesinin yasaklanması Allah çirkin şeyleri haram kılar(A’raf/157) ayeti ile maslahatın gereği sayılmıştır Şirketleşmenin meşruluğu bazı kimselerin tek başına iş yapamamalarından dolayı olması, vekaletin meşruluğu sosyal hayatı kolaylaştırmaya yönelik olması, kefaletin hikmeti yardımlaşma ya da bir insanın kalbine hibe vermek sevinci katmak amacına yönelik olması , vakfın meşruluğu sadaka-i cariye olması, şahitliklerin meşruluğu kötülüklere engel olması gibi bir dizi maslahat örnekleri sıralanabilirİslam hikmet ve maslahata uygun bazı örf ve geleneklere dokunmamıştır
Mücmel:Kapalı ifadeler olup, ancak söyleyenin açıklığa kavuşturmasıyla anlaşılan kavramlardır
Müteşabih: Anlaşılması mümkün olmayan şifre niteliğinde sözler, Elif, lam, Mim, Yasin vs başlayan ayeti kerimelerde olduğu gibi
Sarih: gayet açık ve şeffaf anlaşılır ifadeler Kira, hibe, vakıf vb Kavramlar açık sözcükler Şu buğdaydan yemem veya şu tencereden yemem demekle o buğdayın unu , tencerenin de yemeği kast edilir ki, bu türden ifadeler sarihin mecaz kısmına girer Yine, şu adamın kapısı açıktır demekle misafirperver olduğunu anlamak gibi Falan falanla düşüp kalkmış, falan falana yaklaşmış ifadeleri istisna olup, şüphe götürür Yinede bu tür ifade ile kişi iftira cezasına çaptırılamaz, çünkü zinadan başka anlamlarda çağrıştırıyor
Beyan: İlan etme ya da bildirme demek olup, beyan edilen sarih(açık) değilse yani kapalı ise açıklığa kavuşturulmasıyla Beyan-ı tefsir olur Kur’an’da Zekatınızı veriniz veya Namazınızı kılın emrinin Peygamberimizin açıklaması ya da uygulamalarıyla icra edilebilmiştir Kullanılan ifadelerden neyin amaçlandığını diğer bir ifadeyle değiştirilerek ortaya konulmasına Beyanı tağyir denir Bir ifadeyi açıklarken diğerine gerek duyulmayan açıklamalara da Beyan-ı zarurettir Sadece hayatta annesiyle babası bulunan bir kişinin ölümü ile bıraktığı malların 1/3’ü annenindir demekle geriye kalan 2/3’ün babanın olduğu anlaşılacağı gibiEllerinizi de dirseklerinize kadar yıkayınız(Maide-6) ayetiyle dirseklerde kollardan sayılıp, elleri dirseklere kadar sınırlandığı anlaşılmıştır Muhakkak Allah katında din İslamdır(Al-i İmran/19) ayetinde geçen ‘katında’ ibaresi hüküm anlamındadır, Allah hertürlü zaman ve mekandan münezzehtir çünkü
Nehiy: Yasak olan fiil
Farz-ı ayın: Allahın emrettiği ameller Farz-ı kifaye: Kullardan bir kısmının yapmasıyla diğerlerinden sorumluluğun kalktığı amellerdir Bir belde de bir kısım insanların cenaze namazını kılmasıyla diğerlerinden farziyetinin düşmesi gibi
Vacip: Ulema tarafından Allah tarafından emredildiği zannedilen amel Namazda Fatiha okumak bu türden değerlendirilir
Mübah:Yapılmasında veya yapılmamasında dinen eşit olan fiildir Haram olmayan bir yiyeceği yemek ya da yememek gibi ‘O bir yaratıcıdır ki, yerde bulunan her şeyi sizin için yaratmıştır’(Bakara/ 29) ayeti bizlere birçok şeyin mübah olduğunu gösteriyor Ama başkasının mülkünde bulunan altın ve gümüş gibi şeyler faydalanmak haramdır
Mekruh: Hakkında kat’i haram hükmü bulunmayan fakat yapılmaması uygun görülen fiillerdir Bu da Tenzih-i Mekruh (harama yakın Mekruh), diğeri de helala yakın (tahrimi Mekruh) olarak ikiye ayrılır Mesela ayakta tuvalette bevl etmek Tahrimi mekruhtur
Azimet: Getireceği bir takım sıkıntılara rağmen bakılmaksızın ifa edilen amel Ramazan orucunu yolculukta tutmak gibi Nitekim Takva sahipleri hep azimetle amel etmişlerdir
Ruhsat: Sıkıntıları bertaraf etmek yada özürlerine bağlı olarak kolaylık sağlanan ameller Ramazan orucunu seferi durumda tutmama yönünde izin verilmesi bu kapsama girer Sıkıntı kolaylığı getirir fıkhı kuraldır Hak Teala size dinde bir zorlukda kılmamıştır(Maide-6) ve Allah Teala sizin için kolaylık diler sizin hakkınızda güçlük dilemez(Bakara-185) ayeti kerimeleri ile Şüphe yok ki din bir kolaylıktır, dininizdeki işlerin en hayırlısı en kolay olanıdır ve Kolaylık ve adalet olan bir şeriatla gönderildim hadisleri ruhsatın önemini ortaya koyuyorBir amelin durumuna göre müctehidlerin bir kısmı azimet bir kısmı da ruhsatı tercih etmiştir
Akit: Mukavele ya da sözleşme demek Şartlarına uygun gerçekleşen akitlere sahih akit denir Nikahı zinadan ayıran içerisinde akitin varlığıdır İcap ve kabülle nikah gerçekleşir Dinimiz nikahın helal, zinanın haram olduğun belirtmeseydi, ikisi arasındaki farkı ayırt edemiyebilirdik Nikah hem dini hemde dünyevi maslahat içerip, ibadet anlamını da taşır O yüzden Nikah hüsnü(güzel), Zina ise kubh(çirkin) olarak bakılır Zina yapana ceza uygulanması soyu ve namusu korumada etkili olmasını sağlar Cihad yalın haliyle çirkindir, elbette hiç kimse kan dökülmesini istemez, ama dini savunma noktasında güzellik kazanır Dolayısıyla kendine özgü çirkinliğe Kabih liaynih, başka nedenlerden dolayı olanına da kabih ligayrihi denir Mesela oruç tutmak Allah’a yakın olmak bakımdan çok güzel bir amel ama, haram aylarında, Ramazan bayramının birinci günü ve Kurban bayramının tamamında tutulmasına sıcak bakılmaz yani kerih görülür Ramazanda nafileye niyetlenen kimsenin tuttuğu oruç farz olarak karşılık bulur
Nisap: Ölçü demek, yani Kırkta bir mala sahip olanın üzerinden bir yıl geçmesiyle zekat vermesi gibi Bir sene üzerinden biraz geçmesiyle eda edilebilir kaza gerekmez Farz ve vacip olan amelin şartlarına riayet edilene Kamil eda, eksik olarak yerine getirilene de Kasır eda denilir Namazı cemaatla kılmayıp da tek başına kılmak Kasır edadır
Amir: Emir veren, memur ise emre amade olan Dualarımızda Ya Rabbi bizi affeyle, türünden dualar emir kipi olarak düşünülemez yalvarma, yakarış dilek ve temenni olarak değerlendirilir
İllet: bir şeye sebep olup da onu değiştiren şey Örneğin satış akdi mülkiyetin başka şahsın tasarrufuna geçmesine illettir İllet bulunan hadis’e hastalıklı ya da illetli hadis denilir ‘Kedi murdar değildir Çünkü o ev içerisinde dolaşıp duranlardandır’ hadisinde kedinin necis sayılmamasının illeti(sebebi) onun ev içerisinde dolaşıyor olmasıdır Bir çocuğun malına velayet olunması ehliyetsiz olmasındandır Yine Alimlere ikram ediniz hükmüne illet amillik sıfatı taşımalarındandır Hanımlarınıza temizlenecekleri zamana kadar yaklaşmayınız(Bakara-222) ayetinin illeti cinsi ilişkiye mani temiz olmamalarından dolayıdır Zinaya yaklaşmayın ayetinin illeti çünkü o bir fahiş suçtur buyruğu ile aydınlanmıştır Bir hadisin bütün isnadları bir araya getirilmedikçe hadisin illetli olup olmadığı anlaşılamaz
Hıyar: Karşılıklı anlaşmanı gereği serbest kalma hali Mesela Akdi dilediği günde kabül veya bozma konusunda özgür olmak gibi
Bey’i: alışveriş demek
Amm:Canlı cansız varlıkların içeren genelleme Erkek ve kadın hırsızların ellerini kesiniz(maide-3 ayetindeki genelleme çeyrek dinarın altında hırsızlık yapanların kapsamayacağı hadisi ile sınırlandırılmıştır Yankesicilik ya da kefen soyuculuğunun hırsızlık kapsamına girip girmediği ayırmak için, Yankesicilik kişinin yanında malını almak büyük bir beceri işi olduğundan hırsızlık olarak nitelendirilir, kefen soyuculuğu böyle değil, çünkü mezarda karşı koyacak durum olmadığından yani savunmasızlık sözkonusu ‘Savaşta küffarın hepsini öldürmek’ emri ilahisi eman dileyenleri(müste’min) yani güvence isteyenler için geçerli değildir Çünkü başka bir kat’i hüküm var bu konuda
Allah alışverişi helal, faizi haram kıldı(Bakara/275) ayetiyle faizsiz alışveriş şartıyla helallik kayıt altına alınmıştır
Allah her şeyin yaratıcısıdır(Ra’d/16) ayeti kerimesindeki genelleme(amm)
Rabbül Aleminin zatı dışındaki yaratılanlar içindir
Bir kişi yemin billah edip ; ‘Ben baş yemem’ dese serçe başı yemekle yeminini bozmuş olmaz, burdan örf adet gereği koyun başı gibi eti yenen hayvanları içerdiğini anlarız
Yine bir kimse meyve yememeye yemin etse üzüm yemekle yeminin ihlal etmiş sayılmaz, üzümün meyve olmanın yanı sıra gıda özelliği de var çünkü
Genellemeler(amm) çeşitlidir, mesela; Ey insanlar Rabbinizden korkun(Nisa-1) ayetinin muhatabı O’na inanan yükümlüleri kapsadığından, kendileriyle sınırlama amaçlanan ammlar niteliğindedir
Ölü eti haram kılındı(Maide/3) Ayeti Celilesi zorunlu durumlarda hayatta kalmayı sağlayacak kadar yemekle; sınırlandırılmış amm kategorisine dahil olur, yani haramlıktan çıkar
Rasülü Ekrem’in Meçhul alışverişten sakınınız hadisi havadaki kuş yada denizde balığı satma satmak gibi şeyler bu kapsamda Allah insanlara zulmetmez ayeti sınırlandırılmayacak ammlar cinsine girer
Cariye: Köle kadın demek, hatta gemi manası da taşır Kölelik geçmişte işlemiş olduğu küfrün cezası olmak üzere meşru sayılmıştır Kölelik bölünme kabül etmez Bir kiş ya köledir ya da hürdür, kısmi köle kısmi hürlük diye bir tasnif sözkonusu olamaz Kölelik mal-mülk edinmeye engel, ama ameli konularda namaz ve oruç gibi ibadetlerde sorumludurlar Hatta efendisinin iznine bağlı olarak Hacc dahi ifa edebilirler Kölelerin cihada katılmaları da sahiplerinin iznine bağlıdır Bir köle iki kadından fazlasını nikah edemez ve bir cariye hür bir kadın üzerine nikah edilemez, köle ve cariyelerin diyetleri hür kimselerin diyetlerinden eksiktir Kendileri hakkındaki cezalarda hür kimselerin cezalarından eksiktir Çünkü külfet nimete göredir Bir köleyi ve cariyeyi haksız yere kasden ölüdürene kısas uygulanır
Bain: Hem duygusal anlamda hem de fiziki olarak yani nikah bağından ayrılık demek Boşanmış kadınlar üç kuru(üç iddet,üç temizlik,üç aybaşı) beklerler(Bakar/228) ayetinde geçen ‘kuru’ ifadesi Hanefiler ay olarak, Şafiiler ise temizlik olarak isimlendirmişler ‘Zamanlarının yarısını evlerinde oturarak geçirsinler, namaz kılmasın, oruç tutmasınlar’ hadis-i şerifi bayanların ayın onbeş gününde adet göreceklerine işarettir Hayızın minimum süresi üç gün, maksimumu 10 gün ile sınırlandırılmıştır