İmam-I A’Zam Ebu Hanife Hazretleri

Ehl-i sünnetin reisidir Tabiinin büyüklerinden olup fıkhı Hammaddan öğrendi İmam-ı Ca'fer-ı Sadık'ın sohbetinde kemale geldi Fıkhın kurucusudur Tasavvufta çok yüksek ve çok büyük bir veli idi Derin ilmi, keskin zekası, aklı, zühdü, takvası, hilmi, salahı ve cömertliği yüzlerce kitaplara yazılıp anlatılmıştır Talebesi pek çok olup, büyük mücahidler, âlimler yetiştirdi Ehl-i sünnetin yüzde sekseni Hanefi mezhebindedir
Asıl adı Numan’dır 699 (H 80) yılında Kufe’de doğdu Babasının adı, Sabit’tir Acemistan’ın (İran’ın) ileri gelenlerinden bir zatın soyundan olup, Farisoğullarındandır Dedesi Zuta, İslam dinini kabul etmiş ve hazret-i Ali’ye ikramda bulunmuştu İlim sahibi salih ve kıymetli bir zat olan babası Sabit, hazret-i Ali ile görüşmüş, kendisi, evladı ve zürriyeti için duasını almıştır
İmam-ı A’zam, Kufe’de doğup büyüdü ve orada yetişti Ailesinden çok üstün bir terbiye ve din bilgisi aldı Küçük yaşta Kur’an-ı kerim’i ezberledi ve Arapçanın o zaman tasnif edilmekte olan sarf, nahiv, şiir ve edebiyatını öğrendi Gençliğinin ilk yıllarında Eshab-ı kiramdan hicri 93 yılında vefat eden Enes bin Malik’i, hicri 87 senesinde vefat eden Abdullah bin Ebi Evfa’yı, hicri 85’te vefat eden Vasile bin Eska’ı, hicri 88’de vefat eden Sehl bin Saide’yi ve hicri 102’de en son Mekke’de vefat eden Ebu’t-Tufeyl Amir bin Vasile’yi görmüştür Bunlardan hadis dinlemiştir
O zaman Kufe, Irak’ın büyük şehirlerinden ve önemli ilim merkezlerindendi Eski medeniyetlerin yatağı olan Irak’ta değişik dinlere ve sapık itikadlara mensup çeşitli kavimler yaşıyordu Ayrıca itikadı bozuk olan Şia ve Mutezile burada ortaya çıkmış, çölde Hariciler türemişti Diğer taraftan Eshab-ı kiramla görüşüp onlardan Ehl-i sünnet itikadını ve din bilgilerini nakleden Tabiinin büyükleri de orada bulunuyordu Burada hükümet güçlerini ele geçirmek isteyen fırkalar arasında da çetin bir mücadele sürüp gidiyordu İmam-ı A’zam böyle bir muhitte, ilk gençlik yıllarında babası gibi önce ticaretle meşgul olmaya başladı Bir taraftan da sık sık âlimlerin meclisine gidip onları dinliyordu Bu âlimler kargaşalıkları ve fitneleri ortadan kaldırmak için Ehl-i sünnet itikadını yayıyorlar ve sapık fırkalarla mücadele edip onların bozuk fikirlerini çürütüyorlardı Kufe genellikle bu tip münazaralara sahne oluyor, hatta bu münazaralar meclislerden, çarşıya pazara taşıyordu Henüz çok genç yaşta olan İmam-ı A’zam da, ailesinden ve gittiği ilim meclislerinden aldığı din bilgileriyle bazan münazaralara katılıyor ve onun üstün kabiliyeti, keskin zekası, derin anlayışı ve çabuk kavrayışlılığı yüzünden okunuyordu Daha ilme başlamadığı halde sapık fırkalara mensub olanlarla yaptığı münazaralarındaki ikna kabiliyeti ve üstün başarıları, zamanın büyük âlimlerinin dikkatini çekmişti Onun bir cevher olduğunu anlayan âlimler, onu ilim öğrenmeye teşvik ettiler O da bu tavsiyelere uyarak ilim öğrenmeğe başladı İlim öğrenmeye başlayışını kendisi şöyle anlatır:
“Bir gün zamanın âlimlerinden Şabi’nin yanından geçiyordum, beni çağırdı ve bana; “Nereye devam ediyorsun?” dedi Ben de; “Çarşıya, pazara!” dedim “Maksadım o değil, ulemadan (âlimlerden) kimin dersine devam ediyorsun?” dedi “Hiçbirinin dersinde devamlı bulunamıyorum” dedim “İlim ile uğraşmayı ve âlimler ile görüşmeyi sakın ihmal etme! Ben senin zeki, akıllı ve kabiliyetli bir genç olduğunu görüyorum” dedi Onun bu sözü bende iyi bir tesir bıraktı Çarşıyı, pazarı bırakıp, ilim yolunu tuttum Allahü teâlânın yardımı ile Şabi’nin sözünün bana çok faydası oldu”
İmam-ı Şabi’nin tavsiyesinden sonra ilme sarılıp, ders halkalarına devam etmeye başladı İmam-ı A’zam önce kelâm ilmini, iman ve itikadı ve münazara bilgilerini Şabi’den öğrendi Kısa zamanda bu ilimlerde parmakla gösterilecek bir dereceye ulaştı İmam-ı A’zam’ın talebesi Züfer bin Hüzeyl şöyle demiştir: “Hocam Ebu Hanife der ki: Önce kelâm ilmini öğrendim Bu ilimde parmakla gösterilir bir dereceye ulaştım Daha sonra Hammad bin Ebi Süleyman’ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmine başladım” Fıkıh ilmine nasıl başladığını talebesi Ebu Yusuf ve diğer talebelerinin bir sorusu üzerine şöyle anlatmıştır: “Bu, Allahü teâlânın tevfik ve inayeti iledir O’na daima hamd olsun Ben ilim öğrenmeye başladığım zaman bütün ilimleri göz önüne aldım Her birini kısım kısım okudum Neticesini ve faydalarını düşündüm Sonra fıkıh ilmine baktım Onda âlimlerle, fakihler ile bir arada bulunmak, onlar gibi ahlaklı olmak var Aynı zamanda farzları işlemek, dinin icaplarını yerine getirmek, ibadet etmek de fıkhı bilmekledir Dünya ve ahiret onunla kaim İbadet etmek isteyen onsuz yapamaz Fıkıh, ilimle ameldir”
İmam-ı A’zam, fıkıh ilmini Hammad’dan öğrendi Onun derslerini takip ederken huzurunda gayet edepli oturur, söylediği her şeyi ezberlerdi Hocası talebelerini müzakere yoluyla yoklama yapınca, onun dersleri ezberlediğini görürdü ve benim yanımda ders halkasının başına Nu’mandan başka kimse oturmayacak derdi
İmam-ı A’zam’ın hocası Hammad, fıkıh ilmini İbrahim Nehai’den, bu da Alkame’den, Alkame de Abdullah bin Mes’ud’dan, bu da Peygamberimizden öğrenmiştir Hammad’ın derslerine yirmi sekiz yıl devam edip emsalsiz bir dereceye ulaştı, daha ders aldığı sırada fıkıhta tanınıp meşhur oldu Bu hususta şöyle demiştir: “Ben, ilim ve fıkıh ocağında yetiştim İlim erbabıyla beraber bulundum Fıkıhta en değerli bir hocaya devam ettim”
Hocası Hammad’ın dersine devam ettiği sırada sık sık Hicaz’a gidip Mekke ve Medine’de çoğu Tabiinden olan âlimler ile görüşür, onlardan hadis rivayeti dinler ve fıkıh müzakereleri yapardı Ehl-i beytten Zeyd bin Ali’den, Muhammed Bakır’dan ilim öğrendi Muhammed Bakır ona bakıp; “Ceddimin şeriatini bozanlar çoğaldığı zaman sen onu canlandıracaksın, sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın Şaşıranları doğru yola çevireceksin Allahü teâlâ yardımcın olacak!” buyurmuştur
Tasavvuf bilgilerini Muhammed Bakır, ondan sonra da Silsile-i aliyyenin büyüklerinden olan Ca’fer-i Sadık hazretlerinden öğrendi Yüksek makamlara kavuştu Eshab-ı kiramdan İbn-i Abbas’ın ilmini, Mekke fakihi Ata bin Ebi Rebah’tan ve İkrime’den, hazret-i Ömer ve onun oğlu Abdullah’tan nakledilen ilimleri Abdullah bin Ömer’in azatlısı Nafi’den öğrendi Böylece, Eshab-ı kiramdan İbn-i Mes’ud ve hazret-i Ali’den nakledilen ilimleri de buluşup görüştüğü Tabiinden öğrendi
İmam-ı A’zam bir gün Halife Mansur’un yanına girdi Orada bulunan İsa bin Musa, Mansur’a; “Bugün dünyanın en büyük âlimi bu zattır” dedi Halife Mansur; “Ey Nu’man, bu ilmi kimden aldın?” diye sorunca, o da şu cevabı verdi: “Hazret-i Ömer’den ilim alanlar vasıtasıyla hazret-i Ömer’den; hazret-i Ali’den ilim alanlar vasıtasıyla hazret-i Ali’den; Abdullah bin Mes’ud’dan ilim alanlar vasıtasıyla da Abdullah bin Mes’ud’dan aldım” Bunun üzerine Halife Mansur; “Sen işini gayet sağlam tutmuşsun, ilmi asıl menbaından almışsın” dedi
İmam-ı A’zam, başta Eshab-ı kiramın büyüklerinin ilim silsilesinden olmak üzere dört bin kişiden ilim öğrenip, bütün ilimlerde ve üstünlüklerde en yüksek dereceye ulaşmıştır Şöhreti her yere yayılıp zamanında bulunan ve sonra gelen bütün müctehidler, âlimler, üstün kimseler hatta Hıristiyanlar bile onu hep medhetmiş, övmüştür

İmam-ı A’zamın hocası Hammad bin Ebi Süleyman vefat edince, hocasının talebeleri, arkadaşları ve halkın ileri gelenleri onun yerini dolduracak âlimin, ancak İmam-ı A’zamın olduğunu görerek, ısrarla hocasının yerine geçmesini istediler “İlmin ölmesini istemem!” buyurup, ilim kürsüsüne oturdu Hocası Hammad’ın yerine müftü oldu ve talebe yetiştirmeye başladı
İmam-ı A’zam, hocası Hammad’ın yerine geçince, ilmi, vakarı, üstün tevazuu, takvası, tatlı sözleri ve güler yüzüyle herkes tarafından sevilen ve dini meselelerde insanların bütün müşkillerini çözen yegane müracaat kaynağı oldu Irak, Horasan, Harezm, Türkistan, Tuharistan, Faris diyarı (İran), Hind, Yemen ve Arabistan’ın her tarafından kitleler halinde gelen talebeler, fetva isteyenler ve dinleyicilerle etrafı dolup taşıyordu
İmam-ı A’zamın meclisinde halk tarafından sorulan suallerin cevaplandırılması ve talebeler için verilen muntazam dersler olmak üzere iki türlü müzakere yapılırdı Hergün sabah namazını, camide kılıp öğleye kadar sorulan sualleri cevaplandırır, fetva verirdi Öğleden önce kaylule (öğle vakti bir miktar uyuma) yapıp, öğle namazından sonra yatsıya kadar talebelere ders verirdi Yatsıdan sonra evine gidip biraz dinlenir, sonra tekrar camiye gelip sabaha kadar ibadet ederdi Sorulan suallere cevap vermeden önce, mesele aleni (açık) olarak müzakere edilir, talebeleri suali cevaplandırmaya çalışırdı Meselenin müzakeresi bittikten sonra, kendisi yeniden ele alıp gerekli düzeltmeleri yapar ve konuyu iyice izah ve tasvir ettikten sonra cevaplandırırdı Cevapları verildikten sonra da fetvayı bizzat söylemek suretiyle ve anlaşılır ifadelerle talebelerine yazdırırdı Bu yazılar daha sonra fıkıh kaideleri haline gelmiştir Dini bir mesele cevaplandırılıp halledilince şükür için tekbir getirirlerdi Bu esnada Kufe mescidi tekbir sadalarıyla inlerdi
Talebelerine verdiği muntazam dersleri ise çok mükemmel bir usul ile yürütürdü Bir taraftan fıkhın eski hadiselere ait bilinen hükümleri takrir edilir (anlatılır) ve müzakere yapılır, diğer taraftan yeni hadiselere ait hükümler bulunurdu Geçmiş ve yaşanmakta olan hadiselerin hükümleri takrir edilirken, bunlara benzeyen veya aynı cinsten olup da gelecekte vuku bulabilecek hadiselere ait hükümler de araştırılıp bulunurdu Dolayısıyla İmam-ı A’zamın derslerinde geçmiş ve yaşanmakta olan halin meselelerinden başka, geleceğe ait meselelere geçilmiş ve fıkhın külli (genel) kaideleri tesbit edilmiştir
İmam-ı A’zam hazretlerinin ders halkasında çözülen fiili ve nazari fıkhi meseleleri yarım milyona ulaşmıştır Bunların içinde, fıkıh ilminin anlaşılmasına yarayan sarf, nahiv ve hesaba (fen ilimlerine) ait öyle ince meseleler de vardır ki, onların meydana çıkarılması ve çözülmesinde Arap dilinin ve cebir ilminin mütehassısları dahi aciz kalmışlar, hayranlıklarını ifade etmişlerdir Çözülen fıkhi meseleler cinslerine göre kısımlara (kitaplara), kısımlar da nevilerine göre bab ve fasıllara ayrılmıştır Başta taharet bahsiyle ibadetler, münakehat, muamelat, hudud (had cezaları), ukubat, sulh, cihad ve devletler hukuku, feraiz, yani miras hukuku olmak üzere sıralanarak fıkıh düzenlenmiştir
Böylece İmam-ı A’zam, fıkıh ilmini ilk defa kollara ayırıp her branşın bilgilerini ayrı ayrı toplamış, usuller koymuş, Feraiz ve Şurut kitaplarını yazmıştır Ayrıca Eshab-ı kiramın, Peygamberimizden naklen bildirdiği iman, itikad bilgilerini de toplayıp yüzlerce talebesine bildirdi İlm-i Kelâm, yani iman bilgileri mütehassısları yetiştirdi İmam-ı Matüridi ondan gelen kelâm bilgilerini kitaplara yazdı Yetiştirdiği talebelerin sayısı dört bine ulaşmış olup, bunlardan yedi yüz otuzu ilimde iyice yükselmiş, içlerinden kırk kadarı ictihad derecesine çıkmıştır Bazı müellifler onun derslerinde yetişen talebelerinin isim ve künyelerini, mensub oldukları şehirlerini tesbit edip, yazmışlardır
İmam-ı A’zam ticaretle de uğraşırdı Talebelerinin ihtiyaçlarını kendi kazancından karşılardı Talebelerine son derece şefkatli davranır, onların ilimde iyi yetişmeleri için büyük titizlik gösterirdi Talebelerini o kadar mükemmel yetiştirmişti ki, başkalarının uzun zamanda buldukları hükümleri onlar kısa zamanda bulurdu Onun ders usulünü ve talebelerini görmek için gelen, aralarında Tabiinin büyüklerinin de bulunduğu ilmi bir heyet onların bu üstünlüğünü, başarısını görerek büyük bir memnuniyetle ayrılmışlardır Talebelerine; “Sizler benim kalbimin sevinci, hüznümün tesellisisiniz” buyururdu
Emevilerin son zamanlarında Emevi valisi, İmam-ı A’zama devlet idaresinde bir vazife vermek isteyerek bu hususta zorlamıştır Fakat İmam-ı A’zam bir takım sebeplerden dolayı bu vazifeyi asla kabul edemeyeceğini bildirmiştir Bunun üzerine hapsedilerek işkence yapıldı Daha sonra serbest bırakılınca, hicri 130 (M 747) yılında Mekke’ye gidip orada altı yıl kadar kaldı Mekke’de de talebelere ders ve fetva vererek ilmi mütalaalar yaptı Daha sonra Abbasilerin bir devlet haline gelip kuvvetlenmesinden sonra Kufe’ye döndü Buradaki derslerine ömrünün son yıllarına kadar devam etti Otuz yıllık müddet içinde verdiği derslerinde yetişen talebelerinin herbiri o zaman çok genişlemiş olan İslam dünyasının her tarafına yayılarak müftilik, müderrislik, kadılık gibi çeşitli vazifelerle büyük hizmetler yapmak suretiyle Peygamberimizin bildirdiği yol olan Ehl-i sünnet itikadını ve fıkıh ilmini her tarafa yaydılar ve bu hususta kıymetli kitaplar yazdılar İnsanlara doğru yolu gösterip saadete kavuşturdular Bu hizmeti kendilerinden sonraki asırlara da aksettirdiler
Başta gelen talebeleri; İmam-ı Ebu Yusuf ismiyle meşhur Yakub bin İbrahim, Muhammed Şeybani, Züfer bin Hüzeyl, Hasan bin Ziyad, oğlu Hammad, Davud-i Tai, Esad bin Amr, Afiyat bin Yezid el-Advi, Kasım bin Ma’an, Ali bin Müshir, Hibban bin Ali gibi yüzlerce âlimlerdir

İmam-ı A’zam hazretleri, fıkhı; “Leh ve aleyhte olanı bilmek, tanımak” diye tarif etmiştir Bu tarife göre fıkhı tesbit etmek için, Edille-i şer’iyyeye başvururdu Bunlar Kitap, yani Kur’an-ı kerim, Sünnet (Peygamber efendimizin sözleri, fiilleri ve takrirleri), İcma-ı Ümmet (Eshab-ı kiramın bir mesele hakkındaki sözbirliği) ve Kıyas-ı Fukaha (hükmü verilmiş meselelere benzeterek bir başka meseleyi hükme bağlamak)dır
İmam-ı A’zam herhangi bir fıkıh mevzuunun işlenmesi veya fetvasının takrir edilmesi, yahut da cevabı bulunmak üzere mevzu (konu) edildiğinde, sırasıyla bu dört kaynağa baş vururdu Önce Kur’an-ı kerime bakar, hükmü aranan meselenin işaret yoluyla, iktiza yoluyla, ibare yoluyla veya delalet yoluyla cevabı varsa meseleyi ona göre çözerdi Meselenin halli için Kur’an-ı kerimde delil bulunmazsa Sünnete, burada da bulamazsa İcma-ı Ümmete bakardı Bu kaynaklarda bulursa meseleyi çözerdi, hükmünü bildirirdi Şayet sırasıyla bu üç kaynakta bulamazsa, o zaman Kıyasa başvurur ve kendisine mahsus olan istihsan kaidesiyle hüküm verir ve meseleyi çözerdi

İşte İmam-ı A’zam Ebu Hanife; en mükemmel usullerle yaptığı uzun çalışmaları ve ictihadı neticesinde çözdüğü ve tedvin ettiği fıkıh (hukuk) bilgileri ile Müslümanların ibadetlerinde ve diğer işlerinde İslamiyete doğru bir şekilde uymak için takip edecekleri bir yolu gösterdi ve bu yola “Hanefi Mezhebi”denildi
İmam-ı Şafii şöyle buyurmuştur: “Bütün Müslümanlar İmam-ı A’zamın ev halkı, çoluk çocuğu gibidir” (Yani, bir adam çoluk çocuğunun nafakasını kazandığı gibi İmam-ı A’zam da insanların işlerinde muhtaç oldukları din bilgilerini meydana çıkarmayı kendi üzerine almış, herkesi kolaylığa ve rahata kavuşturup güç bir işten kurtarmıştır)
Yaşadığı devrin özellikleri


İmam-ı A’zamın yaşadığı devir, Emeviler ve Abbasiler zamanına isabet etmektedir Ömrünün elli iki yılını Emeviler, on sekiz yılını da Abbasiler devrinde geçirdi Emevi devletinin son bulup, Abbasi devletinin kuruluşuna ve bu arada vuku bulan çeşitli hadiselere şahit oldu Bütün hadiseler içerisinde İmam-ı A’zam, bir taraftan dini öğrendi ve öğretti Diğer taraftan da, Ehl-i sünnet itikadında olan insanları, imandan ayırmaya çalışan ve kendilerine “Dehriyyun” denilen dinsizlerle ve sapık fırkalarla mücadele etti Bunların başında Şii, Harici, Mürcie, Mutezile, Cebriyye gibi fırkalar gelmekteydi Bu fırkaların her biri ile yaptığı münazaralarda onları kesin delillerle susturuyordu Hatta ders verdiği sırada bile, ellerinde kılıçlarıyla yanına girip münazara edenler, aldıkları ikna edici cevaplar karşısında, ya doğru yola giriyorlar veya verecek cevap bulamayınca perişan bir halde çekip gidiyorlardı

Şahsiyeti ve büyüklüğü


İmam-ı A’zam, Allahü teâlânın rızasından başka bir düşüncesi olmayan büyük bir âlimdi Dinden soranlara İslamiyeti dosdoğru şekliyle bildirir, taviz vermez, bu yolda hiçbir şeyden çekinmezdi Onun kitaplarına, ders halkasına ve fetvalarına herhangi bir siyasi düşünce ve güç, nefsani arzu ve menfaat, şahsi dostluk ve düşmanlık gibi unsurlar asla girmemiştir
İmam-ı A’zam Ebu Hanife nefsine tam olarak hakimdi Lüzumsuz şeylerle asla uğraşmazdı Ancak kendisi gibi büyük İslam âlimlerinde görülen heybet, vakar ve ahlak-ı hamide (yüksek İslam ahlakı) ile her halükarda insanların kurtuluşu için çırpınırdı Muarızlarına bile sabır, güler yüz, tatlılık ve sükunetle davranır, asla heyecan ve telaşa kapılmazdı Keskin ve derin bir firaset sahibiydi Bu haliyle insanların içlerinde gizledikleri şeylere nüfuz eder ve olayların sonuçlarını sezerdi
Ayrıca kuvvetli şahsiyeti, keskin zekası, üstün aklı, engin ilmi, heybeti, geniş muhakemesi, muhabbeti ve cazibesi ile karşılaştığı herkese tesir eder, gönüllerini cezbederdi Karşısına çıkan ve uzun tetkiki gerektiren bazı meseleleri, derin bir mütalaadan sonra, böyle olmayanları ise anında ve olayın açık misalleriyle cevaplandırırdı En inatçı ve peşin hükümlü muarızlarını bile, en kolay bir yoldan cevaplandırarak ikna ederdi Bu hususta hayret verici sayısız menkıbeleri meşhurdur Aşağıda bunlardan birkaçını arzedeceğiz
Hasılı İmam-ı A’zam Ebu Hanife, İslamiyetin, Müslümanlardan doğru bir itikad (Ehl-i sünnet itikadı), doğru bir amel ve güzel bir ahlak istediğini bildirmiş, ömrü boyunca bu kurtuluş yolunu anlatmıştır Vefatından sonra da yetiştirdiği talebeleri ve kitapları asırlar boyunca gelen bütün Müslümanlara ışık tutmuş ve rehber olmuştur
İmam-ı A’zam, İslam dinine yaptığı bütün bu hizmetleriyle İslamiyeti iman, amel ve ahlak esasları olarak bir bütün halinde insanlara yeniden duyurmuş, şüphesi ve bozuk bir düşüncesi olanlara cevaplar vermiş, Müslümanları çeşitli fitneler ve propagandalarla zaafa düşürmek, parçalamak ve böylece İslam dinini yıkabilmek ümidine kapılanları hüsrana uğratmış, önce itikadda birlik ve beraberliği sağlamış; ibadetlerde, günlük işlerde Allahü teâlânın rızasına uygun bir hareket tarzının esaslarını ve şeklini tesbit etmiştir Böylece, ikinci hicri asrın müceddidi (dinin yeniden yayıcısı) ünvanını almıştır
Buhari ve Müslim’deki bir hadis-i şerifte; “İman, Süreyya yıldızına çıksa, Faris oğullarından biri elbette alıp getirir” buyruldu İslam âlimleri, bu hadis-i şerifin İmam-ı A’zam hakkında olduğunu bildirmiştir Yine Buhari ve Müslim’de bildirilen bir hadis-i şerifte; “İnsanların en hayırlısı, benim asrımda bulunan Müslümanlardır (yani Eshab-ı kiramdır) Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir (yani Tabiindir) Onlardan sonra da onlardan sonra gelenlerdir (yani Tebe-i tabiindir)” buyruldu İmam-ı A’zam da, bu hadis-i şerifle müjdelenen Tabiinden ve onların da en üstünlerinden biridir Hayrat-ul-Hisan, Mevdu’at-ül-Ulum ve Dürr-ül-Muhtar da yazılı olan hadis-i şeriflerde buyuruldu ki:
(Adem (aleyhisselam) benimle öğündüğü gibi ben de ümmetimden bir kimse ile öğünürüm İsmi Nu’man, künyesi Ebu Hanife’dir O, ümmetimin ışığıdır)
(Peygamberler benimle öğündükleri gibi ben de Ebu Hanife ile öğünüyorum Onu seven beni sevmiş olur Onu sevmeyen beni sevmemiş olur)
(Ümmetimden biri, şeriatimi canlandırır Bid’atleri öldürür Adı Nu’man bin Sabit’tir)
(Her asırda ümmetimden yükselenler olacaktır Ebu Hanife zamanının en yükseğidir)
Hazret-i Ali de; “Size bu Kufe şehrinde bulunan, Ebu Hanife adında birini haber vereyim Onun kalbi ilim ve hikmet ile dolu olacaktır Ahir zamanda, birçok kimse, onun kıymetini bilmeyerek helak olacaktır Nitekim Şiiler de, Ebu Bekir ve Ömer için helak olacaklardır” buyurdu
İmam-ı A’zamın zamanında ve sonraki asırlarda yaşayan İslam âlimleri hep onu medh etmişler, büyüklüğünü bildirmişlerdir Abdullah ibni Mübarek anlatır:
Ebu Hanife, İmam-ı Malik’in yanına geldiğinde İmam-ı Malik ayağa kalkıp ona hürmet gösterdi O gittikten sonra yanındakilere: “Bu zatı tanıyor musunuz? Bu zat, Ebu Hanife Nu’man bin Sabit’tir Eğer şu ağaç direk altındır dese, isbat eder” dedi
Yine Abdullah ibni Mübarek der ki: “Hasan bin Ammare’yi Ebu Hanife ile birlikte gördüm Ebu Hanife’ye şöyle diyordu: “Allahü teâlâya yemin ederim ki fıkıhta senden iyi konuşanı, senden sabırlısını ve senden hazır cevap olanını görmedim Elbette sen fıkıhta söz söyleyenlerin efendisi ve reisisin Senin hakkında kötü söyleyen sana hased edenler, seni çekemeyenlerdir”
Veki' der ki:
“Allahü teâlâya yemin ederim ki, Hazret-i İmam çok emin idi Yine Allahü teâlâya yemin ederim ki Allahü teâlâ onun kalbine azamet ve celaleti ile tecelli eylemişti, Allahü teâlânın rızasını her şeye tercih ederdi”
Yahya bin Kettan der ki :
“Onu görünce Allahü teâlâdan korktuğunu anladım”
Ebu Ahvas der ki :
“Eğer kendisine üç güne kadar öleceği bildirilse, yapmakta olduğu amelden, ibadetten daha fazlasını yapması imkansızdı, çünkü her zaman yapılabilecek ibadetin çoğunu yapardı”

Nasr ibni Muhammed, anlatır: Hazret-i İmamın bir müddet fetva vermesi yasaklanmıştı O zaman oğlu Hammad gelip bazı su*aller sordu, Hazret-i imam cevap vermedi Hammad dedi ki: (Babacığım şimdi seni kimse görmü*yor, cevap verseniz ne lazım gelir?) Buyurdu ki: (Korkarım ki «Sultan hiç fetva verdin mi?» diye sorduğu zaman, ben de vermedim diyemem, yani yalan söyleyemem)
Abdulah İbni Mübarek, Süfyan-ı Sevri'ye sordu:
“Ebu Hanife'yi gıybet edilmekten uzaklaştıran nedir, düşmanları bile onu gıybet etmiyor” Buyurdu ki: “Yemin ederim ki, o bir kimsenin, hasenatını gidermekten daha akıllıdır” (Yani o kadar akıllıydı ki, başkalarının onu gıybet edip sevaplarını vermeleri, için, herkesi idare ederdi)
Şerik der ki :
“O çok susar, az konuşurdu Aklı, idraki ilmi çok idi Az münakaşa eder ve az konuşurdu”
Bekir İbni Ma'ruf der ki:
“Bu ümmetin içinde sireti, Ebu Hanife'den güzel olan bir kimse görmedim”
(Siret, ahlak ve kalb güzelliği demektir)
Fudayl, der ki:
“Ebu Hanife, faziletin çokluğu, konuşmasının azlığı, ilme ve ilim sahiblerine hizmeti ile tanınır”
Hasen İbni Salih der ki:
“Ebu Hanife, kuvvetli vera sahibi ve haramlardan çok uzak idi Şüpheli olur diye, helalların fazlasından kaçınırdı Kendini ve ilmini koruma hususundan daha kuvvetli âlim görmedim Vefatına kadar ömrü mücadele ile geçdi”
Yezid ibni Harun der ki:
“Bin âlimin huzurunda bulunup hepsinden ilim topladım Bunların içinde, vera sahibi ve dilini çok koruyan Ebu Hanifeden başkasını görmedim”
Hafas der ki:
“Otuz sene Ebu Hanifenin sohbetinde bulundum Aleni yapmadığı bir şeyi, gizli de yapdığını görmedim Şüphelendiği bir şey, malının hepsi bile olsa yanında saklamaz, elinden çıkarırdı”
Harun Reşid, Ebu Yusuf'a Hazret-i İmamın ahlakını sordu Ebu Yusuf şöyle anlattı:
(Haramdan nefret eder, çok sakınırdı Dinde bilmediği şeyi söylemezdi Allahü teâlâya itaat ve ibadet etmeği ve ona isyan etmemeği çok severdi Dünyayı sevenlerden, dünyaya düşkün olanlardan uzak idi Az konuşur, çok düşünürdü Eğer bir soru sorulsa ve cevabını bilse, söyler ve daima doğruyu söylerdi Eğer bunun gayrisi bir mesele olsa, hak üzere kıyas edip, ona tabi olur Bunda dinini çok kayırırdı İlim ve malını Allah yolunda dağıtırdı İnsanlardan hiç kimseye ihtiyacı yoktu, O yalnız Allahü teâlânın rahmetine kavuşmağı ve rızasını kazanmağı düşünürdü Hiç kimseye tama' etmez Gıybet etmekden çok uzak idi Bir kimseyi hayırdan, iyilikten başka şey ile anmazdı)
Harun Reşid, bunları dinledikten sonra dedi ki:
(Bu saydıkların salihlerin, evliyanın ahlakıdır)

Hasen bin Ziyad der ki:
“Yeminle söylüyorum Takvası o kadar fazla idi ki, valilerden ve halifeden hediye kabul etmezdi”
Halife Mensur, kendisine otuz bin akça gönderdi Halifeye dedi ki, (Ey Emir-ül-mü'minin, ben Bağdadda misafir gibiyim Yanımda insanlara verilecek çok emanetler vardır Bunları saklıyacak yerim yoktur Bunları Beyt-ül malda saklasalar iyi olur) Halife kabul etti Hazret-i imam vefat edince, Beyt-ül maldaki insanlara verilecek emanetleri çıkardılar O paralar orada idi Mensur bunları görünce, (Ebu Hanife bize bir oyun oynadı, anlıyamadık) dedi
Hafız Muhammed ibni Meymun der ki:
“Ebu Hanife’nin zamanında ondan arif ve fakih yoktu Yemin ederim ki, onun mübarek ağzından bir söz duymağa yüz bin dinar (altın) veririm”
İbn-i Üyeyne;
“Onun eşini ve benzerini gözüm görmedi, fıkıh bilgisi Kufe’de Ebu Hanife’nin talebesindedir” demiştir
Davud-i Tai’nin yanında Ebu Hanife hazretlerinden konuşuldu Buyurdu ki: “O bir yıldızdır Karanlıkta kalanlar onunla yol bulur, hidayete kavuşur”
Hafız Abdülaziz ibni Revvad der ki: “Ebu Hanife’yi seven, Ehl-i sünnet vel-cemaat mezhebindedir Ona buğz eden, kötüleyen bid’at sahibidir Ebu Hanife bizimle insanlar arasında miyardır (ölçüdür) Onu sevenin, ona yüzünü dönenin Ehl-i sünnet olduğunu; buğz edenin bid’at sahibi olduğunu anlarız”
İbrahim bin Muaviye-i Darir der ki: “Ebu Hanife’yi sevmek sünnetin tamamındandır Ebu Hanife adaleti gözetir, insafla konuşur, ilmin yollarını insanlara beyan eder ve herkesin müşkillerini çözerdi”
Hakikate varmış evliyanın büyüklerinden Sehl bin Abdullah Tüsteri; “Eğer Musa ve İsa aleyhimesselamın kavimlerinde Ebu Hanife hazretleri gibi âlimler bulunsaydı, bunlar doğru yoldan ayrılıp, dinlerini bozmazlardı” buyurmuştur
İmam-ı Şafii; “Ben İmam-ı A’zam Ebu Hanife’den daha büyük fıkıh âlimi bilmem Fıkıh öğrenmek isteyen onun talebesinin ilim meclisinde otursun, onlara hizmet etsin” buyurmuştur
Ahmed ibni Hanbel; “İmam-ı A’zam, vera (haramlara düşme korkusuyla şüphelilerden sakınan) ve zühd (dünyaya düşkün olmayan), isar (cömertlik) sahibiydi Ahirete olan arzusunun çokluğunu kimse anlayacak derecede değildi” buyurmuştur
İmam-ı Malike; “İmam-ı A’zamdan bahsederken onu diğerlerinden daha çok medh ediyorsunuz?” dediklerinde; “Evet öyledir Çünkü, insanlara ilmi ile faydalı olmakta, onun derecesi diğerleri ile mukayese edilemez Bunun için ismi geçince, insanlar ona dua etsinler, diye hep meth ederim” buyurmuştur
İmam-ı Gazali; “İmam-ı A’zam Ebu Hanife çok ibadet ederdi Kuvvetli zühd sahibiydi Marifeti tam bir arif idi Takva sahibi olup, Allahü teâlâdan çok korkardı Daima Allahü teâlânın rızasında bulunmayı isterdi” buyurmuştur
Yahya bin Muaz-ı Razi anlatır: Peygamber efendimizi rüyada gördüm ve; “Ya Resulallah, seni nerede arayayım?” dedim Cevabında; “Beni, Ebu Hanife’nin ilminde ara” buyurdu
İmam-ı Rabbani hazretleri buyurur ki: “İmam-ı A’zam, abdestin edeplerinden bir edebi terk ettiği için kırk senelik namazını kaza etmiştir Ebu Hanife takva sahibi, sünnete uymakta ictihad ve istinbatta (şer’i delillerden hüküm çıkarmakta) öyle bir dereceye kavuşmuştur ki, diğerleri bunu anlamaktan acizdirler İmam-ı A’zam, hadis-i şerifleri ve Eshab-ı kiramın sözünü kendi reyine (ictihadına tercih) ederdi” İmam-ı Rabbani hazretleri Mebde’ ve Mead risalesinde de şöyle buyurur: “Derecesinin yüksekliğini ve kıymetini anlatmaktan aciz olduğumuz o büyük imamın şanından ne yazayım! Müctehidlerin en vera sahibiydi En müttekisi (Allah’tan korkarak haramdan çok sakınanı) o idi Şafii’den de, Malik’ten de, İbn-i Hanbel’den de her bakımdan üstündü”
Yine İmam-ı Rabbani ve Muhammed Parisa hazretleri buyurdular ki: “İsa aleyhisselam gibi ülülazm bir peygamber gökten inip İslam diniyle amel edince ve ictihad buyurunca, ictihadı İmam-ı A’zamın ictihadına uygun olacaktır Bu da İmam-ı A’zamın büyüklüğünü, ictihadının doğruluğunu gösteren en büyük şahittir”

Feridüddin-i Attar hazretleri İmam-ı A’zamı şöyle anlatır;
“Şeriatın ve milletin ışığı, din ve devletin mumu, hakikatler menbaı, manevi cevherler ve ince bilgiler denizi, arif, âlim, sofi, cihanın imamı, methi bütün dillerde dolaşan, her mil*letin makbulü olanı ben nasıl anlatabilirim? Onun riyazet ve mücahedeleri, onun halvet ve müşahedelerinin sonu yoktur Firasette, siya*sette, akıllılıkta ve zekilikte bir tane idi Mü*rüvvet ve fütüvvette bir hilkat garibesi idi Cihanın kerimi, zamanın en cömerdi, devri*nin efdali ve vaktinin en âlimi idi En yüksek derece ve eşsiz mertebede idi Hazret-i İmamı-ı Ebu Hanife Kufi'nin şemaili, vasıfları Tevrat' ta, yazılı idi”
(Riyazet: nefsin istediklerini yapmamak*tır, (Mücahede: ise nefsin istemediklerini yapmaktır)
Son asrın, zahir ve batın (kalp) ilimlerinde kamil, dört mezhebin fıkıh bilgilerinde mahir, büyük âlim Seyyid Abdülhakim Arvasi hazretleri buyurdu ki: “İmam-ı A’zam, İmam-ı Yusuf ve İmam-ı Muhammed de, Abdülkadir Geylani gibi büyük evliya idiler Fakat âlimler kendi aralarında iş bölümü yapmışlardır Yani herbiri zamanında neyi bildirmek icap ettiyse onu bildirmişlerdir İmam-ı A’zam zamanında fıkıh bilgisi unutuluyordu Bunun için hep fıkıh üzerinde durdu Tasavvuf hususunda pek konuşmadı Yoksa Ebu Hanife nübüvvet ve vilayet yollarının kendisinde toplandığı, Ca’fer-i Sadık hazretlerinin huzurunda iki sene bulunup öyle feyz, nur ve varidat-ı ilahiyyeye kavuşmuştur ki, bu büyük istifadesini; “O iki sene olmasaydı, Nu’man helak olurdu!” sözü ile anlatabildiler Silsile-i zehebin en büyük halkasından olan Ca’fer-i Sadık’tan tasavvufu alıp, vilayetin (evliyalığın) en son makamına kavuşmuştur Çünkü Ebu Hanife, Peygamber efendimizin varisidir Hadis-i şerifte; “Âlimler peygamberlerin varisleridir” buyuruldu Varis, her hususta veraset sahibi olduğundan, zahiri ve batıni ilimlerde Peygamber efendimizin varisi olmuş olur O halde her iki ilimde de kemaldeydi”
İslam âlimleri, İmam-ı A’zamı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve evliyayı da bu ağacın dallarına benzetmişler, O’nun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bir veya birkaç bakımdan büyük kemalata (olgunluklara, üstünlüklere) erdiklerini belirtmişlerdir
İslam dünyasında ilimleri ilk defa tedvin ve tasnif eden odur Din bilgilerini kelâm, fıkıh, tefsir, hadis, vs isimleri altında ayırarak bu ilimlere ait kaideleri tesbit etti Böylece O’nun asrında zuhur eden eski Yunan felsefesine ait kitapların tercüme edilmesiyle birlikte, bu kitaplarda yazılı bozuk sözlerin, fikirlerin din bilgileri arasına karıştırılmasını ve İslam dinine bid’atlerin sokulması tehlikesini bertaraf etti İmam-ı A’zamdan önce İslamiyetin ilk yıllarında ilimlerin tasnifi yolunda herhangi bir çalışmaya ihtiyaç duyulmamıştır Çünkü ilk asırlarda yaşıyan salih ve temiz Müslümanların ilimleri başta din bilgileri olmak üzere son derece berrak ve mükemmeldi İlk yıllarda ilimlerin kağıda geçirilmiş bir tasnif tablosu bulunmamakla beraber, İslam âlimlerinin sözlerinde, eserlerinde ve Müslümanların günlük hayatlarında kendiliğinden vücud bulmuş ve yaşanmakta olan bir ehemmiyet sırası vardı En mühim olan iman (itikad), ibadet ve ahlak bilgileriydi Bu bilgilere Yunan felsefesi, Hıristiyanlık, Yahudilik, Hint inançları, Mecusilik ve benzeri bozuk yolların İslamiyeti içten yıkmak isteyen art niyetli kimseler veya din bilgisi az olanlar tarafından karıştırılmak tehlikesi başgösterince, yüksek din bilgilerini tasnif ederek kitaplara geçirmek bir mecburiyet halini aldı İmam-ı A’zam hazretleri bu çok mühim vazifeyi mükemmel bir şekilde yerine getirerek, o asırda tartışmaları yapılan ve din bilgisi az olan Müslümanlar arasında yayılmasına çalışılan Şia, Mu’tezile, Mücessime, Cebriyye, Kaderiyye ve benzeri gibi sapık fırkaların bozukluklarını göstererek, hem onlara cevaplar vermiş ve hem de kendisinden sonraki asırlarda gelen Müslümanların İslamiyeti her bakımdan doğru, berrak haliyle öğrenmelerini ve böylece inanmalarını temin etmiştir İyi düşünüldüğünde bütün insanlığın dünya ve ahiret saadetini doğrudan doğruya ilgilendirdiği açıkça görülen bu çok mühim hizmet, İmam-ı A’zamın zamanında ve daha sonra yetişen mezhep imamları, İslam âlimleri, evliyanın büyükleri tarafından da tazim ve şükranla yad edilmiş, bu büyük imam “Ehl-i sünnetin reisi”, “İmam-ı A’zam” (en büyük imam) adıyla anılmıştır
Takvası ve menkıbeleri


İmam-ı A’zamın babası Sabit hazretleri

Şemseddin-i Sivasi'nin Menakıh-i İmam-ı A'zam isimli eserinde şöyle yazılıdır:
İmam-ı A'zamın babası Sabit (rahmetullahi aleyh) küçük yaştan beri ahlakı temiz, takva ve vera sahibi idi Yüzü gayet nurlu olup züh*dü, salahı ve ilmi pek çok idi
Bir gün bir dere kenarında abdest alıyordu Suda bir elma gördü Abdestten sonra suda çürüyüp gidecek olan bu elmayı alıp yedi Fakat tükrüğünde kan gördü Şimdiye kadar böyle bir hal görmediği için tükrükteki kanın bu elma*dan ileri geldiğini tahmin etti Yediğine pişman oldu Elmanın sahibini bulup helallaşmak için dereboyunca gitti Nihayet yediği elmaya benzeyen bir meyve bahçesi gördü Sahibini sordu Bu zatın gayet cömert ve ihsan sahibi olduğunu, hatta ağaçta bulunan bütün elmaları toplayıp götürülse yine bir şey demiyeceğini, bir elmanın ne ehemmiyeti olacağını söylediler Buna rağmen elmanın sahibini buldu, meseleyi an*lattı, ya parasını almasını veya helal etmesini istedi Bahçe sahibi gencin bu halini görünce takva ve verasının doğru olup olmadığını öğ*renmek için şöyle dedi:
- Yediğin elmam için ne vereceksin?
- Altın gümüş neyim olsa veririm
- Ben altın gümüş istemem ama, eğer kı*yamette senden davacı olmamı istemezsen bir teklifim var, onu kabul etmen gerekir
- Teklifin nedir?
- Yapacaksan söyliyeyim
- Şeriata uygunsa yapabilirim
- Kör, sağır, dilsiz ve kötürüm bir kızım var, bununla evlenmeğe razı olursan o zaman elmayı sana helal edebili*rim
Sabit hazretleri ahirete kul hakkıyla gitmemek için bu teklifi kabul etti Düğün hazırlığı yapıldı Sabit hazretlerinin ilk gece odaya girmesiyle çıkması bir oldu Hemen kayınpederine koşup, (efendim, bir yanlışlık var galiba, içeride sizin bahsettiğiniz vasıflarda bir kız yok, tam tersi!) Kayınpederi tebessüm ederek, (evladım o benim kızımdır, senin de helalindir Ben sana kör dediysem, o hiç haram görmemiştir Sağır dediysem, o hiç haram duymamıştır Dilsiz dediysem, o hiç haram konuşmamıştır Kötürüm dediysem, o hiç harama gitmemiştir Var git helalinin yanına, Allahü teâlâ mübarek ve mesut etsin)
İşte bu evlilikten, yani böyle ana babadan İmam-ı Azam Ebu Hanife hazretleri dünyaya geldi

Onu hazret-i Ebu Bekire benzetirlerdi

İmam-ı A’zam ticaret yapardı Onun kanaatkarlığı, cömertliği, emanete riayeti ve takvası ticaret muamelelerinde de daima kendini göstermiştir Tacirler ona hayret ederler ve ticarette onu hazret-i Ebu Bekire benzetirlerdi Ticareti ortakları ile beraber yapar ve her yıl kazancının dört bin dirhemden fazlasını fakirlere dağıtır, âlimlerin, muhaddislerin, talebelerinin bütün ihtiyaçlarını karşılar ve ayrıca onlara para dağıtarak, tevazu ile şöyle buyururdu: “Bunları ihtiyacınız olan yere sarf edin ve Allaha hamd edin Çünkü verdiğim bu mal hakikatte benim değildir, sizin nasibiniz olarak Allahü teâlânın ihsan ve kereminden benim elimden size gönderdiğidir” Böylece ilim ehlini, maddi bakımdan başkalarına minnettar bırakmaz, rahat çalışmalarını temin ederdi Kendi evine de bol harcar, evine harcettiği kadar da fakirlere sadaka verirdi Zenginlere de hediyeler verirdi Her Cuma günü anasının, babasının ruhu için fakirlere ayrıca yirmi altın dağıtırdı Meclisine devam edenlerden birinin elbisesini çok eski gördü İnsanlar dağılıncaya kadar oturmasını söyledi Kalabalık dağılınca o kimseye; “Şu seccadenin altındakileri al, kendine güzel bir elbise yaptır” buyurdu Orada bin akçe vardı

Buyurdu ki :
“Kırk seneden fazla oluyor ki, dört bin akçeye malikim Bundan fazla param olunca, dağıtırım Daha fazla para bulundurmayışımın sebebi, Hazret-i Ali’nin şu sözüdür: (Dört bin ve ondan aşağı akçe nafakadır) Eğer halife ve valilere müracaat etmek ve onlardan bir şey istemek korkusu olmasa, bir akçe bile yanımda bulundurmaz*dım”

İmam-ı A’zam bir gün yolda giderken onu gören bir adam, yüzünü ondan saklayıp başka bir yola saptı Hemen o adamı çağırıp; “Neden yolunu değiştirdin?” diye sordu Adam cevabında; “Size on bin akçe borcum var Uzun zaman oldu ödeyemedim ve çok sıkıldım, utandım” dedi İmam-ı A’zam; “Sübhanallah, ben o parayı sana hediye etmiştim Beni görüp sıkıldığın ve utandığın için hakkını helal et!” dedi

Bir defasında ortağına, sattığı mallar içinde kusurlu bir elbise olduğunu söyleyip, bunu satarken özrünü göstermesini tenbih etti Fakat ortağı bu elbiseyi satarken elbisenin kusurunu söylemeyi unuttu Satın alan kimseyi de tanımıyordu İmam-ı A’zam bunu öğrenince o mallardan alınan doksan bin akçeyi sadaka olarak dağıttı

Müşteri fakir veya ahbabından olursa onlardan kar almaz, malı aldığı fiyata verirdi Bir defasında ihtiyar bir kadın gelip, ben fakirim, bana şu elbiseyi maliyeti fiyatına sat, dedi Dört dirhem ver, onu al, deyince, bu elbisenin maliyetinin daha fazla olduğunu tahmin eden kadın; “Ben, ihtiyar bir kadıncağızım Yoksa benimle böyle alay mı ediyorsun?” dedi “Hayır, bunda alay yok” deyip elbiseyi ihtiyar kadına dört dirheme verdi

Bir malı satın alırken de, satarken de insanların hakkına riayet ederdi Birisi ona satmak üzere bir elbise getirdi Fiyatını sordu O da yüz akçe istediğini söyleyince, İmam-ı A’zam bunun değeri yüz akçeden daha fazladır, dedi Satan kişi yüzer yüzer arttırarak dört yüze çıktı Hayır daha fazla eder, deyip, bu işten anlayan bir tüccar çağırarak, fiyat takdir ettirdi ve o elbiseyi beş yüz akçeye satın aldı

Hizmetimdeki kusurumu bu anlayışıma bağışla!

İmam-ı A’zam, kırk sene yatsı namazının abdesti ile sabah namazını kıldı Elli beş defa hac yaptı, son haccında Ka’be-i muazzama içine girip burada iki rekat namaz kıldı Namazda bütün Kur’an-ı kerimi okudu Sonra ağlayarak; “Ya Rabbi! Sana layık ibadet yapamadım Fakat senin akıl ile anlaşılmayacağını iyi anladım Hizmetimdeki kusurumu bu anlayışıma bağışla!” diyerek dua etti O anda bir ses işitildi ki: “Ey Ebu Hanife sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin! Seni ve kıyamete kadar senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri af ve mağfiret ettim” buyruldu

Yedi sene koyun eti yemedi!
Kufe şehrinin köylerini haydutlar basıp koyunları çalmışlardı İmam-ı A’zam bu çalınan koyunlar şehre getirilip satılır düşüncesiyle, “koyunun en fazla yedi sene yaşadığını” bildiği için, yedi sene koyun eti yemedi Geceleri namaz kılar, ağlamasını ve inlemesini yakınları işitirdi Esed bin Amr der ki: “Ebu Hanife'nin ağlamasını geceleri komşular duyar ve ona acırlardı”

Allahü teâlâ dinini onunla kuvvetlendirir, ihya eder
İmam-ı A’zam, bir gece rüyasında Peygamberimizin kabrini açmış, mübarek bedenine sıkıca sarılmıştı Uyanınca bu fevkalade rüyasını Tabiinin büyüklerinden İbn-i Sirin’e gidip anlattı İbn-i Sirin; “Bu rüyanın sahibi sen değilsin, bunun sahibi Ebu Hanife olsa gerek” dedi “Ebu Hanife benim!” deyince, İbn-i Sirin; “Sırtını aç göreyim” dedi Sırtını açınca iki omuzu arasında bir “ben” gördü ve; “Sen o kimsesin ki, Peygamberimiz senin hakkında; (Benim ümmetim içinde, iki omuzu arasında bir “ben” bulunan biri gelir Allahü teâlâ dinini onunla kuvvetlendirir, ihya eder) buyurdu” dedi

Âlimlerin kanı zehirlidir!
İmam-ı A’zam talebeleri arasında bulunduğu bir sırada vücudunu bir akrep soktu ve yere düştü Talebeleri bu akrebi öldürmek isteyince; “Onu öldürmeyiniz, kendimi onunla tecrübe etmek istiyorum, bakalım haklarında hadis-i şerifte, “Âlimlerin kanı zehirlidir” buyrulan âlimlere dahil miyim?”dedi Talebeleri akrebe baktılar, kıvrandı, büzüldü ve hemen öldü

Sabah ezanına kadar

Bir gece yatsı namazını cemaatle kılıp çıkarken, bir ayağı kapının dışında, bir ayağı daha mesciddeyken bir konu üzerinde talebesi Züfer ile sabah ezanına kadar konuşup diğer ayağını çıkarmadan sabah namazını kılmak için tekrar mescide girmiştir

Allahü teâlâyı nasıl inkâr edersin!

Allahü teâlâyı inkâr eden bir dehriye (ateiste, dinsize) İmam-ı A’zam şöyle demiştir: “Sana birisi, ben kasırgalı bir havada, dalgaları çok şiddetli olan bir deniz üzerinde, içinde kaptanı ve mürettebatı olmayan, fakat kendiliğinden deniz üzerinde doğru istikamete giden bir gemi gördüm dese, acaba bu kimsenin söylediği şeye, doğru, diyebilir misin?” Dehri; “Hayır, bunu akıl ve mantık kabul etmez, bu asla mümkün değil! Onu bir sevk eden olması lazımdır” deyince, İmam-ı A’zam; “O halde bu muazzam kainatın ve onda cereyan eden mükemmel hadiselerin yaratanı olan Allahü teâlâyı nasıl inkâr edersin?” dedi Dehri, bir şey söyleyemedi ve düşüp bayıldı

Annemin emrine muhalefet etmem

İmam-ı A’zam hazretleri, oğlu Hammad’la beraber teravih için Ömer bin Zerr’in mescidine giderlerdi Bu gittikleri mesafe 3 mil (yaklaşık 6 km) idi Bir defasında İmam-ı A’zamın annesi, bir meseleyi öğrenmek istedi ve oğluna dedi ki, “Git bu meseleyi Ömer bin Zerr’e sor!” İmam-ı A’zam hazretleri gidip bu meseleyi Ömer bin Zerr’e sordu Ömer; “Sen bu meseleyi benden daha iyi bilirsin” deyince, İmam-ı A’zam; “Ben annemin emrine muhalefet etmem” dedi Ömer bin Zerr; “Bu meselenin cevabı nedir?” diye sordu İmam-ı A’zam meselenin cevabını söyleyince, Ömer bin Zerr de; “Öyle ise git, annene böyle söylediğimi bildir” dedi

O, burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor

Ali bin Ca’de, Ebu Yusuf’un şöyle dediğini nakleder:
Babam öldüğü zaman ben küçüktüm Annem sanat öğrenmem için beni bir terzinin yanına verdi Ben terziyi bırakıp İmam-ı A’zam’ın ilim meclisine devam ettim Uzun bir zaman geçmişti Annem hocama gelip; “Bu çocuğun senden başka üstadı yok mudur? Ona kendim bakıyorum, o bir yetimdir” dedi Hocam buyurdu ki: “Sen onu kendi haline bırak! O, burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor” Bunun üzerine annem dönüp gitti Ben ise daima hocamın yanında bulunur, hizmetinden ve meclisinden ayrılmazdım Böylece Allahü teâlâ bana ilimden çok şeyler nasip eyledi Daha sonra bana kadılık vazifesi verdiler Bir gün Abbasi halifesi Harun Reşid ile sofrada oturuyordum Sofraya tereyağı, fıstık ve badem ezmesi getirdiler Harun Reşid bana; “Bundan ye, her zaman bize böyle yemek vermezler” dedi Ben güldüm “Niçin gülüyorsun?” dedi Ben de İmam-ı A’zamla ilgili olan o hadiseyi anlattım Harun Reşid bunun üzerine; “Gerçekten ilim insanı yükseltir İnsanların baş gözüyle göremediklerini o kalp gözüyle görürdü” dedi ve hocama rahmetle dua etti

Komşumuzun sesi kulağımıza gelmez oldu

Komşusu bir genç vardı, her gece içki içer, eve sarhoş gelir, bağırır çağırırdı Bir gün zaptiyeler onu yakalayıp hapse attılar Ertesi gün İmam-ı A’zam, “Komşumuzun sesi kulağımıza gelmez oldu” deyince, bir talebesi onun hapse atıldığını söyledi Bunun üzerine İmam-ı A’zam valiye gitti Vali, onu görünce ayağa kalkıp hürmetle karşıladı “Buraya teşrifinizin sebebi nedir?” dedi O da hadiseyi anlatınca, vali: “Böyle ehemmiyetsiz bir iş için zat-ı aliniz buraya kadar niçin zahmet ettiniz, bir haber gönderseydiniz kafiydi” dedi ve o genci serbest bıraktı İmam-ı A’zam o gence; “Bak biz seni unutmuyoruz” diyerek ona bir kese de akçe (para) verdi, “Bununla ihtiyaçlarını karşılarsın” buyurdu Bunun üzerine o genç, yaptığı kötü işlerden tövbe edip, İmam-ı A’zamın derslerine devam etmeye başladı ve fıkıh ilminde âlim olarak yetişti

Fetva vermeye kalkan bu kadarını nasıl bilmez!
Daha ilmini tamamlamamış talebelerinden birisi, kendinde bir salahiyet görüp bir meclis kurdu Fıkıh öğretmeğe baş*ladı Bu haber Hazreti İmama gidince huzurundakilerden birisine bunun meclisi*ne gidip ona şöyle söylemesini emretti:
“(Bir kimse elbisesini temizleyiciye verse, birkaç gün sonra gelip elbisesini istese temiz*leyici inkâr etse, daha sonra tekrar gelip elbi*sesini istese temizleyici de elbisesini temiz ola*rak ona verse ücret alabilir mi?” Eğer alır der*se hata ettin dersin Ücret almaz derse yine hata ettin dersin)
Bu zat meseleyi gidip o talebeye anlatıp soruyu sordu:
- Temizleyicinin ücret almağa hakkı var mı?
- Evet ücret alır
- Hata ettin, öyle değildir
- Hayır ücret alamaz
- Yine hata ettin, öyle değildir
Bunun üzerine, fetva vermeye kalkışan o talebe, Hazret-i İmamın huzuruna gitti Hazret-i İmam onun gel*diğini görünce şöyle konuşmaya başladı :
- Seni buraya elbiseyi temizleme meselesi mi gönderdi?
- Evet
- Sübhanallah, insanlara fetva vermeye kal*kan ve Allahü teâlânın dininde söz söylemek için kendisine meclis kuran kimse ücret bah*sinden bu kadarını nasıl bilmez?
- Bunun cevabı nasıldır?
- Eğer temizleyici elbiseyi gaspettikten sonra temizlediyse ücret verilmez Çünkü ken*disi için temizlemiş demektir Yok gaspetmeden önce temizlemişse ücret vermesi lazımdır Çünkü onu sahibi için temizlemiştir

Üç gümüş karışsa, ikisi kaybolsa

Abdulah İbni Mübarek Hazret-i İmama sordu :
- Bir kimsenin iki gümüşü, başka biri*nin bir gümüşü ile karışsa, sonra ikisini kaybetse, hangileri olduğunu da bilmese ne yap*ması lazımdır?
- Kalan bir gümüş üçe taksim edilir Üç*te biri bir gümüşü olanın, üçte ikisi de iki gü*müşü olanındır

Bize göre mi, size göre mi?
Bir rafizi Hazret-i İmama gelip şöyle bir soru sordu:
- İnsanların en kuvvetlisi kimdir?
- Bize göre Hazret-i Ali'dir, size göre ise Hazret-i Ebu Bekirdir(Radıyallahü anhüma)
- Nasıl olur?
- Çünkü Hazret-i Ali hilafetin Ebu Bekr-i Sıddik'in hakkı olduğunu bildi, kabul edip ona teslim eyledi Size göre ise Ebu Bekr-i Sıddik Hazret-i Ali'den hilafeti zorla aldı Fa*kat Hazret-i Ali bir şey yapamadı
Rafizi bu söz karşısında şaşırıp kaldı

Eğer kıyas ederek söyleseydim

Hazret-i İmam, Hazret-i Ali'nin torunu Muhammed bin Hasen ile buluştu, aralarında şöy*le konuşma geçti:
- Ceddimin Hadis-i şeriflerine kıyas ile muhalefet eden zat sen misin?
- Bundan Allahü teâlâya sığınırım Ced*diniz gibi size de hürmetimiz vardır
Hazret-i İmam dizleri üzerine oturup sor*du :
- Erkek mi zayıftır, kadın mı?
- Kadın, daha zayıf yaradılışlıdır
- Kadının hissesi ne kadardır?
- Erkeğin yarısı kadardır
- Eğer kıyas ile söyleseydim bu hükmün tersini söylerdim Namaz mı efdaldir oruç mu?
- Namaz efdaldir
- Eğer kıyas ederek söyleseydim, hayzlı kadına ramazan orucunu değil namazını kaza etmesini emrederdim Bevil mi (idrar) pistir, meni mi?
- Bevil daha necistir
- Eğer kıyas ederek söyleseydim, meni çıktığı zaman değil, bevil çıktığı zaman gusül abdesti almayı emrederdim Hadis-i şerifte olandan gayrisini söylemekten Allahü teâlâya sığınırım Ben Peygamber aleyhisselamın söz*lerine kıymet veriyorum, onları açıklıyorum, başka bir şey yapmıyorum
Bu konuşma üzerine Muhammed bin Ha*sen İmam-ı A'zamın kendisine yanlış tanıtıl*dığını anlayarak kalkıp Ebu Hanife'nin alnın*dan öptü

İmam-ı A'zamın ilminin yüksekliği
Mütesettir bir kadın, bir meselesini hal*letmek için Hazret-i İmama geldi İmam-ı Azam evinden çıkmış, atına binip ayaklarını üzengiye koyarken kadın sualini sordu Hazret-i İmam bir an düşündükten sonra şöyle ce*vap verdi:
- Senin bu sualinin cevabı, Kur'an-ı Ke*rimde açıkça yoktur Kur'an-ı Kerimi baştan sona kadar düşündüm, cevabını bulamadım İstersen biraz bekle, hemen gelir, sana doğru cevabı veririm
Bu menkıbe, İmam-ı A'zamın ilminin ne derece yüksek olduğunu göstermektedir

Bir anda Kur'an-ı Kerimin bütün ahkamının kal*binde hasıl olması şaşılacak bir meseledir

Numan’ın kölesi
Büyüklerden birisi anlatır: Vasıt şehrinde faziletli bir zat vardı İsmi Numan'ın kölesi idi Bu zatı bulup isminin niçin böyle olduğu*nu sordum:
- Sen o yüksek imamın nasıl kölesi, azadlısı oldun?
- Annem öldüğü zaman, ben karnında idim Yıkayıcılar, annemi yıkarlarken karnındaki çocuğun canlı olduğunu anlamışlar, durumu Hazreti İmama anlatmışlar, o da he*men karnını sol taraftan yarın, çocuğu çıka*rın demiş Doktor, aynı yerden karnını yarıp beni çıkarmış Bunun için onun azadlısıyım, ona daima dua ederim

El yıkama bahanesiyle
Hazret-i İmama haset eden fakat görü*nüşte onu sevenlerden birisi, birgün nehrin kenarındaki bahçesinde Hazret-i İmama ve ta*lebelerine ziyafet hazırladı Hazret-i İmam talebeleriyle birlikte gitti O şahıs (buyurun, yemek yiyin) demişse de, Hazret-i İmam tale*belerine (Benim yaptığım gibi yapın) buyur*du Yemekten önce el yıkama sünnetini ifa için nehre gidip ellerini yıkadı Bütün talebe*si de böyle yaptı Bu esnada bir kedi gelip Haz*ret-i İmamın tabağından yedi, hemen öldü Hazret-i İmamın eshabı yemeğe zehir karıştı*rıldığını anladılar Hiç birisi yemek yemeden dağıldılar
Hazret-i İmam yemekte zehir olduğunu an*lamış, fakat açıkça söylemeyip el yıkama ba*hanesiyle oyalanma yolunu tutup kerametini setretmek (örtmek) istemişti Böylece hem sünneti yerine getirdi, hem ölümden kurtul*du

İnsan büyük günah işlemekle kâfir olmaz
İmam-ı Ebu Yusuf anlatır:
Ebu Hanifenin zamanında Harici mezhebinde olanlar çoktu Harici mezhebinde olanlar, (bugünkü vehhabiler gibi) şöyle düşünürlerdi: (İnsan büyük günah işlemekle kâfir olur) İslamiyette büyük tefrikaya sebep olan bu sözü Ebu Hanife hazretleri kabul etmez, bir kimsenin günah işlemekle dinden çıkmayacağını, sadece haram işlemiş olacağını, bunun ise azabı gerek*tireceğini, Ehl-i sünet vel cemaat mezhebinin böyle olduğunu bildirerek Haricilerin sözlerine karşı uyanık olunmasını emrederdi
Hariciler, Hazret-i İmamın, Harici mezhe*binin bozuk olduğunu anlattığını duyunca galeyana geldiler İçlerinden kırk tane eşkıya şöyle bir karar aldılar: (Ebu Hanife'ye gider, onunla konuşuruz, mezhebinden ve sözlerinden dönerse ne ala, dönmezse başını gövdesinden ayırırız)
Biz Hazret-i İmamın kalbleri ihya eden sözlerini dinliyorduk Kılıçları omuzlarında asılı bir sürü sapık izin almadan içeri girdi Hazret-i İmamı öldürmek istiyorlardı Dediler ki:
- Sana iki suâlimiz var, bize cevap ver Bizim istediğimize uygun cevap verirsen kur*tulursun Mezhebimize aykırı cevap verirsen kaçamazsın, seni burada öldürürüz
Hazret-i imanı onların bu haline aldırmayıp buyurdu :
- İnsaf ile mi, yoksa isyan ve inat ile mi konuşacağız?
- Her işte insaflı olmak, doğru söze kar*şı kalblerin saf olması gerektir, dediler
- O halde kılıçlarınızı kınlarına soku*nuz, böyle yalın kılıç durmanız insafla bağdaşmaz
Gelenler yine inat ve isyanla konuştu*lar:
- Kılıçlar kınlarına girmez, kana boyanmak niyetiyle gelmiştir
- Hasbünallah, soracaklarınızı sorun Konuşalım
- Bir kimse şarap içip sarhoş olarak öl*se, bir kadın da zina edip doğurduğu çocuğu öldürse, kendisi de nifas hali bitmeden ölse, bu iki facirin hallerinin ne olduğunu, namazlarının kılınıp kılınmayacağını bize anlat
- Önce siz insafla şu sorularıma cevap verin Onlar Yahudi, mecusi veya hıristiyan mıdır?
-- Hiç birisi değildir
- Ya hangi dindendir?
- La ilahe illallah Muhammedün resulullah derler, Peygamber aleyhisselamın Allahü teâlâdan getirdiklerini kabul ederlerdi, fakat bu büyük günaha duçar oldular
- Onların hallerini ve hasletlerini saydı*nız Bu üç şey iman mıdır, küfür müdür, in*safla konuşup doğrusunu da siz söyleyin
- Bu üç haslet imandır
- Evet dediğiniz gibidir Şimdi söyleyin bakalım, bu hasletler imanın nesidir, yarısı mı, üçte biri mi veya hepsi midir?
- Bu üç şey imanın tamamıdır İman ancak bunlara denir
- Mademki imanlı olduklarına kendiniz şehadet ediyorsunuz, o halde onlardan ne is*tiyorsunuz?
Hariciler kendi sözleriyle böylece mağlup oldular, hepsi de kılıçlarını kınlarına koyup bozuk mezheplerini bırakıp ibadet etmeğe başladılar Hazret-i İmama dediler ki:
- Kalbimizdeki zulmeti giderdin, bizi şad eyledin, irşad eyledin Batıl yolumuzu bırak*tık, içimizdeki rezalet kirlerini temizledik, kurtuluş yolu olan Ehli sünnet vel cemaat mez*hebini kabul ettik

Âlimlerin gıybeti ancak tövbe ile affedilir
Kendisiyle münazara edenlerden bazıları ona kötü sözlerde bulunurlardı Bunlardan birisi ona dedi ki :
- Bid'at ehli ve zındık
Hazret-i imam ona cevap verdi :
- Allahü teâlâ seni magfiret eylesin! Allhü teâlâ sözümde ihtilaf olmadığını ve O'nu tanıdığımdan beri O'na ortak koşmadığımı herkesten iyi bilir Yalnız O'nun afvını ümit eder, yalnız O'nun azabından korkarım
Azab kelimesini söyleyince kendini tutamadı, ağladı, gözyaşları birbiri ardınca akmağa başladı O kimse dedi ki :
- Bana hakkını helal et! Buyurdu ki :
- Cahillerin söylediği söz helal edilir, amma ilim sahiplerinin söylediği söz, çok ağırdır, helal edilmesi zordur Çünkü âlimlerin gıybeti, kendilerinden sonra tesir bırakır, çok fena ve devamlıdır, ancak tövbe ile affedilir”


Fatihasız namaz olmaz!
İmam-ı a’zam Ebu Hanife hazretlerinin, (Cemaatle namaz kılarken, imama uyanlar, Fatiha ve zamm-ı sure okumaz) dediğini duyanlardan on kişi, Hazret-i imamın huzuruna gelip derler ki:
- İmamın okumasını kafi görüp, cemaate Kur’an okutmadığını işittik Halbuki, Fatihasız namaz olmaz Elimizde bunu isbat eden kuvvetli deliller vardır Hakkın ortaya çıkması için tartışmaya geldik

Hazret-i imam der ki:
-Ben bir kişi, siz on kişisiniz, hepinizle aynı anda nasıl tartışayım?
- Nasıl tartışmak istiyorsunuz?
- İçinizden en bilgili, âlim olanı seçin, onunla konuşayım O, kendi ile birlikte hepinizin adına konuşsun
- Teklifiniz uygun
- O beni yenerse, hepiniz beni yenmiş olacaksınız, ben onu yenersem, hepiniz yenilmiş olacaksınız Kabul mü?
- Peki kabul ettik
- Tartışmayı ben kazandım
- Nasıl olur, daha başlamadık bile
- Siz, seçtiğiniz âlimin hepinizin adına konuşmasını kabul etmediniz mi?
- Evet
- Ben de, sizin kabul ettiğinizi kabul ediyor, aynı şeyi söylüyorum Herkesin tabi olduğu imam, kendi adına ve ona uyup, imam kabul edenler adına Kur’an-ı kerim okur, cemaat okumaz Anlaşamadığımız bir nokta kaldı mı?
- Evet anlaştık

Oğlumun öğrendiğini az görme!
Oğlu Hammad, Fatiha suresini sonuna kadar öğrenince, Ebu Hanife hocasına beş yüz akça hediye etti (Başka bir rivayette bin gümüş hediye etti)
Oğlunun hocası dedi ki:
- Ne yaptım ki bana bu kadar para gönderdi? Hazret-i İmam onun yanına gidip buyurdu ki:
- Sana az hediye ettiğim için özür dilerim Oğlumun öğrendiğini az görme! Allahü teâlâya yemin ederim ki, yanımda bundan başka param olsaydı, Kur'an-ı kerime tazim için hepsini sana verirdim

Dua ile anmaktan başka
Hazret-i İmama sordular :
- Alkame mi efdaldir, yoksa Esved mi?
- Onları dua ve istiğfar ile anmaktan başka hiç bir şeye kudretim yok ki, hangisinin büyük olduğunu nasıl söyleyeyim?

Hocasına saygısı
İmam-ı A’zam hazretleri buyurdu ki:
(Aramızda yedi sokak olmasına rağmen Üstadım Hammad'ın evine doğru ayaklarımı bir kere uzatmış değilim)
Yine buyurdu ki:
(Üstadım Hammad vefat ettiğinden beri, her namazımda onun için, annem babam için, kendilerinden ilim öğrendiklerim için, kendilerine ilim öğrettiklerim için istiğfar ettim Hiç bir namazda unutmuş değilim)
Kıymetli söz ve nasihatlarından bazıları :

“Din ilminde konuşan kimse, Allahü teâlânın kendisine: «Benim dinimde sen nasıl fetva verdin, nasıl söz söyledin?» sualini sormayacağını zannediyorsa, kendisine ve dinine gevşeklik etmiş olur”
“Şaşarım şu kimselere ki, zanla konuşurlar ve onunla amel ederler!”
“Dinin alışveriş kısmını bilmeyen, haram lokmadan kurtulamaz ve ibadetlerin sevabını bulamaz Zahmetleri boşa gider ve azaba yakalanır ve çok pişman olur”
“Bir kimse fıkıh bilmez, fıkhın kıymetini ve fıkıh âlimlerinin değerini bilmezse, böyle âlimlerle oturmak kendisine ağır gelir”
“Günah işlemeyi zillet; günahı terk etmeyi mürüvvet gördüm ve bildim”
“Bir kimsenin ilmi, kendisini Allahü teâlânın yasaklarından men etmiyorsa, o kimse büyük tehlikededir”
“Allah bize, insanların mümin olanlarını sevmemizi, onlara karşı saygı beslememizi ve asla kırıcı olmamamızı, kalplerinde ne sakladıklarını bilemeyeceğimizi, hareketlerimizi buna göre ayarlamamızı emretmiştir”
“Allahü teâlâ, kendisine şükür ismini vermiştir Çünkü Allahü teâlâ, iyiliği mükafatlandırır O, merhamet edenlerin en merhametlisidir”
“Kulların birbirlerine karşı işledikleri suçlar, kendileri için bir zulümden ibarettir”
“İnsan, her şeye şifa veren tek varlığın Allahü teâlâ olduğuna inanır; bununla beraber derdine deva olması için ilaç kullanır Çünkü ilaç bir sebeptir Şifasını verecek olan ise Allahü teâlâdır”
“Mümin, Allahü teâlâdan korktuğu kadar hiçbir şeyden korkmaz Şiddetli bir hastalığa yakalanır veya feci bir kaza veya belaya uğrarsa, gizli veya aşikar; “Ya Rabbi, bana bu belayı neden verdin?” diye şikayetçi olmaz Bilakis hastalığa, belaya ve kazaya rağmen Allahü teâlâyı zikir ve şükreder”
“Mümin, Allahü teâlânın kendisini devamlı murakabe ettiğini bilir Kimsenin bulunmadığı bir yerde veya herkesin yanında olsun, mutlaka Allahü teâlânın onu kontrol ettiğine inanır Krallar ve sözde büyük adamlar ise, ne gizli ve ne de aşikar bir yerde herhangi bir şahsı murakabe edemezler”

“Eshab-ı kiramdan bize gelen, bildirilen her şeyin başımızın üstünde yeri vardır”

Talebesi Yusuf bin Halid es-Semti bir vazifeye tayin edilip Basra’ya giderken Ebu Hanife hazretleri ona şu vasiyetlerde bulunmuştur:
“Basra’ya vardığında halk seni karşılayacak, ziyaret ve tebrik edecek Herkesin değer ve yerini tanı, ileri gelenlere ikramda bulun, ilim sahiplerine hürmet et, yaşlılara saygı, gençlere sevgi göster, halka yaklaş, fasıklardan uzaklaş, iyilerle düşüp kalk, Sultanı küçümseme, hiçbir kimseyi hafife alma İnsanlığında kusur etme, sırrını hiç kimseye açma, iyice yakınlık peyda etmedikçe kimsenin arkadaşlığına güvenme, cimri ve alçak insanlarla ahbablık kurma, kötü olduğunu bildiğin hiçbir şeye ülfet etme!”
“Seninle başkaları arasında bir toplantı akdedilir veya insanlar mescidde senin etrafını sarıp aranızda bazı meseleler görüşülürse, yahut onlar bu meselelerde senin bildiğinin hilafını iddia ederlerse onlara hemen muhalefet etme Sana bir şey sorulursa ona herkesin bildiği şekilde cevap ver! Sonra bu meselede şu veya bu şekilde görüş ve delillerin de bulunduğunu söyle Senin bu türlü açıklamalarını dinleyen halk, hem senin değerini, hem de başka türlü düşünenlerin değerini tanımış olur Sana, bu görüş kimindir? diye sorarlarsa, fakihlerin bir kısmınındır, de! Onlar, verdiğin cevabı benimserler ve onu sürekli olarak yaparlarsa, senin kadrini daha iyi bilir ve mevkiine daha çok hürmet ederler”
“Seni ziyarete gelenlere ilimden bir şey öğret ki, bundan faydalansınlar ve herkes öğrettiğin şeyi belleyip tatbik etsin Onlara umumi şeyleri öğret, ince meseleleri açma Onlara güven ver, bazan onlarla şakalaş ve ahbablık kur Zira dostluk, ilme devamı sağlar Bazan da onlara yemek ikram et İhtiyaçlarını temine çalış, değer ve itibarlarını iyi tanı, kusurlarını görme Halka yumuşak muamele et, müsamaha göster, hiçbir kimseye karşı bıkkınlık gösterme; onlardan biri imişsin gibi davran”

Vefatı


Ömrünün son yıllarında Abbasi devleti içinde karışıklıklar ve ayaklanmalar baş gösterdi İmam-ı A’zam bu karışıklıklara rağmen ders veriyor, talebelerini yetiştiriyordu H 145 yıllarında vuku bulan hadiselerden sonra Halife Mansur, onu Kufe’den Bağdad’a getirterek, kendisinin haklı olarak halife olduğunu herkese bildirmesini, buna karşılık temyiz reisliğini verdiğini bildirdi İmam-ı A’zam bütün zorlamalara rağmen hükümet ve siyaset işlerine asla karışmayıp ilim yolunda kalmak istediğinden bu teklifi kabul etmedi Bunun üzerine Halife Mansur, İmam-ı A’zamı hapsettirip işkence yaptırdı Bir müddet sonra çıkardı ise de, tekrar hapse attırdı ve işkenceye devam ettirdi Hergün vurulacak sopa adedini arttırdı Fakat halkın galeyana gelip hücum etmesinden korktu Nihayet İmam-ı A’zam zehirlenmek suretiyle, 767 (H 150) senesinde, yetmiş yaşındayken şehid edildi

Vefat ettiği yerde Kur’an-ı kerimi yedi bin kere hatim etmişti Vefat ederken secde etti Vefat haberi duyulduğu her yerde büyük üzüntü ve gözyaşıyla karşılandı Cenazesini Bağdat kadısı Hasan bin Ammare yıkadı Yıkamayı bitirince şöyle dedi: “Allahü teâlâ sana rahmet eylesin! Otuz senedir gündüzleri oruç tuttun Kırk sene gece sırtını yatağa koyup uyumadın En fakihimiz sendin! İçimizde en çok ibadet edenimiz sendin! En iyi sıfatları kendinde toplayan sen idin!”

Cenazesinin kaldırılacağı sırada Bağdat halkı oraya toplanıp o kadar büyük kalabalık olmuştu ki, cenaze namazını kılanlar elli bin kişiden fazlaydı Gelenler çok kalabalık olduğundan ikindiye kadar altı defa cenaze namazı kılındı Sonuncusunu oğlu Hammad kıldırmıştı Bağdat’ta, Hayzeran Kabristanının doğusunda defnedildi İnsanlar günlerce kabrinin başında toplanıp ona dua ettiler Vefatından dolayı çok üzüldüler Büyük âlimlerden Şu’be’ye vefat haberi ulaşınca; “İlim ışığı söndü, ebediyyen onun gibisini bulamazlar” dedi Vefatından sonra çok kimseler onu rüyasında görerek ve kabrini ziyaret ederek, onun şanının yüceliğini dile getiren şeyler anlatmışlardır İmam-ı Şafii buyurdu ki: “Ebu Hanife ile teberrük ediyorum Onun kabrini ziyaret edip faydalara kavuşuyorum Bir ihtiyacım olunca iki rekat namaz kılıp, Ebu Hanife’nin kabrine gelerek onun yanında Allahü teâlâya dua ediyorum ve duam hemen kabul olup isteklerime kavuşurum”

“Yüz elli senesinde dünyanın ziyneti gider” hadis-i şerifinin de, İmam-ı A’zam için olduğunu İslam âlimleri bildirmiştir Çünkü o tarihte İmam-ı A’zam gibi bir büyük vefat etmemişti Mezhebi, İslam aleminin büyük bir kısmına yayıldı Selçuklu Sultanı Melikşah’ın vezirlerinden Ebu Sa’d-i Harezmi İmam-ı A’zamın kabri üzerine mükemmel bir türbe ve çevresinde bir medrese yaptırdı Daha sonra Osmanlı padişahları bu türbeyi defalarca tamir ettirdi
Eserleri:

İmam-ı A’zamın eserleri pekçok olup zamanımıza kadar ulaşmış olanları başlıca on tanedir Aslında akaid ve fıkıh ilimlerinde rivayet edilen bütün meseleler onun eseridir Bunlardan fıkıh bilgileri, Ebu Yusuf’un rivayeti ile ve bilhassa İmam-ı Muhammed Şeybani’nin toplayıp yazdığı Zahir-ür-Rivaye denilen kitaplarla nakledilmiştir
1 Risale-i Redd-i Havaric ve Redd-i Kaderiyye: İmam-ı A’zamın usul-i dinde ilk yazdığı eserdir
2 El-Fıkh-ul-Ekber: Akaide dairdir Bu eserin birçok şerhi yapılmış olup, başlıcaları şunlardır: El-Kavlül-Fasl; Muhyiddin bin Behaeddin tarafından yapılan şerhidir Bu kitap İhlas AŞ tarafından ofset yoluyla basılmıştır Pezdevi, Ebü’l Münteha ve İmam-ı Matüridi tarafından yapılan şerhleri de meşhurdur
3 El-Fıkh-ül-Ebsat: İmam-ı A’zam bu eserinde istita’at (insan gücü) hayır ve şer, kaza ve kader meselelerini açıklamaktadır
4 Er-Risale li Osman Büsti: Eserde iman, küfür, irca ve va’id meseleleri açıklanmıştır
5 Kitab-ül-Âlim vel-Müteallim: Bu eserde muhtelif meseleler hakkında Ehl-i sünnet itikadını bildirmek için tertiplenmiş soru ve cevaplar vardır
6 Vasiyyet-i Nukirru: Eserde Ehl-i sünnet vel-cemaatin hususiyetleri anlatılmakta, akaid ve farzların hudutları açıklanmaktadır Bu vasiyetten başka oğlu Hammad’a ve talebesi Ebu Yusuf’a yaptığı vasiyet olmak üzere on beş kadar vasiyetnamesi vardır
7 Kaside-i Numaniyye
8 El-Asl
9 El-Müsned-lil-İmam-ı A’zam Ebi Hanife