Yargıtay Tarihçesi

Yargıtay Tarihçesi


6 Mart 1868 tarihinde “Divan*ı Ahkâm*ı Adliye” adıyla kurulan YARGITAY, 18061879 tarihli Nizamı Mahkemeler Kuruluş Kanunu ile “Mahkeme*i Temyiz” adını almış, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetince Sivas'ta kurulan yüksek mahkemeye “Muvakkat Temyiz Heyeti” denilmiş, Sivas'taki bu mahkemenin kaldırılıp Eskişehir'e nakli ile “Temyiz Mahkemesi”, 20041340 (1924) tarih ve 491 sayılı Teşkilatı Esasiye Kanununun adı 10011945 gün ve 4695 sayılı Kanun ile “Anayasa” olurken, temyiz mahkemesinin adı da “YARGITAY” olmuştur

Adli yargı mercilerince verilen karar ve hükümleri temyiz yolu ile inceleyen son merci olan Divan*ı Ahkâm*ı Adliye, Yargıtay'ın temelini oluşturur Osmanlı döneminin yargı sürecinde, 19 Yüzyıla kadar yüksek mahkemeye rastlanmıyor Adliye mahkemelerince verilen ve yasanın başka adli merciine bırakmadığı hükümleri son mercii olarak incelemekle görevli mahkeme ilk kez “Divan*ı Ahkâm*ı Adliye” adıyla “Zilkade 1284 (6 Mart 1868) Cuma günü Padişah Abdülaziz'in iradesi ile kurulmuştur

Anılan irade ile Meclis*i Valay*ı Ahkam*ı Adliye kaldırılarak, Şura'yı Devlet ve Ahkam*ı Adliye kurulmuş, böylece yargı ve yürütme birbirinden ayrılmıştır Şura'yı Devlet'e ise hem kanun tasarılarını hazırlama hem de idari uyuşmazlıklara çözüm getirme görevi verilmiştir Divan*ı Ahkâm*ı Adliye ise nizamı mahkemelerinin üst organı olup, yalnızca yargı görevi yapan bir kurumdur

Divan*ı Ahkâm*ı Adliye'nin (Yargıtay) kuruluş amacı iradede şöyle açıklanmıştır:

“Kişilerin hakları ve güvenlikleri açısından çok önemli olan hukuk işlerinin mülki işlerden ve yürütme ile görevli hükümetten ayrı bir düzene kavuşturulması, adalete değer veren padişahın büyük arzusu olarak belirtilmiştir”

İradede ayrıca kuruluş esasları da açıklanmıştır Buna göre;

“*Divan*ı Ahkâm*ı Adliye” adı ile bağımsız bir kurul meydana getirilmesi,

*Oluşturulan kurulun vezirlerden birinin başkanlığında toplanması,

*Meclisi Valâ ile Divan*ı Ahkâm*ı Adliye'ye gereken hukuki esasların hemen konulması,

*Meclisi Valâyı Ahkamı Adliyeye (Şurayı devlet) denileceği” hükme bağlanmıştır

İradenin kaleme alınışından Meclisi Valânın görevleri içinden adli olanların çıkarılarak Divan*ı Ahkâm*ı Adliye'ye verildiği, Meclisi Valânın yapılanmasının değişmediği, adının değiştiği anlaşılmaktadır

12 Zilkade 1284 (08031868) tarihli Padişah Abdülazizin iradesiyle kurulan Divan*ı Ahkâm*ı Adliye'nin yapısına ilişkin olarak 8 Zilhicce 1284 (01041868) Çarşamba günü nizamname*i esasi (Esas*Ana Tüzük) yürürlüğe girmiştir

Yargıtay'ın kuruluş tarihi konusunda hukukçular farklı görüştedirler Bir bölümü; padişah iradesinin açıklandığı 6 Mart 1868 tarihini kuruluş günü olarak kabul ederken, farklı görüşte olan hukukçular ise; Divan*ı Ahkâm*ı Adliye Nizamnamesi esasisinin yayınlanma tarihi olan 1 Nisan 1868 tarihini kuruluş günü kabul etmektedirler (Nejat Özoğuz, Temyiz Mahkemesi, 1944, s21*22) Yargıtay Başkanlarından Dr Recai Seçkin'in görüşü; padişah iradesinin açıklandığı tarih olan 6 Mart 1868 günü kurulmuş olması yönünde olup, gerekçesinde ise, oluşumun başlangıcı hukuki olarak ona varlık veren işlemin yapılması ile başlayacağıdır Nasıl işleyeceği, görev alanlarının belirlenmesi, görevlilerin atanmasının sonraki aşamalarda olduğu yönündedir

Ayrıca Divan*ı Ahkam*ı Adliye'nin, Meclisi Valâyı Ahkamı Adliyenin yargıya ait alandaki işlerini görmek üzere kurulan bir mahkeme olması ile Meclisi Valânın yargı işleri arasında başka nizami mahkemelerin hükümlerinin incelenmesi de bulunmasına göre esas tüzüğün yayınlanmasından önce Divan*ı Ahkam*ı Adliye kurulmuş olup, kuruluşta Yargıtay niteliğinin varlığı kabul edilmiştir

Divan*ı Ahkam*ı Adliye Nizamnamesi esasisinde Divan*ı Ahkam*ı Adliyenin kuruluş amacı kuruluşundaki iradeden daha geniş açıklanmıştır Buna göre: Halkın haklarının güven altına alınması konusunda padişahın her zaman ve aralıksız gösterdiği çabalar sonucunda adalet işlerinin, yürütmeden ayrılarak yargılamanın güvenliğe ve bağımsızlığa kavuşturulması, padişah katında doğru ve uygun görülmüş bulunduğundan onun izni ile kanuni davalar için en büyük mahkeme olarak Divan*ı Ahkam*ı Adliye kurulmuştur

Divan*ı Ahkâm*ı Adliyenin başına, kuruluşunda büyük emeği geçen Halep Valisi Ahmet Cevdet Paşa getirilmiştir Padişah iradesinde “Divan*ı Ahkâm*ı Adliyenin kurulması açıklanmış, “kuruluş ve işleyiş hükümlerinin sonradan düzenleneceği” bildirilmiştir Üyelerin üçte ikisi Müslümanlardan, geri kalan üçte biri ise azınlıklardan seçilmiştir

Esas Nizamnameye (Ana tüzük) göre Divan*ı Ahkâm*ı Adliye, ceza ve hukuk daireleri olarak ikiye ayrılmış olup, her dairede bir başkan, başkan vekilleri ile en az beş ve en çok on üyeden oluşurdu Önemli davalar ise Genel Kurulda görüşülürdü Divanda üyelerle birlikte altı mümeyyiz görev yapar bir de başkatip bulunurdu Divan başkanı, başkanvekilleri, üyeler ve mümeyyizler irade*i şerriye (padişah iradesi) ile atanırlardı Divanın üyeleri, şura*yı devlet üyeleri ile eşit konumda olup, eşit haklara sahiptiler Üyeler istifa etmedikçe ya da başka bir görev verilmedikçe veya yargılanmaları sonucu suçlu oldukları ortaya çıkmadıkça azledilemezlerdi

Divan*ı Ahkâm*ı Adliye; şer'i, ruhani ve ticari mahkemelerin görev alanına giren davaların dışındaki hukuki ve cezai uyuşmazlıkları ya kanunen kendi yetkisinde ise bidayeten ya da diğer nizami mahkemelerde görülüp re'sen veya tarafların isteğiyle kendisine gönderilmesi durumunda istinafen çözümlerdi Görülen davanın sonucu kişilerle hükümet arasındaki uyumazlığa değinmekte ise o davayı şurâ*yı devlete sevkederdi

Divan*ı Ahkâm*ı Adliye, gerek bidayet ve gerekse istinaf görevi yapan meclislerin verdiği hükümler önüne geldiğinde davanın sürecini izler, duruşma yöntemini ve kararı yasaya uygun bulmadığı taktirde ilamı gerekçesini belirterek bozar, tekrar hükmü veren mahkemeye veyahut uygun bulacağı bir başka mahkemeye gönderirdi

Divanın duruşma ve hükümlerine, yürütme ile görevli kişilerden hiç kimse karışamaz ve etkileyemezdi Yürütme ile görevli hükümet, yalnız işlerin yetkili ve görevli yerlere gönderilmesi için davaların ayırt edilmesi ile divan hüküm ve kararlarının yerine getirilmesi hususunda görevliydi

Esas tüzük, divanın her dairesini hem ilk mahkeme; hem de üst mahkeme olarak görevlendirmiştir ve ceza davalarında temyiz incelemesinin nasıl olacağı yolunda hüküm koymamıştır Son maddesinde yer alan davaların çeşitleri hukuk ve ceza dairelerinin yargılama usulleri ile kararlarını nasıl vereceğini gösteren hükümleri içeren düzenlemeler şurâyı devlet tarafından görüşülüp irâde*i şeriyye (padişah iradesi) ile yürürlüğe girerdi

Divan*ı Ahkâm*ı Adliye önüne gelen davalar, önce mümeyyizler tarafından incelenip gereken yasal hükümler uygulanarak ilgili dairede duruşmalı olarak görülür ve çözümlenirdi Kural olarak açık cereyan eden duruşmalar, gerekli görüldüğünde gizli de yapılabilirdi İdare, Divan*ı Ahkâm*ı Adliye'nin duruşma ve hükümlerine müdahale edemezdi, ancak işlerin havalesi ve divan hükümlerinin yerine getirilmesiyle görevliydi

1285 (1868) tarihinde Divan*ı Ahkâm*ı Adliye başkanlığı bakanlığa dönüştürülmüş, zaten kabinenin üyesi bulunan Divan*ı Ahkâm*ı Adliye başkanı nazır (bakan) unvanını almıştır Divan*ı Ahkâm*ı Adliye nazırlığı 1293 (1876)'dan itibaren Adliye Nezareti adını almış, Mahkeme*i Temyiz de 1296 (1879) yılında buraya bağlanmıştır Divan*ı Ahkâm*ı Adliye Mahkeme*i Temyizinde birinci başkanlık kabul edilmiştir Cevdet Paşa, iki yıl kadar gerek başkan ve gerekse bakan unvanıyla bu görevde bulunmuştur Bu nedenle Ahmet Cevdet Paşa'yı Yargıtay'ın ilk Başkanı olarak kabul etmek gerekir Mecelle'nin hazırlanmasıyla uğraştığından 1869*-70 yılında bu görevi son bulmuştur

Alıntıdır