Matematiksel Konum

MATEMATİK KONUM
Bir yerin Dünya üzerinde enlem ve boylam dereceleri ile belirlenen yerine matematik konum denir

Matematik konum herhangi bir yerin Ekvator’a ve başlan-gıç meridyenine olan uzaklığıdır Bu uzaklık km cinsinden verilebileceği gibi derece cinsinden de verilebilir
Dünya üzerindeki herhangi bir yerin matematik konumunu belirtmek için bazı değerler tespit etmek gereklidir Bu nedenle gerçekte var olmayan paralel ve meridyenler çizilmişti Paralel ve meridyenler çizilirken yerin ekseni ve kutuplardan faydalanılmaktadır





1 PARALELLER (ENLEM)
Kutuplara eşit uzaklıktaki nok-taların birleştirilmesiyle elde edilen hayali çembere Ekva-tor denir En geniş paralel dairesi olan Ekvator yerküreyi Kuzey Yarımküre ve Güney Yarımküre olmak üzere iki eşit yarımküreye böler

Ekvator’a paralel olarak çizildiği varsayılan hayali çemberlere paralel denir



Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın Ekvator’a olan uzaklığının açı cinsinden değerine enlem denir Enlem herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle Ekvator düzlemi arasındaki açıdır Enlem, derece, dakika ve saniye olarak ifade edilir Bir yerin enlem dereceleri verilirken, han-gi yarımkürede olduğunun da belirtilmesi gerekir Örneğin Ankara yaklaşık 39° 56’ kuzey enlemi üzerinde bulunur

Paralellerin Özellikleri:

1

En büyük paralel dairesi olan Ekvator, başlangıç paralelidir
2 Ekvatorun kuzeyindeki 90, güneyinde 90 olmak üzere 180 paralel vardır
3 Dünya’nın şeklinden dola-yı, Ekvator’dan kutuplara doğru gittikçe paralellerin boyları kısalır ( Ekvator 40 076 km, 15° paraleli 38 000 km, 30° paraleli, 34 700 km, 45° paraleli, 28 450 km, 60° paraleli 20 000 km, 75° paraleli 10 400 km’dir Kutup noktalarının boyutu sıfırdır)
1 Paralellerin numaraları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe büyür
2 Paraleller 180° lik meridyen yayının 1° lik arayla eşit parçalara bölünmesi sonucunda çizilir Daha ayrıntılı yer belirtmek için her derece 60’ ya her dakika 60” ye bölünür
3 Paraleller D-B doğrultusunda uzanırlar ve birbirlerini kesmezler
4 90° paralelleri nokta halindedir
5 Paralellerin dönüş hızları Ekvator’dan kutuplara doğru azalır Kutuplarda bu hız sıfırdır
6 Ekvator’la dönenceler arasında kalan paralellere alçak enlemler; dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere ise yüksek enlemler adı verilir
1 Bazı paraleller özel isimler alırlar
Ø 0° paraleli Ekvator
Ø 23° 27’ kuzey paraleli Yengeç Dönencesi
Ø 23° 27’ güney paraleli Oğlak Dönencesi
Ø 66° 33’ kuzey paraleli Kuzey Kutup Dairesi
Ø 66° 33’ güney paraleli Güney Kutup Dairesi
Ø 90° kuzey paraleli Kuzey Kutup Noktası
Ø 90° güney Paraleli Güney Kutup Noktası
Dönenceler: Ekvator’un 23027’ kuzey ve güneyinde bu-lunan paralel dairelerine dönenceler denir Yer ekseninin eğik olmasından dolayı, yıl içerisinde Güneş ışınlarının 90°’lik açıyla düştüğü yerler değişir Dönenceler, Güneş ışınlarının 90°’lik açıyla düştüğü yerlerin sınırını oluşturur Güneş ışınları sadece iki dönence arasında kalan yerlere yılda iki defa 90°’lik açıyla düşer Bunun dışında kalan yerlere hiçbir zaman 90°’lik dik açıyla düşmez
Kutup Daireleri: Ekvatorun 66°33’ kuzey ve güneyinde bulunan paralel dairelerine KutupDaireleridenir Yer ekseninin eğik olmasından dolayı yazın gündüz süresi; kışın da gece süresi 24 saati aşar Yani yazın 24 saati aşkın bir süre Güneş ufukta kalır ve batmaz; kışın da 24 saati aşkın bir süre Güneş doğmaz Bu durum sadece kutup daireleriyle kutup noktaları arasında kalan yerlerde gerçekleşir Kutup Daireleri, gece veya gündüz sürelerinin 24 saati aştığı yerlerin sınırlarını oluşturur

11 Komşu iki paralel arasındaki mesafe her yerde eşit olarak kabul edilir ve yaklaşık olarak 111 km’dir Bundan yararlanarak aynı boylam üzerinde yer alan iki nokta arasındaki mesafe kolayca hesaplanabilir Bunun için:
Ø İki merkez arasındaki paralel farkı bulunur Aynı yarım küredeyseler büyük değerden küçüğü çıkarılır Farklı yarım küredeyseler iki değer toplanır
Ø Bulunan fark sabit 111 sayısıyla çarpılır Böylece aralarındaki uzaklık km cinsinden bulunmuş olur
Enlemin etkileri
Ø İklimi
Ø Güneş ışınlarının geliş açısını
Ø Gölge boyunu
Ø Sıcaklık dağılışını
Ø Buharlaşmayı
Ø Yağış çeşidini ve rejimini
Ø Akarsu rejimini
Ø Toprak çeşidini
Ø Tarım ürünlerinin çeşitliliğini
Ø Kalıcı kar sınırının yüksekliğini
Ø Dünyanın dönüş hızını
Ø Deniz suyunun tuzluluk ve sıcaklığını
Ø Gece ile gündüz arasındaki zaman farkını
Ø Yerleşme ve tarım faaliyetlerinin sınırını
Ø Yerleşme biçimini
Ø Nüfus dağılışını
Ø Sanayi faaliyetlerini
Ø Bitki örtüsünün çeşitliliğini,

K-G yönünde geniş alan kaplayan ülkelerde iklim çeşitliliği fazla olduğundan bitki ve tarım ürünlerinin çeşitliliği de artar Özellikle iklim ve bitki çeşitliliği Ekvatoral ve Kutup kuşağı arasındaki geçiş özelliği taşıyan Orta kuşakta artmaktadır
Ülkenin D-B doğrultusunda geniş alan kaplaması iklim çeşitliliğine neden olmadığı için bitki ve tarım ürünleri çeşitliliğine neden olmaz

KYK’de görülen iklim ve bitki türlerinin benzeri GYK’de görüldüğü için iki yarımkürede uzanan alanlardan sadece birisi alınır

2 MERİDYEN - BOYLAM
Bir kutuptan diğerine ulaşan ve paralelleri dik açıyla kesen hayali çizgilere meridyen denir



Dünya üzerindeki herhangi bir noktanın, başlangıç merid-yenine olan uzaklığının açı cinsinden değerine boylam denir Boylam herhangi bir noktadan yerin merkezine çekilecek dikey bir çizgiyle başlangıç meridyeni arasın-daki açıdır Derece (°), dakika (’) ve saniye (”) olarak ifade edilir Bir yerin boylam derecesi verilirken Başlangıç meridyenine göre doğuda veya batı’da olduğu belirtil-melidir Örneğin Ankara, 32°53’doğu boylamındadır Boylam da pratikte meridyenle aynı anlamda kullanılır

Meridyenlerin Özellikleri:
1 Başlangıç meridyeni, İngiltere’de Londra yakınların-daki Greenwichkasabasındaki aynı adla anılan göz-lem evinden geçen meridyen yayı olarak kabul edilir
2 Meridyenler K-G yönünde uzanırlar
3 Greenwich’in doğusunda 180, batısında da 180 olmak üzere toplam 360 tane meridyen yayı vardır Do-ğusundakilere doğu meridyenleri, batısındakilere batı meridyenleridenir
4 Meridyenlerin boyları (20 0045 km) birbirine eşittir
İki meridyen arasındaki mesafe Ekvator üzerinde 111 km’dir Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe bu mesafe azalır ve bütün meridyenler kutup noktalarında
1 birleşirler (0° 111 km, 10° 109 km, 20° 104 km, 30° 96 km, 40° 85 km, 50° 71 km, 60° 55 km, 70° 38 km, 80° 19 km, 90° 0 km)
2 Ekvator bir daire olduğu için iç açılar toplamı 360° dir Her dereceden bir meridyen yayı geçmektedir
1 Meridyenlerin dereceleri başlangıç meridyeninden doğuya ve batıya doğru gittikçe artar
2 Her meridyenin bir karşıtı (antimeridyen) vardır İkisi birlikte bir çember oluştururlar Bir meridyenin karşıt meridyenini bulmak için verilen meridyen 180’den çıkarılır Karşıt meridyen daima farklı yarım kürededir

Örneğin 35° batı meridyenin karşıt meridyeni:
180–35=145° doğu meridyenidir

Örneğin başlangıç meridyenin (0°) karşıtı, 180° meridyenidir İstanbul üzerinden geçen 29° doğu meridyeninin karşıtı 151° batı meridyenidir

3 Bir meridyen üzerindeki tüm noktaların yerel saati aynıdır
4 Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır

Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki bir tam dönüşünün 24 saat olmasından dolayı, komşu iki meridyen yayı arasındaki zaman farkı 4 dakikadır (24x60 = 1440 dak 1440/360 = 4 dak)


Türkiye’nin Matematik Konumu ve Sonuçları:
1Türkiye, Kuzey Yarımküre’de ve başlangıç merid-yeninin doğusunda yer alır
2Ekvator’a göre 36° kuzey ve 42° kuzey paralelleri arasında; başlangıç meridyenine göre 26° doğu ve 45° doğu meridyenleri arasında yer alır
Ardışık iki meridyen arası 85-86 km’dir
4En kuzeyi ile en güneyi arasında 6 paralel fark vardır
5En doğusu ile batısı arasında 19 meridyen fark vardır Bu da 76 dakikalık yerel saat farkı oluşturur
6Orta kuşağın güneyinde yer alır
Ø Dört mevsim belirgin olarak yaşanır
Ø Mevsimlere göre insanların giysi ihtiyaçları değişir
Ø Güneş ışınları hiç 90°açıyla düşmez
Ø Bir cismin gölge boyu hiçbir zaman sıfır olmaz
Ø Batı rüzgarlarından etkilenirken Alizeler ve Kutup rüzgarlarından etkilenmezler
Ø Buzulların etki alanı dardır
Ø Tundra toprakları ve bitki örtüsü görülmez
Ø Kış mevsiminde cephe yağışları görülür
7Kuzeyinden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı arttırır
8Yıllık sıcaklık ortalamaları 20 °C’nin üzerine çıkmaz
9 Güneyinden kuzeyine doğru gidildikçe güneş ışınları daha eğik açıyla düşer
10 Güneyden kuzeye doğru gidildikçe sıcaklık azalır (7-8) derecelik bir sıcaklık farkı vardır
11 Güneyden kuzeye doğru gece ve gündüz süreleri arasındaki fark artar Yazın kuzeye doğru gündüz süresi artarken, kışın kuzeye doğru gece süresi daha fazladır
12 Bakının etkisiyle dağların güney yamaçları kuzey yamaçlarından daha sıcaktır
13 Kış saati uygulamasında 2 saat dilimini kullanırken yaz saati uygulamasında 3 saat dilimini kullanmaktadır


YEREL SAAT

Zaman ölçümü Güneş’in gökyüzündeki hareketine göre ayarlanır Yerel saat, Dünya üzerindeki herhangi bir yerin Güneş’e göre konumudur Bir meridyen Güneş’in tam karşısına geldiğinde o meridyen üzerindeki tüm noktalarda Güneş ışınları gelebileceği en dik açıyla gelir Bu sırada yatay bir düzleme dikilecek çubuğun gölge boyunun en kısa olduğu andır ve o yerin yerel saati 12:00’dir

Bir meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların yerel saat-leri aynıdır, öğle vakitleri aynı anda olur Ancak, Güneş’in doğuş ve batış saatleri aynı değildir Bunun temel nedeni Yer’in eksen eğikliğidir Çünkü eksen eğikliğinden dolayı aydınlanma çemberi kutup noktalarından geçmez ve meridyenlerle çakışık uzanmaz Yıl boyunca sürekli kutup noktalarıyla kutup daireleri arasında yer değiştirir Bu da bir meridyen üzerindeki bütün noktaların aynı anda aydınlanmaması veya kararmamasına neden olur


ULUSAL SAAT (ORTAK SAAT)

Çalışma hayatında, yerel saatlerin hepsini kullanmak mümkün değildir Ticari ve ekonomik ilişkilerin kolaylaştırıl-ması, haberleşme ve ulaşım hizmetlerinin hızlı ve düzenli bir şekilde yapılabilmesi için ulusal saat uygulamasına ihtiyaç duyulmuştur Bu nedenle her ülkenin kendisine en uygun meridyenin yerel saat, bütün ülke sınırları içerisinde geçerli hale getirmesiyle oluşan saate ulusal saat veya ortak saat denir

Ancak Rusya Federasyonu, Kanada, Çin, ABD, Brezilya, Hindistan ve Avustralya gibi doğu batı yönünde geniş alan kaplayan ülkeler birden fazla ortak saat kullanmaktadırlar Çünkü bu ülkeler doğu batı yönünde geniş alanlara yayıldıklarından, ülke içerisinde ve doğusu ile batısı arasında büyük yerel saat farklılıkları ortaya çıkmaktadır Örneğin Rusya 11, ABD 6 ortak saat kullanmaktadır

Türkiye 1978 yılına kadar 2 saat diliminde yer alan 30° doğu meridyeninin yerel saatini ortak saati olarak kullanmaktaydı 1978 yılından sonra gündüz süresinin uzun olduğu yaz aylarında, Güneş enerjisinden daha fazla yararlanarak enerji tasarrufunda bulunmak ileri ve geri saat uygulamasına geçilmiştir

Kış Saati: Ekimin son haftasından Martın son haftasına kadar kış saati (geri saat) uygulamasında 2 saat diliminde yer alan 30° D meridyeninin yerel saati ortak saat olarak kullanılır

Yaz Saati: Martın son haftasından Ekimin son haftasına kadar yaz saati (ileri saat) uygulamasında 3 saat diliminde yer alan 45° D meridyeninin yerel saati ortak saat olarak kullanılır

SAAT DİLİMLERİ

Ülkeler arasında her alanda gelişen ilişkilerde, saat farklılıklarından ortaya çıkan karışıklıkları önlemek amacıyla uluslar arası saat ayarlamalarına gidilmiştir Kendi ekseni etrafında bir tam turunu 24 saatte tamamladığı için Dünya, 24 saat dilimine ayrılmıştır 360 meridyen yayı olduğuna göre, her saat diliminden 15 meridyen geçmektedir (360:24=15)

Buna göre her saat diliminin (veya her 15 meridyenin) merkezindeki boylamın yerel saati esas alınarak o saat diliminin ortak saati olarak kullanılır Bu saat diliminin geçtiği her ülke, esas alınan saat ayarı kullanır Uluslar arası saat ayarlamaları şöyle yapılmıştır:

Saat dilimleri her yerde tam olarak meridyenleri takip etmez, siyasi sınırlara, kıta kenarları veya adaların konumuna göre girinti veya çıkıntı yapabilir


TARİH DEĞİŞTİRME ÇİZGİSİ

Dünyanın doğu yarım küresi ile batı yarım küresi arasındaki bir günlük farktan dolayı 180° meridyeni tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir
Başlangıç meridyeninin karşıtı olan 180° meridyeni hem doğu hem de batı meridyenidir ve 12 saat dilimi içerisinde yer alır Yani başlangıç meridyeni ile aralarında 12 saat fark vardır Başlangıç meridyeninden, 180° meridyenine doğudan gidilirse 12 saat ileri; batıdan gidilirse 12 saat geri olur 180° meridyeninin hem doğusu ve hem batısındaki iki noktada saatler aynı ancak günler farklıdır

180° meridyeni geçilerek, Doğu Yarımküre’den Batı Yarımküre’ye geçilirse, tarihler bir gün geri alınır; Batı Yarımküre’den Doğu Yarımküre’ye geçilirse tarihler bir gün ileri alınır


GÜNEŞ’İN GÜN İÇİNDEKİ KONUMU

Ekinoks tarihlerinde gece gündüz eşitliği yaşanması nedeniyle Güneş 12 saat ufuk düzleminin üzerinde durur Güneş’in ufuk düzlemi üzerindeki hareketi şu şekilde olur Güneş yerel saatle 06:00’da doğar 12:00’da tepe noktasına ulaşır ve saat 18:00’da da batar

YEREL SAAT HESAPLAMALARI

Verilen iki meridyen arasındaki zaman farkını bulmak için şu şematik formül kullanılır

Ø İki merkez arasındaki meridyen farkı bulunur Aynı yarım küredeyseler büyük değerden küçüğü çıkarılır Farklı yarım küredeyseler iki değer toplanır
Ø Bulunan meridyen farkı yerel saat farkı olan 4’ ile çarpılır

Yerel Saat Problemleri: Yerel saat problemlerini çözmek için şu yol takip edilir

a Verilen iki nokta arasındaki meridyen farkı bulunarak sabit yerel saat farkı olan 4 ile çarpılır

b Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için, doğuda yerel saat daima ileri, batıda yerel saat daima geridir

c Doğudaki bir noktanın yerel saati verilip, batıdaki bir noktanın yerel saati istenirse aradaki zaman farkı bulunur, doğunun saatinden çıkarılır

Örnek: 42° D boylamındaki Siirt’te yerel saat 11:10 iken, 29° D boylamındaki İstanbul’da yerel saat kaç olur?
(42-29) X 4 => 13 X 4 = 52
11:10 – 00:52 = 10:18 İstanbul’da saat 10:18 olur

d Batıdaki bir noktanın yerel saati verilip, doğudaki bir noktanın yerel saati istenirse, aradaki zaman farkı bulunup batının saati ile toplanır

Örnek: 30° D boylamındaki İzmit’te yerel saat 09:20 iken 44° D boylamındaki Iğdır’da yerel saat kaçtır?
(44-30) X 4 => 14 X 4 = 56
09:20 + 00:56 = 10:16 Iğdır’da saat 10:16 olur

2 Güneş Problemleri: Güneş problemlerini çözmek için şu yol takip edilir

a Verilen iki nokta arasındaki meridyen farkı bulunarak sabit yerel saat farkı olan 4 ile çarpılır

b Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için, doğuda Güneş erken doğar erken batar, batıda Güneş geç doğar geç batar

c Doğudaki bir noktada Güneş’in doğuş saati verilip, batıdaki bir noktada Güneş’in doğuş saati istenirse aradaki zaman farkı bulunur, doğunun saati ile toplanır

Örnek: 42° D boylamındaki Siirt’te 05:30’da doğan Güneş, aynı enlem ve 29° D boylamındaki Denizli’de kaçta doğar?
(42-29) X 4 => 13 X 4 = 52
05:30 + 0:52 = 06:22 Güneş Denizli’de 06:22’de doğar

d Batıdaki bir noktada Güneş’in doğuş saati verilip, doğudaki bir noktada Güneş’in doğuş saati istenirse, aradaki zaman farkı bulunup batının saatinden çıkarılır

Örnek: 33° D boylamındaki Ankara’da 17:30’da batan aynı enlem ve 42° D boylamındaki Erzurum’da kaçta batar?
(42-33) X 4 => 9 X 4 = 36
17:30 - 00:36 = 16:54 Erzurum’da Güneş 16:54’te batar

Not: Güneş’in doğuş saati verilip batış saati veya batış saati verilip doğuş saati istenirse, gündüz uzunluğunu ifade eden ipuçlarının mutlaka bulunması gereklidir Örneğin, Ekinoks tarihi, 21 Mart, 23 Eylül, Aydınlanma dairesinin Kutup noktalarından geçtiği gün, Güneş ışınlarının Ekvator’a dik düştüğü gün vs