Ermeni İsyanları (İ. Dünya Savaşı) İ. Dünya Savaşı

I Dünya Savaşı
Öncül




Ermeni Gönüllü Tugayları






Kafkaslarda Düzensiz Atlı birlik


1914 baharında, Ermeni siyasi örgütlerinin mektupları (yazışmaları) ele geçirilir Bu yazışmalarda Osmanlı İmparatorluğu'nun artık yaklaşan savaşta tarafsız kalamayacağı, bu durumda Ermenilerin endişeleri ve olası seçenekleri dile getirilmektedir[10] Bu belgelerde Taşnaklar Ruslardan ***** talep eder[11]
28 Temmuz - 14 Ağustos tarihleri arasında Erzurum'da Taşnakların liderliğinde bir kongre düzenlenmiş ve İttihat ve Terakki özel bir heyet göndermiştir[12] Kongrenin amacı Ermenilerin olası savaş çıktığında takınacakları tavrın kararlaştırılmasıydı[12] Osmanlı devletinde hükümet olan İttihat ve Terakki önemli isimlerinden Naci Bey ve Bahattin Şakir'i bu kongreye yollar[12] İttihat ve Terakki Ermenilerden bazı taleplerde bulunur[12] İsteklerin başında Ermenilerin savaş çıkması durumunda sadık kalacağına dair söz vermesi[12] Ruslara karşı savaşacak Ermeni askerleri ikinci istekti[12] Rusya'da Ermenilerin cephe gerisinde Osmalılara yardım etmesi bulunmaktaydı Ermenilerin cevabı ise Osmanlı Ermenilerin Osmanlı Devletine sadık olduklarını ama İttihat ve Terakki hükimetinden bağımsız hareket edecekleri, çünkü aynı görüşde olmadıkları yönündeydi Kafkaslardaki ayaklanma teklifini kabul edemeyeceklerini, çünkü Rusya'daki Ermenilerin Rusya'ya sadık olduklarını ilettiler[12] Bahattin Şakir "Ama bu ihanettir" diye bağırdı Hovannisian'a göre Taşnaklar Osmanlı vatandaşları olarak vatan savunmasında üzerine düşeni yapma kararı almıştır[13] Askeri tarihçi Erikson bu toplantı sonrası İttihat ve Terakki partisinin Osmanlı Ermenilerin güçlü ve detaylı planlarla Rusya ile bağlantıda olduklarını ve amaçlarının Osmanlı İmparatorluğu'ndan bölgeyi ayırmak olduğu sonucuna vardı[14] Esat Uras'a göre Taşnaklar ayaklanma kararını gizlice almıştır ve Taşnakların bu ayaklanma kararı daha sonra Osmanlı Devletinin Tehcir Kanununu çıkarmasına yol açacaktır[15]
1914'ün Ağustos ayında Rus Kafkas Ordusu'nda Ermeni Gönüllü Tugayları kuruldu[16][17] Tiflis'te Ağustos boyunca bir Ermeni temsilciler meclisi toplandı Rus Çarı II Nikolay Rusya altında bir özerk Ermenistan kurulmasını önerdi[18] Çar Osmanlı'da bulunan (Batı Ermenistan vilayetleri diye adlandırılan) altı vilayetin yanı sıra iki Rus Ermeni iline özerklik sözü verdi[19] Bir Çarlık dışişleri bakanı Rusya'nın gerçek amacını "Biz Ermenistan (topraklarını) istiyoruz, (but without) ama Ermeniler olmadan" sözüyle dile getirdi[19] Ermeni Milli Konseyi, Rusya'nın ortakları olan Fransa ve İngiltere'ye de bu konuda güvendiği için Çar II Nikolay'ın teklifini kabul etti[19] Rusya'da yaşayan Ermeniler bu ülkeye olan askerlik zorunlulukları dolayısıyla Rusya'nın savaşa girmesinden sonra Rusya'nın Avrupa Cephesindeki birliklerine gönderilmişti "Gönüllü" birliklerin oluşturulmasında hizmet zorunluluğu olmayan veya Rusya'da yaşamayan Ermenilerden yararlanılmıştır Ermeni General Andranik Toros Ozanyan bu birliklerin genel komutanı idi Osmanlı Temsilciler Meclisi üyesi Garegin Pastermadjian (Karekin Pastırmacıyan) gibi komutanları vardır Ermeni kaynakları yüzbinleri bulan bu askerlerin dünyanın değişik ülkelerinden geldiklerini söylemektedir Osmanlı kaynakları bu askerlerin Osmanlı'da ayaklanan Ermeni nüfusundan oluştuğunu savunmaktadır Ermeni Gönüllü Tugaylarının Rus kuvvetlerinin katıldığı başarılarda küçük sayılamayacak ölçüde etkili olmuş olmalarında karşılarındaki düşmana karşı kararlı mücadele etmek için gerçek teşvikleri olması, bölgenin yerlileri olduklarından iklim ve coğrafi koşullara alışık, yol ve dağ yollarını bilmeleri etkendir[20]
17 Ağustos Zeytun İsyanı (1914), Zeytun Fedai Alayı kurularak çıkarılan isyandır[21] Bu isyanda Zeytun'da 100 kişi ölmüştür[22] İsyan 30 Ağustos'ta sona ermiştir
1914




4 Ermeni Tümeni Sarıkamışa doğru ilerleyen güçleri Barduz Geçidinde karşılamış ve bu gücün cephedeki yerine geçikmesine sebep olmuştur[23]


1 Kasım'da Osmanlı Devleti Rusya'ya karşı savaşa girmiştir Ruslar sınırı Bergmann Atağı ile geçti Rusların bu atağı sadece güney omuzu boyunca Ermeni Gönüllü Tugaylarının etkili olduğunu yerlerde Karaköse ve Doğubeyazıt'ı almasıyla bitti Doğubeyazıt Osmanlının Van ilinin kuzey komşusu idi
Aralık ayında Rus Çarı 2 Nicholas, Kafkasya Cephesi'ni ziyaret etti Tiflis'ten Ermeni Ulusal Bürosu başkanı Alexander Khatisyan (1918'de Ermeni devletinin Dışilişkiler Bakanı) ve Ermeni Kilisesi Başına (Patriak) hitaben:


Ermeniler, şanlı Rus Ordusu saflarına girmek için aceleyle tüm ülkelerden, Rus Ordusuna hizmet etmek için geldiler Bayraklarımızı serbestçe Çanakkale ve Boğaz içinde sallayalım, buranın halkları Ermeni olacaktır Haydi yeni bir yaşam için diriliş ve Türkiye'de İsa'ya inanan Ermeni halkı[24]

-Nicholas II of Russia

Aralık, Sarıkamış Harekatında Ermeni Gönüllü Tugaylarının Rus kuvvetlerinin başarısında onemli etkileri olmuştur Kıritik zamanlarda Osmanlı cephe hareketlerine meydan okudular: "Osmanlının gecikmesi Sarıkamış etrafında Rus Kafkasya Ordusuna yeterli kuvvet konumlandırmak için zaman kazandırmıştır"[23]
1915
Ocak - Nisan




1915, Hasankaledeki çatışmalardan kaçan Müslim mülteci


Osmanlıların bütün Doğu Anadolu bölgesinde güvenliği sağlamak için yeterli güçleri yoktu 1 ve 2 Ordulardan 3 Orduya gelen takviyeler bir bölüğü geçmemekteydi Gelibolu daha aktif çatışmalar başlamadan Osmanlı kaynaklarını eritmeye başlamışdı
3 Ordu cephe gerisi ayaklanmalarla uğraşıyordu 27 Şubat Adilcevaz'daki Ermeniler 30 kadar Siirtli askerin Arin köyünde geceyi geçirmelerine *****la karşı çıktılar[25] Çıkan çatışmada Van'ın Erciş'teki jandarma müfrezesi ile karşılık verildi[25] Çatışma sonucunda Adilcevaz'daki bu Ermeni güçleri yelkenli gemilerle Van Gölü'ne açılarak kurtuldular[25] 27 Şubat itibariyle Osmanlı ordusundaki Ermeniler *****sızlandırılıp cephe gerisi birimlere aktarıldı
Osmanlı Devleti, herhangi bir önleme başvurmadan önce Ermeni Patriği, Ermeni milletvekilleri ve Ermeni cemaatinin ileri gelenlerine "Ermenilerin Müslümanları arkadan vurmaya ve katletmeye devam etmeleri halinde gerekli önlemleri alacağını" bildirmiştir Ancak, olaylar durmak yerine giderek yoğunlaşınca, Osmanlı Hükimeti ordunun birçok cephede savaş halinde bulunması nedeniyle cephe gerisini de emniyete alma çabası içine girmiştir
15 Mart Van Mahmudiye kaymakamı Ermenilerin Mahmudiye'de Müslümanlarını toplu halde katlederek camileri kendi atlarini barındırmak üzere kullanıma aldığını (ahıra çevirmişlerdir) İstanbula telegramla rapor etmiştir[26] Ayrıca Van ili Saray kazası Kavlik (Keçikayası), Heretil (Kapıköy), Şezuhane, Yamanyurt, Belecek ve Özalp kazası Perakal (Boyaldı) köylerindeki katliamlarla ilgili tutanak s:Ermeni faaliyetleri - Tutanak (Mahmid köylerindeki katliamlar - 15 Mart 1915) dökümünde öğrencilere zorla Hristiyanlık kabul ettirilmek istendiği ayrıca Perakal'de Nezu Hatun gördüklerin den etkilenerek delirdiği yazılmışdır
25 Mart'ta, Van valisi Cevdet Bey Rusların Van'ı işgalini kolaylaştırmak için Ermeni yerli güçlerin hazırlık içinde bulunduklarını ve bunun koodineli birşekilde birden isyan edeceklerini bildirmiştir[27] 25 Mart Zeytun İsyanıninda Maraş Jandarma Bölük Komutanı Süleyman Efendi komutasında asker birlik çarpışma sonucunda Süleyman Efendi dahil, askerlerden 8 kişiyi öldürüp, 26 kişiyi de yaralamışlardı Zeytun Ermeni milisleri çevredeki halktan yardım gördüklerinden dolayı yakalanamaz
18 Nisan Bitlis Bitlis ili içindeki Ermeni vatandaşlarının çıkardıkları olaylar Bitlis ili dahilinde düşük sıcaklıkda Ocak 1915 başlasada merkezdeki çatışmalar zamanı göz önüne alınırsa 18 Nisan 1915 kabul edilmektedir[28]
15 Nisan'da önce Van ilinin kuzeyinde ve nisbeten yoğun olduğu ilçelerinde, 17 Nisan'da Şatak'ta (Çatak), 20 Nisan'da Van'ın merkezinde büyük bir ayaklanma başlatmışlardır[29] 20 Nisan günü Van kentinde ayaklanma başladı Ermeni isyancıları 300 tüfek ve 1000 tabanca ile 1500 gönüllü Ermeni ile 30000'i bulan Ermeni Vanlılar ve 15000 Ermeni mültecinin korunmasını üstlenmiş Van Valisi'nin daha önceki yardım çağrılarınana Bitlis'te bulunan Kazım Bey komutasındaki birkaç tabur Van'a gönderildi General Yudeniç onlara destek olmak için üç haftadan fazla süren çatışmalardan sonra döndü Kaethe Ehrhold Van'daki ayaklanmada Ermeni köylülerini korudu General Yudeniç saldırı planlamasında Van şehrine bir bölük ayırdı Bu askerler General Trukhin'in komutası altında olan Baykal Kazakları ve bir Ermeni gönüllü tugayından oluşmaktaydı Osmanlı güçleri ile çatışsan Ermeni halkı rahatlatmak için bir kanat oldu Bölgede Osmanlı memurlara suikast ve jandarmalar şehit edilmiş; karakollar ve Müslüman yerleşim birimleri saldırıya uğramış; devlet binalar yakılmıldır Van jandarma tümeninin bir kısmı ile bir takım aşiretler Ermenilere karşı savaştılarsa da ayaklanmayı bastıramamışlardır Çatışmalar Van bölgesine yayılmıştır Ermeni olmayan Hiristiyan Nasturiler Çölemerik'de ayaklanmışlardır
24 Nisan, tarihinde Dahiliye Nezaretince, o zaman Dahiliye Nazırı olan Mehmed Talat Paşa, Ermeni Komite merkezlerinin kapatılması, elebaşılarının tutuklanması ve her türlü belgelerine el konulması kararı alındı Bu karar s:Ermeni faaliyetleri - Resm Yazışma (24 Nisan 1915 Kararları) bütün vilayetlere iletildi Bu karar üzerine devlet aleyhine faaliyette bulunmak suçundan İstanbul'dan baçlayarak diğer merkezlerdeki Ermeni liderler tutuklanmışdırYetmiş yaşında Ermeni Din adamı Ermeni fedailerine başkanlık yaparken
Aram Manougian Van İsyanında yönetici idi ve General Yudeniç şehre geldiğinde Batı Ermeni Yönetimi valisi olarak atadı[30]





Mayıs - Ağustos




20 Nisan, Van isyanında Ermenilerin savunma hattı


21 Mayıs'ta General Yudeniç Van şehrine geldi Şehir ve kalenin anahtarları Ermeniler tarafından kendisine sunuldu Rus Çarı, 18 Mayıs'ta Van'ın Rus ve Ermenilerin güşlerinin kontrolünde olmasından dolayı "Van halkına fedakarlıkları dolayısıyla teşekkür ettiğini" ve Rus İçişleri Bakanı Sazanof ise "Bu başarıda bölge halkına teşekkür" eden beyannamesi yayınlanmışdır Ermeni gazeteleri ve bazı batılı gazeteler; Osmanlı ya karşı başarılarını büyük bir sevinçle manşetlerine çıkarmışlardır Bu hükümetin başına Van Valisi olarak Aram Manougian atandı Van ili elinde tutan Rusya, karşı savaşa bu derece parlak bir biçimde katılmış olan Ermeni unsurunu memnun etmek için Aram Manuguan Van işyanının başından beri *****a sarılmış ve bu grupların başına olan yeni kurulan yönetime vali yaptı General Yudeniç daha önce kurulan Ermeni geçici hükümetini Rusya adına onadı Van güvene alınca General Yudeniç mücadeleye yaz boyunca Van Gölü'nün batısında devam etti


3 Ordunun Haziran itibari ile

Van isyanına ayırdığı birimler[31]


Van Jandarma Bölüğü
2,500


36 Bölük
5,400


1 Öncül Güç
7,500


Bağdat Tümeni
560


Toplam
15,960


3 Ordu'nun Haziran itibari ile Van isyanına ayırdığı birimler 15,960 3 Ordu bu yılın sonbaharında 60000 askeri var[32] Van İsyanı Osmanlının bu cephede Ruslar ilerlerken güçlerinin %25 bağlamışdır
Musa Dağ İsyanı İskenderun Bölgesi Samandağ Bucağına bağlı yedi Ermeni köyü halkının Musa Dağı'nada toplanmış bu durumda yolların kontrol altına alındığı halde İskenderun kıyılarında bulunan bir Fransız harp gemisinin Ermeni milisleri ve diğerleri gemiye aldıkları olay[33]
27 Mayıs tarihinde "Tehcir Kanunu" olarak bilinen asıl adı "Savaş zamanında hükümet uygulamalarına karşı gelenler için asker tarafından uygulanacak önlemler hakkında geçici kanun" kabul edilmiştir Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerinde bulunan Ermenilerin, Musul'un güney kısmı, Zor ve Urfa sancağına; Adana, Halep, Maraş civarında bulunan Ermeniler ise Suriye'nin doğu kısmı ile Halep'in doğu ve güneydoğusuna nakledilmesi planlanmıştır
6 Haziran'da Arapkir Ermenileri tehcir edildiler Fırat kıyısında Arapkir'den çıkan kervanlar kurşunlandılar 7 Haziran'da Erzincan ve Akn şehirlerinde, 10 Haziran'da Mardin şehrinde, 11 Haziran'da Khotochur şehrinde, 14 Haziran'da Erzurum'da, tehcir başladı
15 Haziran'da Şebinkarahisar İsyanı Sivaslı Murat (Hamparsum Boyacıyan) adında bir Ermeni çete reisi, 500 kadar adamıyla Şebinkarahisar'ı basmış, Kafkas Cephesi'nin ana ikmal yolu buradan geçtiği için Osmanlı ordusunun ikmal ve geri hizmetleri aksayacak, Rus ordusunun ileri harekatı kolaylaşacaktı[34] Hızla şehirdekilerin çoğunu dışarı sürdüler ve şehri Osmanlı askerlerine karşı kale yaptılar Birkaç Müslüman öldürüldü Ancak, Osmanlı birlikleri kaleye saldırdı Müslüman köylüler *****lanarak Şebinkarahisar yakınlarındaki kırsalda Ermeni milislerini öldürdü
22 Haziran'da Kayseri'de, 26 Haziran'da Harput, Trabzon, Merzifon ve Samsun'da, 24 Haziran'da Şebinkarahisar'da tehcir başladıVan Şehrinin çatışmalardan sonraki hali
Haziran, Urfa isyanınından bir grup Fedayi





Eylül - Aralık

Osmanlıya karşı çarpışan güçleri







1914, Ermeni Gönüllü Tugayları Kumandanlar: Khetcho, DRO, and Karekin Pastermadjian
1915, 70 yaşında din adamı Ermeni milisleri ile
1915, Adapazarı Ermeni Komitesi
(1916 veya 1917) Ermeni Lejyonu

1916

1916, Erzurum olayları sonucu Alvar köyünden Müslim mülteci

1917
1918
30 Mart'ta başlayan Mart Olaylarında Ermeni Devrimci Federasyonu kuvvetleri çatışmalar sırasında Azeri sivillere yönelik katliam raporlanmış, Azeri ve diğer müslüman halk mensuplarından 3000 ila 12000 kişinin öldürüldüğü aktarılmıştır[35]Ermeni güçleri Mart Olaylarında Azerilere ateş ederken
Mart Olaylarından sonra Bakü sokaklarından kaldırılan Müsliman cesetleri

Kaynak : Wikipedia